Miasteczka Tyzenhauzowskie – świadectwo kultury przestrzennej końca XVIII w. we współczesnym krajobrazie miejscowości (Krynki, Dąbrowa Białostocka, Sokółka)

• Autorzy: Gawryluk Dorota

Warianty tytułu

EN

Tyzenhauz’s towns – certificate of 18th towns’s spatial culture in their contemporary townscape (krynki, dąbrowa Białostocka, Sokółka)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Działalność Antoniego Tyzenhauza (podskarbiego litewskiego z czasów Stanisława Augusta oraz starosty gro - dzieńskiego) pod koniec XVIII w. miała na celu aktywizację gospodarczą płn-wsch. części Rzeczpospolitej. Z jego inicjatywy powstało około 50 manufatur w różnych miejscowościach w regionie Grodna. W stosunku do wybranych miasteczek (m.in. Krynek, Dąbrowy Białostockiej i Sokółki) efektem działalności Tyzenhauza była także zmiana ich formy przestrzennej. Mia - steczka zyskały regularne plany o geometrycznej kompozycji urbanistycznej. Dominanty architektoniczne, wpisane w ich strukturę potwierdzały klasyczną kompozycję przestrzenną. Kultura przestrzenna planów końca XVIII w., pomimo burzli - wych losów miasteczek, przetrwała i stanowi istotną cechę ich współczesnej tożsamości. Artykuł jest poświęcony zachowa - niu czytelności kompozycji architektoniczno-urbanistycznej końca XVIII w. we współczesnym krajobrazie Krynek, Dąbrowy Białostockiej i Sokółki.

EN

Antoni Tyzenhauz’s (Lithuanian treasurer from times of Stanisław Augusta and the Hrodna district administrator) activity at the end of the 18th century was aimed on economic activation of north-eastern part of Rzeczpospolita. About 50 manufactories were made near Hrodna from his initiative. Important effect of Tyzenhauz’s activity was also change of spatial form of choosen towns (among others Krynki, Dąbrowa Białostocka, Sokółka). Small towns had regular plans with geomet - rical urban planning composition. Elements of spatial culture from the end of 18th century survived apart of their dificult history. They are important features of towns’es contemporary identity now. The article is devoted to legibility of the histori - cal composition from the end of the 18th century in the contemporary townscape of Krynki, Dąbrowa Białostocka i Sokółka.

Słowa kluczowe

PL

miasteczka tyzenhauzowskie; Krynki; Dąbrowa Białostocka; Sokółka; krajobraz miasteczka

EN

Tyzenhauz’s towns; Krynki; Dąbrowa Białostocka; Sokółka; townscape

• Wydawca: Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej ; Polska Akademia Nauk, Oddział w Lublinie
• Czasopismo: Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych
• Rocznik: 2016
• Tom: T. 12, nr 2
• Strony: 63--71
• Opis fizyczny: Bibliogr. 26 poz., ryc.

Twórcy

autor

Gawryluk Dorota

• Politechnika Białostocka, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, Zespół Dydaktyczny Architektury Krajobrazu

Bibliografia

• [1] Bach J. S., (red.), K rynki 500 lat , Krynki 2009
• [2] Benevolo L., Miasto w dziajach Europy , Warszawa1995
• [3] Bończak-Kucharczyk E., Maroszek J., Krynki – park dworski , http://www.testowy.minigo.pl/index.php/page/krynki [dostęp: październik 2016]
• [4] Bończak-Kucharczyk E., Maroszek J., Sokółka – park dworski, http://www.testowy.minigo.pl/index.php/article/show/ id/203 [dostęp: październik 2016]
• [5] Borowik P., Ile miasteczek naprawdę istniało w ekonomii grodzieńskiej w okresie zarządu Antoniego Tyzenhauza? , [w:] Małe Miasta. Historia I Współczesność, M. Zemło (red.) Supraśl 2001, tom I, s. 75−79
• [6] Borowik P., Rozplanowanie miasteczek ekonomii grodzieńskiej w czasach Antoniego Tyzenhauza , [w:] Małe Miasta. Przestrzenie, M. Zemło (red.) Supraśl 2003, tom III, s. 35−50
• [7] Borowik P., Rozplanowanie I zabudowa Sokółki w XVII-XVIII wieku , [w:] Małe Miasta. Między Tradycją a Wyzwaniem Przeszłości, M. Zemło (red.) Supraśl 2002, tom II, s. 21−34
• [8] Ciołek G., Ogrody polskie , Warszawa 1978, ryc. 135
• [9] Dobroński A. Cz., Miasta województwa podlaskiego , Białystok 2014
• [10] Kosacka-Nalewajko A., Aktywizacja turystyczna Krynek , magisterska praca dyplomowa zrealizowana na kierunku Gospodarka przestrzenna , pod opieką promotorską dr inż. arch. D. Gawryluk, dostępna w Archium Prac Dyplomowych Politechniki Białostockiej, Białystok 2016
• [11] Kostof S., The City Shaped. Urban Patterns and Meanings Throuhg History , London 1991
• [12] Kwiatkowski M., Stanisław August. Król-Architekt , wyd. Ossolineum, Warszawa 1983
• [13] Paszkowski Z., Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką współczesną , Kraków 2011
• [14] Peliksza U., Aktywizacja turystyczna Dąbrowy Białostockiej , magisterska praca dyplomowa zrealizowana na kierunku Gospodarka przestrzenna , pod opieką promotorską dr inż. arch. D. Gawryluk, dostępna w Archium Prac Dyplomowych Politechniki Białostockiej, Białystok 2014
• [15] Słodczyk J., Historia planowania i budowy miast , Opole 2012
• [16] Spostołowicz L., Sokółka I okolice. Przyczynki do dziejów miasta I powiatu , Sokółka 2009
• [17] Sulerzycka T., Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, cz. 2, Miejscowości różne. Rysunki architektoniczne, dekoracyjne. Plany i widoki z XVIII i XIX wieku , Warszawa 1969, s. 187, nr 817
• [18] Szafer T. P., Z e studiów nad planowaniem miast w Polsce XVIII i pocz. XIX w. , [w:] Studia z Historii Budowy Miast,Warszawa 1955, s. 47−82
• [19] Szkiłądź M., Dąbrowa Biaostocka – wiatrak holenderski , [w:] Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego, Białystok 2003, z. 8−9.2003, s. 271−274
• [20] Szpakowska E., Architektura miasta idealnego. Wprowadzenie. Architecture of ideal city. Introduction , [w:] Przestrzeń i Forma. Space and Form, 16/2011, s. 121−154 http://www.pif.zut.edu.pl/pl/pif16---2011/ (dostęp 10.2016)
• [21] Wiśniewski J., Osadnictwo wschodniej białostocczyzny. Geneza, rozwój oraz zróżnicowanie I przemiany etniczne , [w:] Acta Baltico-Slavica, t. 11, Wrocław 1977, s. 7−80
• [22] Wróbel T., Zarys historii budowy miast , Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971
• [23] Zuziak Z. K., O tożsamości urbanistyki, Kraków 2008
• Ryciny
• [24] Ryc. 1. Teoretyczne plany miejscowości: a) plan Krynek z 1780r. (Józef de Sacco) [5, s.46], b) teoretyczny plan Dąbrowy Białostockiej (oprac. K. Glapińska [5, s. 43]), c) rekonstrukcja planu Sokółki (oprac. P. Borowik)[6, s. 34]
• [25] Ryc. 2 Analiza dostosowania zgeometryzowanego układu miast do topografii terenu: a) Krynki (oprac. A. Kosacka - -Nalewajko) [9], b)Dąbrowa Białostocka (oprac. U. Peliksza)[13]
• [26] Ryc. 3. Powiązania widokowe w przestrzeni miejscowości: a)widok cerkwi w Krynkach, b) widok kościoła w Krynkach, c) widok cerkwi w Dąbrowie, d)otwarcie krajobrazowe z rynku w Sokółce (wszystkie fot. D. Gawryluk, 2013−2016