Twórczość architekta Gerarda Ciołka w okresie pracy w Zakładzie Architektury Polskiej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej oraz jego metoda badań zabytkowych ogrodów

• Autorzy: Brykowska Maria

Warianty tytułu

EN

The Creativity of Architect Gerard Ciołek During His Work at the Department of Polish Architecture of the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology and the Methods He Used to Study Historical Gardens

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Prof. dr arch. Gerard Ciołek (1909–1966) był znanym specjalistą badań i konserwacji zabytkowych ogrodów oraz projektowania obszarów zielonych. Od rozpoczęcia studiów w 1929 roku był związany z Wydziałem Architektury Politechniki Warszawskiej, a od 1948 roku z Wydziałem Architektury Politechniki Krakowskiej, gdzie uczestniczył w tworzeniu szkoły badań i konserwacji ogrodów oraz ochrony i kształtowania krajobrazu. Nie ma wątpliwości, że zaczynając pracę na drugiej uczelni, posiadał już ogromną wiedzę historyczną i własną metodę badań terenów zielonych. Liczne prace na temat twórczości architektonicznej Gerarda Ciołka potwierdzają, że na Politechnice Krakowskiej kontynuował i doskonalił umiejętności wcześniej zdobyte w Zakładzie Architektury Polskiej i Historii Sztuki na Politechnice Warszawskiej – przed i po wojnie, do 1948 roku. Już podczas studiów znaczący wpływ na jego wiedzę i zainteresowania wywarli m.in. profesorowie: Oskar Sosnowski, Franciszek Krzywda-Polkowski (promotor jego dyplomu nt. parku), Tadeusz Tołwiński (pro- motor jego pracy doktorskiej) oraz zapewne konserwator Jarosław Wojciechowski i prowadzący zajęcia z projektowania – Czesław Przybylski. Pracowity, dociekliwy i uzdolniony artystycznie Gerard Ciołek, już w trakcie zaliczania przedmiotu „architektura polska” nawiązał bliższe kontakty z ZAPiHS PW. W 1934 roku (po półdyplomie) został przyjęty przez profesora Oskara Sosnowskiego na stanowisko asystenta, by po dyplomie w 1936 roku, awansować na starszego asystenta. W 1937 roku jako kierownik Studium 4 – Architektury Ogrodów, miał realizować wieloletni, wielofazowy program badawczy skoncentrowany na historii architektury parków i ogrodów polskich. Niniejszy artykuł poświęcony jego twórczości i metodzie badań prowadzonych w ZAP, oparty został m.in. na materiałach archiwalnych T.M. Ciołka (ujętych w ANEKSIE), opublikowanych w 2019 roku na Politechnice Krakowskiej. Praca składa się z dwóch tematów – Twórczość naukowa Gerarda Ciołka w okresie pracy w ZAP na WA PW (1934–1948) i Metoda badań zabytkowych ogrodów według Gerarda Ciołka. Pierwsze trzy rozdziały obejmują: 1. Twórczość Gerarda Ciołka w okresie pracy w ZAPiHS PW; 2. Działalność naukową i dydaktyczną w okresie okupacji (m.in. w ZAP na Tajnej Politechnice), podczas Powstania Warszawskiego, pobytu w niewoli i po wojnie w 1945 roku; 3. Prace w ZAP WA PW na stanowisku adiunkta do 1948 roku. W rozdziale 4, zawarto tematy i metody badań prowadzonych w rezydencjach w Wilanowie i w Nieborowie w latach 1943 –1948: 1. Badania topograficzne i otoczenia; 2. Dokumentacja stanu istniejącego – pomiary, fotografie, opisy analityczne; 3. Badania archiwalne założenia/ogrodu: źródeł pisanych, kartograficznych, ikonograficznych; opracowanie dziejów rezydencji; 4. Badania założenia/ogrodu jako dzieła sztuki, ich wartości (m.in. w kontekście teorii i stylu); 5. Badania czynników przyrodniczych i krajobrazu; 6. Opracowania rysunkowe rekonstrukcji założenia/ogrodu (w różnych fazach) i projektu. Wypracowanie metody badań przez Gerarda Ciołka było możliwe dzięki zdobytej wiedzy w okresie międzywojennym w ZAPiHS PW. Najważniejszy wpływ na niego miał profesor Oskar Sosnowski. To na jego zlecenie badał architekturę drewnianą i skanseny, analizował na określonym obszarze zabytki architektury i historyczne ogrody, jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej. Ponad to, Gerard Ciołek w ZAP współpracował z architektami – Janem Zachwatowiczem, Bohdanem Guerquinem, Stanisławem Żarynem i inżynierem ogrodów Krystyną Żelechowską oraz poznawał metodę badań naukowych historyka Stanisława Herbsta, historyków sztuki Michała Walickiego i Juliusza Starzyńskiego oraz badaczy architektury: Franciszka Piaścika, Kazimierza Piechotki, Z. Dmochowskiego, Piotra Biegańskiego i Czesława Witolda Krasowskiego. Utrzymywał także kontakt z kolegami urbanistami – Kazimierzem Wejchertem i Janem Olafem Chmielewskim. Od 1948 roku profesor doktor Gerard Ciołek prowadził (na zlecenie) na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej w Zakładzie Architektury Krajobrazu kierowanym przez profesora Witolda Plapisa (promotora pracy dyplomowej autorki), wykłady i ćwiczenia w zakresie historii i kompozycji przestrzeni zielonych. Wykształcił wielu architektów, ale jego dyscyplinę na Wydziale Archiktury PW kontynuowali nieliczni – m.in. profesorowie Sławomir Czajkowski (kierownik Pracowni Architektury Krajobrazu) i Jolanta Putkowska (asystent w ZAP, kierownik Zakładu Historii Budowy Miast) – autorka wielu prac nt. rezydencji z ogrodami w Warszawie i poza nią.

EN

Architect Prof. Gerard Ciołek, Ph.D. (1909–1966), was a well–known specialist in the study and conservation of historical gardens as well as in the design of green areas. From the very start of his studies in 1929, his life was coupled with the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology, and from 1948 with the Faculty of Architecture of the Cracow University of Technology where he was a participant in the creation of a school of research and conservation of gardens as well as of the protection and shaping of the landscape. There can be no doubt that upon starting work at the second school, he already possessed enormous historical knowledge and his own method for studying green areas. Numerous works on the architectural creativity of Gerard Ciołek confirm that at the Cracow University of Technology he continued and improved upon skills gained earlier at the Department of Polish Architecture and Art History (ZAPiHS) of the Warsaw University of Technology, including after the war up to the year 1948. It was already during his studies that his knowledge and interests were influenced by professors O. Sosnowski, F. Krzywda-Polkowski (thesis supervisor on the topic of parks), T. Tołwiński (doctoral dissertation supervisor), and most certainly conservator J. Wojciechowski and Czesław Przybylski as well as A. Szyszko-Bohusz (doctoral dissertation supervisor of O. Sosnowski, renowned researcher into Wawel Castle) who conducted design classes. at the Warsaw school. Industrious, inquisitive, and artistically talented, Gerard Ciołek developed closer contacts with the Department of Polish Architecture and Art History of the Warsaw University of Technology while taking classes in Polish Architecture. In 1934 (after receiving a semi–diploma) he was taken on by Prof. O. Sosnowski as an assistant professor. Upon being awarded his diploma in 1936, he was advanced to a senior assistant professor position. In 1937, as head of Study Center 4 —The Architecture of Gardens, he was assigned the task of implementing a “multiyear, multiphase research program concentrated on the history of the architecture of the parks and gardens of Poland.” The article is devoted to his creativity and research methods as conducted at the Department of Polish Architecture (ZAP) and, among other sources, is based on the archival materials of T.M. Ciołek (described in the Appendix) published in 2019 by the Cracow University of Technology. The work covers two topics: the scientific creativity of Gerard Ciołek during the period of his work at the Department of Polish Architecture of the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology (1934–1949) and a method for conducting research on historical gardens as developed by Gerard Ciołek. The first three chapters encompass (1) the creative work of Gerard Ciołek during his time at the Department of Polish Architecture and Art History of the Warsaw University of Technology, (2) research and educational work during the Occupation (including with the Department of Polish Architecture of the Covert University of Technology), during the Warsaw Uprising, and as prisoner of war, and (3) work at the Department of Polish Architecture of the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology as an adjunct professor up to 1948. Chapter 4 encompasses topics and research as related to the residences in Wilanów and Nieborów over the years 1943–1948: (1) research into the topography and surroundings, (2) documentation of the existing state—measurements, photographs, and analytical descriptions, (3) archival research into the layout of the garden— textual, cartographic, and iconographic sources—and the development of the history of the residences, (4) research into the layouts of the gardens as works of art and their value, including in the context of theory and style, (5) research into natural and landscape factors, and (6) the reconstruction of the garden layouts (in various phases) in the form of drawings and designs. The research methods developed by Gerard Ciołek were possible thanks to knowledge gained during the interwar period at the Department of Polish Architecture and Art History of the Warsaw University of Technology. It was Prof. O. Sosnowski’s influence that was the greatest. Sosnowski com- missioned Ciołek’s research into timber architecture and that of open–air museums. Ciołek analyzed architectural heritage and historical gardens in a defined area thanks to a fellowship from the Fund for National Culture (FKN). Moreover, at the Department of Polish Architecture, Gerard Ciołek collaborated with architects J. Zachwatowicz, B. Guerquin, and S. Żaryn as well as garden engineer K. Żelechowska. He also observed the scientific research methods of historian S. Herbst, art historians M. Walicki and J. Starzyński, as well as researchers into architecture F. Piaścik, K. Piechotka, Z. Dmochowski, P. Biegański, and C.W. Krasowski. He maintained contacts with K. Wejchert and J.O. Chmielewski, colleagues involved in urban planning. Starting with 1948, Prof. Gerard Ciołek, Ph.D., was commissioned with the conducting of lectures and classes in “the field of the history and composition of green areas” at the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology in the Department of Landscape Architecture, which was headed by Prof. Witold Plapis (this author’s thesis supervisor). He educated many architects, albeit not many carried on his discipline at the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology. Those who did included Prof. S. Czajkowski (head of the Landscape Architecture Studio) and Prof. J. Putkowska (assistant professor with the Department of Polish Architecture and head of the Department of the History of the Building of Cities), author of many works on residences with gardens in Warsaw and beyond.

Słowa kluczowe

PL

Gerard Ciołek; Zakład Architektury Polskiej; Wydział Architektury; Politechnika Warszawska; metodyka badań naukowych; zabytkowe ogrody; konserwacja zabytków

EN

Gerard Ciołek; Department of Polish Architecture; Faculty of Architecture; Warsaw University of Technology; study methods; historical gardens; heritage conservation

• Wydawca: Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce
• Rocznik: 2021
• Tom: nr 4
• Strony: 62--119
• Opis fizyczny: Bibliogr. 114 poz., rys.

Twórcy

autor

Brykowska Maria

• Zakład Architektury Polskiej, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

Bibliografia

• [1] Atlasik krain Polski, zastosowany do podręcznika geografii Pawła Sosnowskiego, wykonał Oskar Sosnowski, PTK, Warszawa 1919.
• [2] Bałaż Michał, Pragert Beata, Rewaloryzacja ogrodów wilanowskich – praktyka planowania i realizacji przedsięwzięcia finansowanego ze środków krajowych i europejskich, „Spotkania z zabytkami”, nr specjalny, 2012, s. 63–68.
• [3] Bogdanowski Janusz, Współczesna metodyka organizacji badań kompleksowych i ich dokumentacja w pracach konserwatorskich (główne problemy), „Materiały i Sprawozdania konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, Kraków 1973, s. 25–36.
• [4] Bogdanowski Janusz, Trzy fazy: studium, wytyczne, projekt w rekompozycji zabytkowego parku; [w:] Konserwacja zabytkowych parków i ogrodów, Wrocław 1974, s. 45–54.
• [5] Bogdanowski Janusz, Profesor Gerard Ciołek; [w:] Konserwator i zabytek, in memoriam Jerzego Remera, SKZ, Warszawa 1991, s. 189–196.
• [6] Brykowska Maria, Metody pomiarów i badań zabytków architektury, OWPW, Warszawa 2003.
• [7] Brykowska Maria, Katedra Architektury Polskiej (1945 –1970); [w:] Zakład Architektury Polskiej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej (1922 –1919), „Studia do dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce”, t. 3, dodatek, OWPW, Warszawa 2020, s. 8–15.
• [8] Tamże: Brykowska M., Bibliografia Zakładu Architektury Polskiej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, s. 49–63, 77–86.
• [9] Buczkowski Kazimierz, Z ogrodów stylowych w Polsce, Kraków 1924.
• [10] Buczkowski Kazimierz, Gerard Ciołek: Polskie ogrody XVII wieku, Warszawa 1944; [w:] Recenzje i sprawozdania. BHSiK, R. VIII, 1946, nr 3–4, s. 231–233.
• [11] Chrabelski Kazimierz, Ciołek Gerard, Uwagi o potrzebie i metodzie odbudowy ogrodów, „Ochrona Zabytków”, R. 2, 1949, nr 1, s. 15–19, 69.
• [12] Ciołek Gerard, Skandynawskie muzea pod otwartym niebem, BHSiK, R:VI, 1938, nr 1, s. 44–56.
• [13] Ciołek Gerard, Zamek w Baranowie – system krużganków, BHSiK, R. VI, 1938, nr 4, s. 331–334.
• [14] Ciołek Gerard, Chałupy podcieniowe na Pomorzu, BHSiK, R. VII, 1939, nr 2, s. 169–176.
• [15] Ciołek Gerard, Wystawa ogrodnictwa w Essen (Reichsgartenschau 1938), „Arkady”, R. 5, 1939, nr 5, s. 228–229.
• [16] Ciołek Gerard, Polskie ogrody XVII wieku [Warszawa 1944, wyd. w konspiracji bez autora: Krzyżtopór. Podhorce. Wysock. Oleszyce. Wilanów. Łubnice].
• [17] Ciołek Gerard, Regiony budownictwa wiejskiego w Polsce (praca doktorska, 1944), wydana pt. Regionalizm w budownictwie wiejskim, Politechnika Krakowska, Kraków 1984.
• [18] Ciołek Gerard, Budynek z drzewa, wskazówki techniczne; [w:] Odbudowa wsi w 1946. Informacje, projekty i wskaźniki techniczne, opr. zb. Min. Odbudowy, Warszawa 1946, s. 10.
• [19] Ciołek Gerard, Gerhard Bronisch, Walter Ohle, Hans Teichmueller: „Kreis Bütow”, Stettin 1938 [rec.], BHSiK, R. VIII, nr 1–2, 1946, s. 87–90.
• [20] Ciołek Gerard, Ogród Łazienkowski, „Skarpa Warszawska”, R. 2, 1946, nr 24, s. 3.
• [21] Ciołek Gerard, Dach w polskim budownictwie wiejskim, „Polska Sztuka Ludowa”, 1947, nr 1–2, s. 45–49; 1948, nr 1, s. 12–19.
• [22] Ciołek Gerard, Staropolskie ogrody XVI i XVII wieku, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, 2, 1947, R. 40, s. 58–60.
• [23] Ciołek Gerard, Ogród w Wilanowie. Badania i zagadnienia konserwatorskie, BHS, R. IX, 1947, nr 1–2, s. 86–128.
• [24] Ciołek Gerard, Podstawy regionalnego planowania wiejskiego (artykuł dyskusyjny), R. 1, „Architektura”, 1947, nr 2, s. 46–51.
• [25] Ciołek Gerard, Urządzenia ogniowe i ich wpływ na rozwój planu chałupy wiejskiej, BHSiK, R. IX, 1947, nr 3–4, s. 369–378.
• [26] Ciołek Gerard, Inż. Piotr Zaremba, Planowanie zieleni i krajobrazu. Zieleń w urbanistyce i komunikacji, Warszawa 1946 [rec.:], „Dom, Osiedla, Mieszkanie”, R. 13, 1947, nr 1–2–3, s. 40–41.
• [27] Ciołek Gerard, Budowa zapory wodnej w Czorsztynie, „Ochrona Zabytków”, I, 1948, nr 3–4, s. 104–110, 167.
• [28] Ciołek Gerard, Piękno przyrody i piękno sztuki w planowaniu przestrzennym w Polsce, „Ochrona Przyrody”, R. 18, nr 3–4, Kraków 1948, s. 25–40.
• [29] Chmielewski Jan O., Ciołek Gerard, , Zagadnienia ochrony krajobrazu w budownictwie drogowym; [w:] Pamiętnik XXI Zjazdu Państwowej Rady Ochrony Przyrody w Białowieży, T. 46, Kraków 1948, s. 113–156.
• [30] Ciołek Gerard, Wejchert Kazimierz, Konserwacja zespołów urbanistycznych i krajobrazowych, „Architektura”, Warszawa 1949, s. 247–256.
• [31] Ciołek Gerard, Ogrody polskie, cz. 1. Przemiany treści i formy, Warszawa 1954.
• [32] Ciołek Gerard, Zarys historii kompozycji ogrodów w Polsce. Materiały do projektowana, z. 4, PWN, Łódź–Warszawa 1955, s. 5–10.
• [33] Ciołek Gerard, Katedra Planowania Przestrzennego Politechniki Krakowskiej, sprawozdanie za rok 1956, KAiU, t. II, 1957, z. 1, s. 75 nn.
• [34] Ciołek Gerard, Ogród w Nieborowie, KAiU, t. II, 1957, z. 2, s. 103–126.
• [35] Ciołek Gerard, Z prac Zakładu Planowania Terenów Zielonych Politechniki Krakowskiej za okres 1953 –1956, KAiU, t. II, 1957, z. 2, s. 168–172.
• [36] Ciołek Gerard, Odbudowa ogrodu [w Wilanowie], „Ochrona Zabytków”, R. 15, 1962, nr 3, s. 86–106.
• [37] Ciołek T. Maciej, Gerard Ciołek i przyjaciele. Kalendarium życia i pracy 25 pasterzy krajobrazu i zabytków, cz. 1 i 2, red. K. Pawłowska, wyd. PK, Kraków 2019.
• [38] Czołowski Aleksander, Urządzenie pałacu Wilanowskiego za Jana III, Lwów 1937.
• [39] Derejczyk Ewa, Archiwalia Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Warszawa 2005, s. 18–23.
• [40] Dix Brian, Wykorzystanie archeologii w konserwacji parków i ogrodów, „Ochrona Zabytków”, 2016, nr 1, s. 93–103.
• [41] Dziedzictwo kulturowe jako element geoprzestrzeni, opr. zb., „Roczniki Geomatyki”, t. V, z. 8, PTIP, Warszawa 2007.
• [42] Fellmann Jerzy, Pomiary zamków obronnych w Polsce. Metody geodezyjne inwentaryzacji powierzchniowej, „Studia ZBnPŚ UW i PW”, t. V, Warszawa 1972.
• [43] Fijałkowski Wojciech, Wilanów i zespół pałacowo-ogrodowy, Warszawa 1962.
• [44] Fijałkowski Wojciech, Ogród królewski w Wilanowie i jego współczesna rekonstrukcja, „Ochrona Zabytków”, XLIX, nr 2, 1996, s. 100–125.
• [45] Fijałkowski Wojciech, Nekropolie wilanowskie – historia, problemy konserwatorskie, „Ochrona Zabytków”, LI, nr 3 (202), 1998, s. 218–227.
• [46] Fragmenty stuletniej historii 1899–1999, opr. zb., Konkursy, wyd. SARP, Warszawa 2000, s. 274, 288.
• [47] Furttenbach Joseph, Architectura Recreationis…, Augsburg 1640, tab. 7 [Zentral-bibliothek Zürich].
• [48] Genga Wanda, Wyrzykowski Andrzej, Projekty Ciołka rekonstrukcji zabytkowych ogrodów, „Architektura”, t. 23, 1969, nr 2/3, 69–71.
• [49] Gerard Ciołek – 1909 –1966 – profesor-architekt. Wspomnienia. Kontynuacja myśli, red. M. Łuczyńska-Bruzda, Monografia 90, wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 1989.
• [50] Tamże: Ciołek Gerard o sobie (życiorys autorski, ok. 1960 r.), s. 7–8.
• [51] Tamże: Bogdanowski Janusz, Wspomnienie asystenta, s. 12–15.
• [52] Tamże: Żychoń Stefan, Gerard Ciołek – kolega i doradca, s. 24–26.
• [53] Gołęmbnik Andrzej, Badania archeologiczne terenu rezydencji królewskiej w Wilanowie, „Spotkania z Zabytkami”, nr specjalny 2012, s. 28–34.
• [54] B.G. [Bohdan Guerquin], Wakacyjne obozy, „Album młodej architektury”, Warszawa 1935, s. 122–124.
• [55] Guerquin Bohdan, Zamek w Jazłowcu, „Studia i Materiały do Teorii i Historii Architektury i Urbanistyki”, II, 1960, s. 6.
• [56] Heczko-Hyłowa E., Pionierzy architektury krajobrazu na krakowskim wydziale architektury. Tadeusz Tołwiński, Gerard Ciołek, Zygmunt Nowák, KAiU XLI, 1996, z. 3 – 4, s. 191–195.
• [57] Jankowska Maria, Gerard Ciołek, badacz i konserwator ogrodów zabytkowych, „Studia i Materiały PKZ”, Warszawa 1981.
• [58] Karczewski Antoni, Uwagi o mierzeniu zabytków, „Ochrona zabytków sztuki”, Warszawa 1930–31, s. 395–401.
• [59] Kibort Piotr, Zbiór rysunków architektonicznych i technicznych Gabinetu Rycin i Rysunków w Muzeum Narodowym w Warszawie – stan badań i nowe perspektywy, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie”, Nowa seria, nr 2 (38), 2013, przypis 15–16, il. 3.
• [60] Krogulec Teresa, Różańska Anna, Stylowe ogrody Warszawy w zbiorach kartograficznych Muzeum Historycznego Warszawy, „Almanach Muzealny”, T. 2, 1999, s. 111–119.
• [61] Kunkel Robert, Albumy inwentaryzacji wsi ZAP PW. Dzieje i zawartość zbioru, KAiU, 1981, t. XXVI, z. 3– 4, s. 277–292.
• [62] Kunkel Robert, Materiały do „Słownika Architektury Polskiej” Oskara Sosnowskiego; [w:] Oskara Sosnowskiego…, op. cit., s. 75–78.
• [63] Kwiatkowski Leszek, Materiały dokumentacyjne parków i ogrodów w Polsce zawarte w Tekach Gerarda Ciołka; [w:] Konserwacja zabytkowych ogrodów z Polsce, „Materiały Konserwatorskie PKZ”, Warszawa 1975, s. 14–21.
• [64] Kwiatkowski Marek, Szymon Bogumił Zug architekt polskiego Oświecenia, Ossolineum, Warszawa 1971, s. 122 nn., il. 145, 188.
• [65] Lenard Barbara, Sesja naukowa „Parki i Ogrody polskie” poświęcona pamięci prof. dr Gerarda Ciołka, „Ochrona Zabytków”, 1976, nr 4, s. 346–347.
• [66] Lenard Barbara, Gerard Ciołek – w dwudziestą rocznicę śmierci, „Ochrona Zabytków”, 1986, nr 1, s. 52–53.
• [67] Łuczyńska-Bruzda M., Od osoby profesora przez zespół do Instytutu Architektury Krajobrazu, KAiU, T. XLI, z. 3–4. 1996, s. 269–273.
• [68] Majdecki Longin, Rejestr ogrodów polskich, z. 1, Warszawa 1964, s. 4 [+ 54 il.].
• [69] Makowiecki Tadeusz, Archiwum Tylmana z Gameren architekta epoki Sobieskiego, Warszawa 1938.
• [70] Małcużyński Witold, Rozwój terytorialny miasta Warszawy, Warszawa 1900.
• [71] Marzenie i rzeczywistość. Gmach Muzeum Narodowego w Warszawie, red. P. Kibort, wyd. MN w Warszawie, Warszawa 2016, s. 38–41.
• [72] Miłobędzki Adam, Oskar Sosnowski – architekt i badacz oraz jego Zakład Architektury Polskiej, KAiU, t. XXXV, 1990, z. 3–4, s. 131–138,
• [73] Miłobędzki Adam, Humaniści i inżynierowie-architekci w studiach nad historią sztuki i kultury. Zakład Architektury Polskiej 1922/23–1939; [w:] Dzieje historii sztuki w Polsce. Kształtowanie się instytucji naukowych w XIX i XX wieku, red. A.S. Labuda, Poznań 1996, s. 193–202.
• [74] Miłoszewski Stanisław, Wspomnienie pośmiertne. Gerard Ciołek (1909–1966), „Ochrona Zabytków”, XIX, 3, Warszawa 1966, s. 64–65.
• [75] Miłoszewski Stanisław, Ekspertyza zbiorów materiałów dokumentacyjnych i naukowych pozostałych po profesorze Gerardzie Ciołku, mpis, 25.06.1968, Zb. NiD.
• [76] Mitkowska Anna, Rozważania o wartościowaniu ogrodów zabytkowychdla ich ochrony i konserwacji; [w:] Wartościowanie w ochronie i konserwacji zabytków, Warszawa–Lublin 2012, s. 121–135.
• [77] Mossakowski Stanisław, Tylman z Gameren architekt polskiego baroku, Ossolineum, 1973, s. 209 –210, il. 205–214.
• [78] Myczkowski Zbigniew, Kontekst krajobrazowy otoczenia jako element muzeum (na przykładzie Wilanowa); [w:] Ekonomia Muzeum. Materiały polsko-brytyjskiej konferencji naukowej, red. D. Folga-Januszewska i Bartłomiej Gutowski, Warszawa 2010.
• [79] Novák Zygmunt, Wspomnienie o Gerardzie Ciołku, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury”, Kraków 1975, t. XI, s. (kopia, w: Monografia 90, PKr., 1989, s. 10–11.)
• [80] Oskara Sosnowskiego Świat Architektury. Twórczość i dzieła, opr. zb. red. M. Brykowska, OWPW, Warszawa 2004 (2020).
• [81] Pawłowski Krzysztof, Kierunki rozwoju urbanistyki polskiej okresu międzywojennego a ewolucja osiedla mieszkaniowego; [w:] Sztuka XX wieku. Materiały sesji SHS…, Słupsk 1969, s. 166 nn.
• [82] Piaścik Franciszek, Zbiory Sekcji Budownictwa Ludowego. Program inwentaryzacji wsi. Wykaz miejscowości objętych inwentaryzacja budownictwa Ludowego, BHSiK, R. I, 1932/33, nr 1, s. 2–12; R. IV, 1935/36, nr 1, s. 1–5.
• [83] Piechotka Kazimierz, Badania budownictwa ludowego przez Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, „Polska Sztuka Ludowa” II, 1948, nr 1, s. 34–37.
• [84] Piwkowski Włodzimierz, Nieborów. Mazowiecka Rezydencja Radziwiłłów, Warszawa 2005.
• [85] Putkowska Jolanta, Architektura Warszawy w XVII wieku, PWN, Warszawa 1991.
• [86] Putkowska Jolanta, Wpływ sztuki André Le Nôtre’a na kształtowanie otoczenia rezydencji w Polsce w końcu XVII i 1. połowie XVIII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. LXIII: 2001, nr 1–4, s. 243–264.
• [87] Rauba Bogumiła J., Zasady konserwatorskie a zabytkowe parki, „Ochrona Zabytków”, 2016, nr 1, s. 29–55.
• [88] Rozbicka Małgorzata, Skrzydło południowe pałacu w Wilanowie – dzieje kształtowania planu, funkcji i architektury; [w:] Imago vox demonstrant, „Studia z dziejów sztuki i kultury”, red. T. Dola, E. Mateja, „Z dziejów kultury Chrześcijańskiej na Śląsku”, nr 97, 2018, s. 395–417.
• [89] Rozbicka Małgorzata, Architekt Władysław Marconi jako miłośnik i konserwator zabytków przeszłości; [w:] Przyszłość rzeczy minionych, „Studia do dziejów sztuki polskiej”, t. II, OWPW, Warszawa 2019, s. 5–10.
• [90] Sikora Danuta, Specyfika działań konserwatorskich w ogrodach regularnych, „Wiadomości Konserwatorskie”, 2010, nr 7, s. 32–42.
• [91] Sikora Dorota, Zarys historiiochrony i konserwacji zabytkowych parków, „Ochrona Zabytków”, 2016, nr 1, s. 105–141.
• [92] Sosnowski Oskar, Objaśnienia do projektu zgłoszonego na Konkurs Koła Architektów, nr LXIII [pisownia uwspółcześniona, opracował Piotr Kibort], mpis, 1919. Zb. MNW.
• [93] Sosnowski Oskar, Powstanie, układ i cechy charakterystyczne sieci ulicznej na obszarze Wielkiej Warszawy, „Studia do dziejów sztuki w Polsce”, t. II, Warszawa 1930, s. 3–28.
• [94] Sprawozdanie Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej za lata 1953/54 i 1954/55, KAiU, T. 1, 1956, z. 2, s. 193–214 (Witold Krassowski, Zdzisław Tomaszewski, Zygmunt Świechowski, Zespół pracowników ZAP).
• [95] Starzyński Juliusz, Wilanów, dzieje budowy pałacu Jana III, „Studia do dziejów sztuki w Polsce”, t. V, Warszawa 1933.
• [96] Szmelter Alicja, Zarys podstaw metody badań nad urbanistyka polską w Zakładzie Architektury Polskiej; [w:] Zbiory naukowe Zakładu…, op. cit., s. 162–171.
• [97] Szyszko-Bohusz Adolf, Podhorce, „Sztuki Piękne”, 1925, nr 4.
• [98] Taras Wiktoria, Barokowe ogrody w Galicji: etapy rozwoju i typy w planowaniu w strukturze kompozycji, „Hapoдoэhabӌi эoшimi” („The Ethnology notebooks”), nr 4, (130), Lviv 2016, s. 949–975.
• [99] Tołwiński Tadeusz, Budowa miast w przeszłości, T. 1, Warszawa 1939.
• [100] Vredeman de Vries, Hortorum viridariumque formae, 1568.
• [101] Wagner Jan, Nieborów, Warszawa 1954.
• [102] Wejchert Kazimierz, Zachwatowicz Jan, Gerard Ciołek 1909 –1966. Prace projektowe i realizacje Gerarda Ciołka. Bibliografia prac drukowanych Gerarda Ciołka (J. Kowalczyk), KAiU, XI, 1966, z. 3, s. 233–242.
• [103] Wojciechowski Jarosław, Co zrobiono w Polsce w zakresie odbudowy, restauracji i konserwacji zabytków sztuki w Polsce w latach 1919–1929, „Ochrona Zabytków”, 1930–31, z. 1–4, vs. 245–318.
• [104] Wółkowski Wojciech, Przyczynki do międzywojennych dziejów Zakładu Architektury Polskiej; [w:] Zbiory naukowe Zakładu Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej z perspektywy 100 lat, „Studia do dziejów architektury i urbanistyki w Polsce”, t. 3, red. M. Rozbicka, OWPW, Warszawa 2020, s. 9–10.
• [105] Zachwatowicz Jan, Katedry historii architektury; [w:] Warszawska Szkoła Architektury 1915–1965…, PWN, Warszawa 1967, s. 96, 162, 164, 259, 273.
• [106] Zachariasz Agata, Gerard Ciołek (1909 –1966). Varia-Odręczności; [w:] Anna Mitkowska, Maria Łuczyńska-Bryzek, Gerard Ciołek. Katalog wystawy, Kraków 2019, s. 41–50.
• [107] Zarębska Teresa, Oskara Sosnowskiego projekt „Miasto-ogrodu Czerniaków”; [w:] Hortus vitae. Księga pamiątkowa dedykowana Andrzejowi Michałowskiemu, Warszawa 2001, s. 297–316.
• [108] Żelechowska Krystyna, Ciołek Gerard, Ze studiów nad założeniami ogrodowymi Wołynia. Sprawozdanie z badań z roku 1938, BHSiK, R. VII, 1939, nr 1, s. 39–46.
• [109] 100 lat Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej 1915–2015. Nauczyciele, red. J. Roguska, S. Wrona, Warszawa 2016.
• [110] http://www.ciolek.com/PEOPLE/ciolek-ga-bibliography.html
• [111] http://www.ciolek.com/people/ciolek-ga.html#bio
• [112] http://www.ciolek.com/people/ciolek-ga.html#unpublikashed
• [113] http://www.ciolek.com/people/ciolek-ga-list-of-projects.html
• [114] http://www.ciolek.com/PAPERS/Ciolek-1944-prekursorski-wyklad-o-odbudowie-Warszawy.pdf