Związki chromu(VI) – w przeliczeniu na Cr(VI) : dokumentacja proponowanych dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego

• Autorzy: Skowroń J. , Konieczko K.

Identyfikatory

DOI

10.5604/1231868X.1205475

Warianty tytułu

EN

Chromium(VI) compounds – as Cr(VI) : documentation of proposed values of occupational exposure limits (OELs)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Związki chromu(VI) to grupa substancji zawierających chrom sześciowartościowy, czyli na +6 stopniu utlenienia. Związki chromu(VI) są środkami silnie utleniającymi. W środowisku naturalnym związki chromu(VI) łatwo ulegają redukcji przez materię organiczną do związków Cr(III), (chrom na +3 stopniu utlenienia). Związki chromu(VI) uwolnione do środowiska ze źródeł antropogenicznych mogą zalegać w wodzie lub glebie, gdzie znajdują się niewielkie ilości materii organicznej. Związki chromu(VI) znalazły zastosowanie głównie w: powlekaniu metali (chromowaniu), produkcji barwników, inhibitorów korozji, materiałów ogniotrwałych, garbników, różnych syntezach chemicznych oraz w produkcji środków konserwujących drewno. Ludzie mogą być narażeni na związki Cr(VI) przez: wodę do picia, kontakt z glebą lub innymi mediami zanieczyszczonymi tymi związkami, a w środowisku pracy drogami: inhalacyjną, pokarmową i przez skórę. Powtarzający się kontakt pyłów Cr(VI) ze skórą może być przyczyną wypryskowego zapalenia skóry z obrzękiem. Kontakt skóry z roztworami wodnymi chromianów(VI) może być przyczyną powstania uszkodzeń, znanych jako dziury chromowe lub owrzodzenia chromowe, powstających głównie w miejscach, gdzie naskórek jest uszkodzony. Zmiany te występują głównie na: palcach, kostkach dłoni oraz przedramionach. Charakterystyczne dziury chromowe powstają wskutek gromadzenia grudek Cr(VI) wokół owrzodzenia. Owrzodzenia mogą wnikać głęboko w tkanki miękkie lub stać się miejscami wtórnego zakażenia, ale nie są przyczyną nowotworów skóry. Aerozole związków chromu(VI) mogą działać drażniąco na spojówki oczu, powodować owrzodzenie nosa i perforację przegrody nosowej oraz zapalenia dziąseł i przyzębia. Przy narażeniu drogą inhalacyjną związki Cr(VI) mogą być przyczyną uczulenia dróg oddechowych (astmy). Na podstawie wyników niektórych badań wykazano, że długotrwałe narażenie na małe dawki/stężenia związków Cr(VI) może być przyczyną odwracalnego uszkodzenia kanalików nerkowych oraz zaburzenia czynności wątroby. Niektóre z tych związków, np. dichromian(VI) potasu czy tritlenek chromu, działają żrąco lub drażniąco na błony śluzowe układu pokarmowego. Połknięcie dużej dawki chromianów(VI) może być przyczyną zapaści sercowo-naczyniowej i zgonu. Związki Cr(VI) przy przyjęciu drogą doustną (pokarmową) działają na układ krwiotwórczy lub powodują zmiany w morfologii krwi. Długotrwałe zawodowe narażenie na związki Cr(VI) zwiększa ryzyko wystąpienia raka: płuc, jamy nosowej i zatok. Okres latencji wystąpienia raka płuc u pracowników narażonych zawodowo na związki Cr(VI) wynosi około 20 lat. Międzynarodowa Organizacja Badań nad Rakiem (IARC, International Agency for Research on Cancer) zaliczyła związki Cr(VI) do grupy 1. czynników rakotwórczych dla ludzi, gdyż istnieje wystarczający dowód rakotwórczości tych związków u ludzi. Również Unia Europejska (UE), Agencja Ochrony Środowiska (EPA, Environmental Protection Agency) i Światowa Organizacja Zdrowia (WHO, World Health Organization) zaliczyły związki chromu(VI) do rakotwórczych dla ludzi. Związki Cr(VI) w badaniach w warunkach in vitro oraz in vivo powodowały: uszkodzenia DNA, mutację genów, zaburzenia częstości wymian chromatyd siostrzanych oraz aberracje chromosomowe. W Polsce, w latach 2005-2012, na podstawie informacji przesłanych do Centralnego Rejestru Danych o Narażeniu na Substancje, Preparaty, Czynniki lub Procesy Technologiczne o Działaniu Rakotwórczym lub Mutagennym prowadzonego przez IMP w Łodzi, najbardziej powszechnie był stosowany dichromian(VI) potasu. W ostatnich dwóch latach związek ten zgłaszało rocznie około 400 zakładów pracy, a liczba osób narażonych przekraczała 4 tysiące. Ponad tysiąc narażonych osób zgłoszono również w przypadkach: tlenku chromu(VI), chromianu(VI) potasu oraz innych związków chromu(VI) nieujętych we wspomnianym wykazie substancji. Zdecydowaną większość zgłoszonych do rejestru stanowisk pracy, na których występują związki chromu(VI), stanowiły stanowiska laboratoryjne (w latach 2011-2012 ponad 75%). Ponad 10% stanowiły stanowiska pracy związane z galwanizacją lub trawieniem powierzchni, a około 4% stanowiska spawaczy. W 2011 r. przekroczenie wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) chromianów(VI) i dichromianów(VI) zgłosiło do rejestru 11 zakładów pracy. Ponadnormatywne stężenia odnotowano na 12 stanowiskach pracy, na których było narażonych łącznie 60 osób. Na 7 stanowiskach związanych z galwanizacją było zatrudnionych łącznie 17 osób, a stężenia chromu wynosiły 0,11 ÷ 0,96 mg/m³. Na 2 stanowiskach pracy spawaczy (12 osób narażonych) stężenie wynosiło 0,22 i 0,27 mg/m³, a 14 osób było zatrudnionych na stanowisku pracy związanym z produkcją farb zawierających pigmenty chromowe, na którym stężenie chromu wynosiło 0,21 mg/m³, 12 osób było zatrudnionych w oczyszczalni ścieków – zmierzone stężenie chromu wynosiło 0,21 mg/m³, a 1 zgłoszona osoba pracowała na stanowisku laboratoryjnym, na którym stężenie chromu wynosiło 0,18 mg/m3. W zakładach pracy objętych nadzorem GIS w latach 2008-2012 nie stwierdzono ponadnormatywnych stężeń chromianów(VI) i dichromianów(VI). Za skutek krytyczny działania związków Cr(VI) przyjęto działanie rakotwórcze na płuca. Za podstawę ustalenia wartości NDS przyjęto ocenę ryzyka wzrostu liczby przypadków raka płuca w grupie 1000 pracowników zawodowo narażonych na związki chromu(VI) przez cały czas pracy zawodowej i obserwowanych do 85. roku życia. Zaproponowano przyjęcie wartości NDS dla związków chromu(VI) – w przeliczeniu na Cr(VI) – wynoszącej 0,01 mg Cr(VI)/m3, przy której liczba dodatkowych przypadków raka płuca wyniesie 1 ÷ 6 na 1000 osób zatrudnionych w tych warunkach przez cały okres aktywności zawodowej. Na podstawie proponowanych w różnych opracowaniach szacunków ryzyka działania rakotwórczego związków chromu(VI) nie jest możliwe rozróżnienie między związkami chromu(VI) rozpuszczalnymi bardzo słabo, słabo czy nierozpuszczalnymi. Jednak na podstawie dostępnych dowodów, choć niekompletnych, można wywnioskować, że słabo rozpuszczalne związki Cr(VI) powodują mniejsze ryzyko nowotworów płuc, choć rozmiaru tego ograniczenia nie można określić ilościowo. Zaproponowana wartość NDS 0,01 mg Cr(VI)/m³ zabezpieczy pracowników również przed działaniem drażniącym związków chromu(VI) obecnych w powietrzu środowiska pracy, w związku z czym nie ustalono wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh). Zrezygnowano również z ustalenia wartości dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB). Dotychczasowa wartość DSB dotyczyła jedynie ograniczonego narażenia na związki chromu(VI) rozpuszczalne w wodzie, występujące w dymach, i nie była wskaźnikiem uniwersalnym. Zaproponowane normatywy zastąpią obowiązujące wartości stężeń dla substancji ujętych obecnie w pozycjach „chromiany(VI) i dichromiany(VI)” oraz „chlorek chromylu”. Proponuje się następujące oznakowanie związków chromu(VI): Carc , Muta3, Repro. (Ft)3, C(r-r)3, I3 i A3. Ze względu na działanie rakotwórcze związków chromu(VI) w SCOEL (Scientific Committee on Occupational Exposure Limit Values) nie ustalono wartości OEL (occupational exposure limit), tylko dokonano oceny ryzyka wystąpienia raka płuc u pracowników zawodowo narażonych na związki Cr(VI) na podstawie zbiorczych danych. W Komitecie Doradczym ds. Bezpieczeństwa i Zdrowia w Miejscu Pracy UE (ACSH, Advisory Committee on Health and Safety at Work) została wstępnie przyjęta propozycja wartości wiążącej (BOELV, binding occupational exposure limit value) dla chromu(VI) na poziomie 0,025 mg/m3. W uzasadnieniu podano, że jest to wartość wyjściowa do zmniejszania wartości dopuszczalnej dla Cr(VI) do poziomu 0,001 ÷ 0,01 mg/m³. Przyjęcie w UE wartości wiążącej dla chromu(VI) na poziomie 0,025 mg/m³ jest nadal związane z dużym ryzkiem wystąpienia u pracowników choroby nowotworowej. Na podstawie dokumentacji SCOEL/SUM/86/2004 narażenie na Cr(VI) o stężeniu 0,025 mg/m³ jest związane z podwyższonym ryzykiem wystąpienia raka płuc u od 2 do 14 pracowników na 1000 zawodowo narażonych na związki chromu(VI). Aby zmniejszyć ryzyko do 4 dodatkowych przypadków raka płuc na 1000 pracowników, narażenie na Cr(VI) powinno być ograniczone do stężenia 0,001 ÷ 0,01 mg/mg/m³.

EN

Hexavalent chromium compounds are oxidation states in which chromium occurs. Occupational exposure to chromium(VI) compounds may occur in chromate-producing industry, production of ferrochromium alloys and chromium metal, production and welding of stainless steels, metal finishing processes (chromium plating), and manufacturing and using chromium chemicals. These latter include corrosion inhibitors (strontium, calcium, zinc and barium chromates); pigments in paints and metal primers (lead and zinc chromates and molybdenum orange); wood preservatives (sodium and potassium chromates and chromium trioxide); dye mordants, catalyst and leather tanning (ammonium, sodium and potassium chromate). Occupational exposure can be to different hexavalent compounds in different industries and in some industries exposure can be to both trivalent and hexavalent compounds. In Poland in 2005–2012, potassium dichromate (VI) was the most commonly used compound according to information sent to the Central Registry conducted by the Nofer Institute of Occupational Medicine in Łódź, about exposure on substances, preparations, agents or carcinogenic or mutagenic technological processes. Recently this compound was reported annually by about 400 enterprises and there were more than 4000 people exposed. The vast majority of reported workplaces where chromium(VI) compounds occur were the laboratory positions (in 2011–2012 more than 75%). Over 10% of workplaces were associated with electroplating or etching the surface and about 4% with welders.In 2011, 11 factories reported to the Register that they exceeded the MAK value (NDS) for chromate(VI) and dichromates(VI). High concentrations were reported at 12 workplaces where 60 people were exposed. At 7 workplaces related to plating, 17 people were employed and chromium concentrations ranged from 0.11 to 0.96 mg/m, at 2 welding workplaces (12 people were exposed) concentrations were 0.22 and 0.27 mg/m3, 14 workers were exposed during the production of paints containing chrome pigments, which chromium concentration was 0.21 mg/m3, 12 people were employed in the sewage treatment plant where chromium concentration was 0.21 mg/m3, and 1 person worked in a laboratory where chromium concentration was 0.18 mg/m3. In 2008–2012, there were no high MAK concentrations of chromates(VI) and dichromates (VI) in workplaces under the supervision of the GIS.The health effects associated with occupational exposure to hexavalent chromium compounds are carcinogenicity (especially lung cancer), sensitisation, renal toxicity and irritancy, and corrosivity of the skin, respiratory and gastrointestinal tract.The IARC classify chromium(VI) compounds to group 1 carcinogen to humans, as there is sufficient evidence of carcinogenicity of these compounds to humans. Also the EU, EPA and WHO classified chromium (VI) as carcinogenic to humans.The risk assessment of carcinogenicity is based on a summary of 10 studies. It has been estimated that 5–28 excess lung cancers will occur in a group of 1000 male workers, occupationally exposed to 50 μg/m3of hexavalent chromium until retirement at age 65. The corresponding number of excess lung cancers has been estimated to be 2–14 for an exposure level of 25 μg/m3 1–6 for an exposure level of 10 μg/m3, 0.5–3 for and exposure of 5 μg/m3and 0.1–0.6 for an exposure level of 1 μg/m3. Proposed in various studies estimations of the risk of carcinogenic chromium(VI) does not distinguish between very poor and insoluble compounds of chromium(VI). However, the available evidence, although incomplete, clearly suggest that poorly soluble Cr(VI) causes lower risk of lung cancer, although the extent of this limitation cannot be quantified.In 2004, SCOEL did not establish OEL value for chromium(VI) compounds, but it assessed the risk of lung cancer in workers occupationally exposed to chromium(VI) compounds on the basis of aggregated data. The Advisory Committee of Safety and Health (ACSH) pre-accepted proposal of binding (BOELV) chromium(VI) compounds at the level of 0.025 mg/m3The Expert Group for Chemical Agents has recommended for chromium (VI) compounds – as Cr(VI) MAC value of 0.01 mg Cr (VI)/m3while the number of additional cases of lung cancer will be 1 ÷ 6 per 1000 people employed in these conditions for entire working life.

Słowa kluczowe

PL

związki chromu(VI); rakotwórczość; ocena ryzyka; wartość NDS

EN

chromium(VI) compounds; carcinogenicity; risk assessment; MAK

• Wydawca: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
• Rocznik: 2016
• Tom: Nr 2 (88)
• Strony: 15--112
• Opis fizyczny: Bibliogr. 232 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Skowroń J.

• Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy 00-701 Warszawa ul. Czerniakowska 16

autor

Konieczko K.

• Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera 91-348 Łódź ul. św. Teresy od Dzieciątka Jezus 8

Bibliografia

• 1. ACGIH (2004a) Chromium(VI), water-soluble fume. [W:] Documentation of the TLVs and BEIs with other worldwide occupational exposure values. Cincinnati, USA.
• 2. ACGIH (2004b) Chromium and inorganic compounds. [W:] Documentation of the TLVs and BEIs with other worldwide occupational exposure values. Cincinnati, USA.
• 3. ACGIH (2013) Guide to occupational exposure values. Cincinnati, USA.
• 4. ACGIH (2014) TLVs and BEIs threshold limit values for chemical substances and physical agents and biological exposure indices. Cincinnati, USA.
• 5. Acharya S., Mehta K., Krishnan S., Rao C.V. (2001) A subtoxic interactive toxicity study of ethanol and chromium in male Wistar rats. Alcohol 23(2), 99–108.
• 6. Adachi S., Yoshimura H., Miyayama R., Katayama H., Takemoto K., Kawai H.(1981) Effects of chromium compounds on the respiratory system. Part 1. An experimental study of inhalation of chromic acid mist in electroplating. Jpn. J. Ind. Health. 23, 294–299.
• 7. Adachi S., Yoshimura H., Katayama H., Takemoto K.(1986) Effects of chromium compounds on the re-spiratory system. Part 4. Long term inhalation of chromic acid mist in electroplating to ICR female mice. Jpn. J. Ind. Health 28, 283–287.
• 8. Adachi S. (1987) Effect of chromium compounds on the respiratory system: Part 5. Long term inhalation of chromic acid mist in electroplating by C57BL fe -male mice and recapitulation on our experimental studies. Jpn. J. Ind. Health 29, 17–33.
• 9. Alderson M.R., Rattan N.S., Bidstrup L.(1981) Health of workmen in the chromate-producing industry in Britain. Br. J. Ind. Med. 38, 117–124.
• 10. Angerer J., Amin W., Heinrich-Ramm R., Szadkowski D., Lehnert G. (1987) Occupational chronic exposure to metals. Int. Arch. Occup. Environ Health 59(5), 503–512.
• 11. ATSDR, Agency for Toxic Substances and Diseases Registry (2000) Toxicology profile for chromium. US Department of Health and Human Services. Public Health Service. Agency for Toxic Substances and Diseases Registry.
• 12. ATSDR (2012) Toxicological profile for chromium. Atlanta, GA: U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Agency for Toxic Substances and Disease Registry.
• 13. Axelsson G., Rylander R., Schmidt A. (1980) Mortality and incidence of tumours among ferrochromium workers. Br. J. Ind. Med. 37, 121–127.
• 14. Baetjer A.M. (1950) Pulmonary carcinoma in chromate workers: II. Incidence and basis of hospital records. Int. Arch. Ind. Hyg. Occup. Med. 2(5), 505–516.
• 15. Baggett J.M. (1986) Chromium and the potentiative interaction with some other nephrotoxins. [W:] Proceedings of chromium symposium 1986. An update. Pittsburgh, PA: Industrial Health Foundation 59–78.
• 16. Banu S.K., Samuel J.B., Arosh J.A., Burghardt R.C., Aruldhas M.M.(2008) Lactational exposure to hexavalent chromium delays puberty by impairing ovarian development, steroidogenesis and pituitary hormone synthesis in developing Wistar rats. Toxicol. Appl. Pharmacol. 232(2), 180–189.
• 17. Baranowska-Dutkiewicz B.(1987) Absorption of hexavalent chromium by skin in man. Arch. Toxicol. 47, 47–50.
• 18. Becker N., Claude J., Frentzel-Beyme R.(1985) Cancer risk of arc welders exposed to fumes containing chromium and nickel. Scand. J. Work Environ. Health 11, 75–82.
• 19. Becker N. (1999) Cancer mortality among arc welders exposed to fumes containing chromium and nickel. Results of a third follow-up: 1989-1995. J. Occup. Environ. Med. 41(4), 294–303.
• 20. Beveridge R., Pintos J., Parent M.E., Asselin J., Siemiatycki J.(2010) Lung cancer risk associated with occupational exposure to nickel, chromium VI, and cadmium in two population-based case-control studies in Montreal. Am. J. Ind. Med. 53(5), 476–485.
• 21. Bidstrup P.L., Case R.A.M.(1956) Carcinoma of the lung in workmen in the bichromates-producing industry in Great Britain. Br. J. Ind. Med. 13(4), 260–264.
• 22. Bielański A.(1976) Chemia ogólna i nieorganiczna. Warszawa, PWN, wyd. 4., 564577.
• 23. Bolt H.M., Lewalter J.(2012) Alkali chromates Cr(VI). [W:] The MAK collection for occupational health and safety. BAT Value Documentations, vol. 1. Wiley-VHC, DOI: 10.1002/3527600418.bb0ek1e0001 [http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/3527600418.bb0ek1e0001/full ].
• 24. Bonde J.P.E., Ernst E.(1992) Sex hormones and se-men quality in welders exposed to hexavalent chromium. Human. Exp. Toxicol. 11, 259–263.
• 25. Braver E.R., Infante P., Chu K. (1985) An analysis of lung cancer risk from exposure to hexavalent chromium. Teratog. Carcinog. Mutagen. 5, 365–378.
• 26. Bright P., Burge P.S., O’Hickey S.P., Gannon P.F.G., Robertson A.S., Boran A.(1997) Occupational asthma due to chrome and nickel electroplating. Thorax, p://europepmc.org/backend/ptpm-crender.fcgi?accid=PMC1758409&blobtype=pdf].
• 27. Brinton H.P., Frasier E.S., Koven A.L. (1952) Mor-bidity and mortality experience among chromate workers. Public Health Reports 67(9), 835–847.
• 28. Bronzetti G.L., Galli A. (1989) Influence of NTA on the chromium genotoxicity. Toxicol. Environ. Chem. 23, 101–104.
• 29. Brune D., Nordberg G., Wester P.O.(1980) Distribution of 23 elements in the kidney, liver, and lungs of workers from a smeltery and refinery in north Sweden exposed to a number of elements and of a control group. Sci. Total. Environ. 16, 13–35.
• 30. Cacciuttolo R., Sertoli A., Apecella F. (1980) Experimental sensitisation of the guinea pig to potassium dichromate. Med. Lav. 1, 92–98.
• 31. Centralny Rejestr Chorób Zawodowych (2012). Łódź, Instytut Medycyny Pracy (dane niepublikowane).
• 32. Centralny Rejestr Danych o Narażeniu na Substancje, Mieszaniny, Czynniki i Procesy Technologiczne o Działaniu Rakotwórczym lub Mutagennym (2014). Łódź, Instytut Medycyny Pracy (dane niepublikowane).
• 33. Chan-Yeung M.(1995) Occupational asthma. Environ. Health Perspect. 103 (suppl. 6), 249–252.
• 34. ChemIDPlus (2013) Advanced. Baza danych [http://chem.sis.nlm.nih.gov/chemidplus/#].
• 35. ChemNet (2013) Baza danych [http://www.chem-net.com/].
• 36. Chen C.-J., Shih T.-S., Chang H.-Y., Yu H.-S., Wu J.-D., Sheu S.-C., Wu C.-E., Chou T.-C. (2008) The total body burden of chromium associated with skin disease and smoking among cement workers. Sci. Tot. Environ, 391(1), 76–81.
• 37. Chowdhury A.R., Mitra C. (1995) Spermatogeni and steroidogenic impairment after chromium treatment in rats. Indian. J. Exp. Biol. 33, 480–484.
• 38. Christenson W.R., Davis M.E., Berndt W.O.(1989) The effect of combined treatment with potassium dichromate and maleic acid on renal function in the rat. Toxicol. Lett. 49, 21–27.
• 39. Cohen M.D., Sisco M., Baker K. i in. (2003) Impact of coexposure to ozone on the carcinogenic potential of inhaled chromium. J. Toxicol. Environ. Health 66(1), 39–55.
• 40. Cohen S.R., Davis D.M., Kramkowski R.S. (1974) Clinical manifestations of chromic acid toxicity: nasal lesions in electroplate workers. Cutis 13, 558.
• 41. Cohen S.R., Kramkowski R.S.(1973) Health hazard evaluation determination. Report 72-118-l04. Cincinnati, OH. U.S. DHEW, NIOSH [cyt. za: EPA 199].
• 42. Cross H.J., Faux S.P., Sadhra S., Sorahan T., Levy L.S., Aw T.C., Braithwaite R., McRoy C., Hamilton L., Calvert I.(1997) Criteria document for hexavalent chromium. Paris, International Chromium Development Association [cyt. za: NIOSH 2013].
• 43. Crump K.S.(1995) Evaluation of epidemiological data and risk assessment for hexavalent chromium. Washington DC. Occupational Safety and Health Administration. Contract J-9-F-1-0066 [cyt. za: SCOEL 2004].
• 44. Crump C., Crump K., Hack E., Luippold R., Mundt K., Liebig E., Panko J., Paustenbach D., Proctor D.(2003) Dose-response and risk-assessment of air-borne hexavalent chromium and lung cancer mortality. Risk Anal. 23(6), 1147–1163.
• 45. CSTEE (2002) Opinion on risks to health from chromium VI in cement. Opinion expressed at the 32th CSTEE plenary meeting Brussels, 27 June, 2002. Brussels, European Commision, DG Health and Consumer protection, Scientific Committee on Toxicity, Ecotoxicity and the Environment, C2/AST/csteeop/ChromiumVI27062002/D(02).
• 46. Czynniki szkodliwe w środowisku pracy – wartości dopuszczalne (2014). [Red.:] D. Augustyńska, M. Pośniak. Warszawa, Centralny Instytut Ochrony Pracy-Państwowy Instytut Badawczy.
• 47. Dalager N.A., Mason T.J., Fraumeni J.F. Jr., Hoover R., Payne W.W. (1980) Cancer mortality among workers exposed to zinc chromate paints. J. Occup. Med. 22(1), 25–29.
• 48. Davidson T., Kluz T., Burns F. Rossman T., Zhang Q., Uddin A., Nadas A., Costa M.(2004) Exposure to chromium (VI) in the drinking water increases susceptibility to UV-induced skin tumors in hairless mice. Toxicol. Appl. Pharmacol. 196, 431–437.
• 49. Davies J.M.(1978) Lung cancer mortality of workers making chrome pigments [letter]. Lancet 1(8060), 384.
• 50. Davies J.M. (1979) Lung cancer mortality of workers in chromate pigment manufacture. An epidemiological survey. J. Oil Colour Chem. Assoc. 62, 157–163.
• 51. Davies J.M (1984a) Lung cancer mortality among workers making lead chromate and zinc chromate pigments at three English factories. Br. J. Ind. Med. 41, 158–169.
• 52. Davies J.M.(1984b) Long term mortality study of pigment workers who suffered lead poisoning. Br. J. Ind. Med. 41, 170–178.
• 53. de Flora S. (2000) Threshold mechanisms and site specificity in chromium (VI) carcinogenesis. Carcinogenesis 21, 533–541.
• 54. de Marco R., Bernardinelli L., Mangione M.P.(1988) Death risk due to cancer of the respiratory apparatus in chromate production workers. Med. Lav. 79(5), 368–376.
• 55. DFG (2013) List of MAK and BAT values. Wiley-VCH [ www.mak-collection.com].
• 56. Ding M., Shi X. (2002) Molecular mechanisms of Cr(VI)-induced carcinogenesis. Mol. Cell Biochem. 234–235(1–2), 293–300.
• 57. Donaldson R.M., Barreras R.F. (1966) Intestinal absorption of trace quantities of chromium. J. Lab. Clin. Med. 68, 484–493.
• 58. ECHA (2013) Lista kandydacka [http://echa.europa.eu/pl/candidate-list-table].
• 59. Elbetieha A., Al-Hamood M.H. (1997) Long-term exposure of male and female mice to trivalent and hexavalent chromium compounds. Effect on fertility. Toxicology 116, 39–47.
• 60. Ellis E.N., Brouhard B.H., Lynch R.E., Dawson E.B., Tisdell R., Nichols M.M., Ramirez F.(1982) Effects of hemodialysis and dimercaprol in acute dichromate poisoning. J. Toxicol. – Clin. Toxicol. 19(3), 249–258.
• 61. Engel H.O., Calnan C.D. (1963) Chromate dermatitis from print. Br. J. Ind. Med. 20, 192–198.
• 62. Enterline P.E. (1974) Respiratory cancer among chromate workers. J. Occup. Med. 16(8), 523–526.
• 63. EPA, Environmental Protection Agency (1984) Health assessment document for chromium. Research Triangle Park, NC: Environmental Assessment and Criteria Office, U.S. Environmental Protection Agency. EPA600883014F.
• 64. EPA, Environmental Protection Agency (1998) Toxicological review of hexavalent chromium (CAS 18540-29-9). In support of summary information on the Integrated Risk Information System (IRIS). Washington DC.
• 65. Federal Security Agency, Public Health Service, Division of Occupational Health of the Bureau of State Services. (1953) Health of workers in chromate producing industry – a study. Public Health Service Publication 192. Washington, DC. U.S. Government Printing Office [cyt. za: NIOSH 2013].
• 66. Franchini I., Magnani F., Mutti A. (1983) Mortality experience among chromeplating workers. Scand. J. Work Environ. Health 9, 247–252.
• 67. Fregert S., Gruvberger B., Heijer A.(1970) Chromium dermatitis from galvanized sheets. Berufdermatosen 18, 254–260.
• 68. Frentzel-Beyme R.(1983) Lung cancer mortality of workers employed in chromate pigment factories. J. Cancer Res. Clin. Oncol. 105, 183–188.
• 69. Fritz K.W., Bohm P., Buntru G., Lowen C.H.(1960) Acute occupational poisoning with dichromates and its treatment. Klinische Wochenschrift 17, 856–861 [cyt. za: SCOEL 2004].
• 70. Gad S.C., Powers W.J., Dunn B.J.i in. (1986) Acute toxicity of four chromium salts. [W:] Proceedings of chromium symposium 1986: an update. [Red.:] D. Serrone. Industrial Health Foundation, PA 43–58 [cyt. za: SCOEL 2004].
• 71. Gatto N.M., Kelsh M.A., Mai D.H., Suh M., Proctor D.M.(2010) Occupational exposure to hexavalent chromium and cancers of the gastrointestinal tract. A meta-analysis. Cancer Epidemiol. 34(4), 388–399.
• 72. Gava C., Costa R., Zordan M., Vernier P., Bianchi V., Lewis A.G.(1989) Induction of gene mutations in Salmonellaand Drosophilaby soluble Cr(VI) compounds. Synergistic effects of nitrilotriacetic acid. Toxicol. Environ. Chem. 22, 27–38.
• 73. GESTIS (2013) Baza danych [http://www.dguv.de/ifa/Gefahrstoffdatenbanken/GESTIS-Stoffdaten-bank/index-2.jsp].
• 74. Gibb H.J., Chen C.W., Hiremath C.B. (1986) Carcinogen risk assessment of chromium compounds. [W:] Proceedings of chromium symposium. [Red.:] D. Serrone. Pittsburgh, PA Industrial Health Foun-dation 248–309.
• 75. Gibb H.J., Lees P.S.J., Pinsky P.F., Rooney B.C. (2000a) Clinical findings of irritation among chromium chemical production workers. Am. J. Ind. Med. 38, 127–130.
• 76. Gibb H.J., Lees P.S.J., Pinsky P.F., Rooney B.C.(2000b) Lung cancer among workers in chromium chemical production. Am. J. Ind. Med. 38, 115–126.
• 77. Glaser U., Hochrainer D., Klöppel H., Kuhnen H. (1985) Low level chromium(VI) inhalation effects on alveolar macrophages and immune functions in Wistar rats. Arch. Toxicol. 57, 250–256.
• 78. Glaser U., Hochrainer D., Klöppel H., Oldiges H. (1986) Carcinogenicity of sodium dichromate and chromium(VI/III) oxide aerosols inhaled by male Wistar rats. Toxicology 42, 219–232.
• 79. Glaser U., Hochrainer D., Oldiges H.(1988) Investigations of the lung carcinogenic potentials of sodium dichromate and Cr VI/III oxide aerosols in Wistar rats. Environ. Hyg. 1, 111–116.
• 80. Glaser U., Hochrainer D., Steinhoff D.(1990) Investigation of irritating properties of inhaled CrVI with possible influence on its carcinogenic action. Environ. Hyg. 2, 235–245.
• 81. Goldbohm R.A., Tielemans E.L.F.P., Heederik D., Rubingh C.M., Dekkers S., Willems M.I., Dinant Kroese E. (2006) Risk estimation for carcinogens based on epidemiological data. A structured approach, illustrated by an example on chromium. Regul. Toxicol. Pharmacol. 44, 294–310.
• 82. Gomes E.(1972) Incidence of chromium-induced lesions among electroplating workers in Brazil. Ind. Med. 41(12), 21–25.
• 83. Guillemin M.P., Berode M.(1978) A study of the difference in chromium exposure in workers in two types of electroplating process. Ann. Occup. Hyg. 21, 105–112.
• 84. Gylseth B., Gundersen N., Langård S.(1977) Evaluation of chromium exposure based on a simplified method for urinary chromium determination. Scand. J. Work Environ. Health 3(1), 28–31.
• 85. Haberman P.J., Baggett J.M., Berndt W.O.(1987) The effect of chromate on citrinin-induced renal dysfunction in the rat. Toxicol. Lett. 38, 83–90.
• 86. Haguenoer J.M., Dubois G., Frimat P., Cantineau A., Lefrancois H., Furon D.(1981) Mortality due to bronchopulmonary cancer in a factory producing pigments based on lead and zinc chromates. [W:] Prevention of occupational cancer. International Symposium (Occupational Safety and Health Series). Geneva, International Labour Office (46), 168–176.
• 87. Handley J., Burrows D. (1994) Dermatitis from hexavalent chromate in the accelerator of an epoxy sealant (PR1422) used in aircraft industry. Contact Dermatitis 30(4) 193–196.
• 88. Hanslian L., Navratil J., Jurak J.i in. (1967) Damage to the upper respiratory tract by a chromic acid aerosol. Pracovni Lekarstvi 19, 294–298 [cyt. za: ATSDR 2012].
• 89. Hara T., Hoshuyama T., Takahashi K., Delgermaa V., Sorahan T. (2010) Cancer risk among Japanese chromium platers 1976-2003. Scand. J. Work Environ. Health 36(3), 216–221.
• 90. Hay E., Derazon H., Eisenberg Y., Natalia B.(2000) Suicide by ingestion of a CCA wood preservative. J. Emerg. Med. 19(2), 159–163.
• 91. Hayes R.B., Lilienfeld A.M., Snell L.M.(1979) Mortality in chromium production workers: a prospective study. Int. J. Epidemiol. 8, 365–374.
• 92. Hayes R.B., Sheffet A., Spirtas R.(1989) Cancer mortality among a cohort of chromium pigment workers. Am. J. Ind. Med. 16, 127–133.
• 93. Hill W.J., Ferguson W.S. (1979) Statistical analysis of epidemiological data from a chromium chemical manufacturing plant. J. Occup. Med. 21, 103–106.
• 94. Hjollund N.H.I., Bonde J.P.E., Hansen K.S.(1995) Male-mediated risk of spontaneous abortion with reference to stainless steel welding. Scand. J. Work Environ. Health 21, 272–276.
• 95. Hjollund N.H.I., Bonde J.P.E., Kold Jensen T., Brink Henriksen T., Kolstad H.A., Ernst E., Giwercman A., Pritzl G., Skakkebaek N.E., Olsen J. (1998) A follow-up study of male exposure to welding and time to pregnancy. Reprod. Toxicol. 12(1), 29–37.
• 96. Hjollund N.H.I., Bonde J.P.E., Kold Jensen T., Brink Henriksen T., Andersson A.M., Kolstad H.A., Ernst E., Giwercman A., Skakkebaek N.E., Olsen J. (2000) Male-mediated spontaneous abortion among spouses of stainless steel welders. Scand. J. Work Environ. Health 26(3), 187–192.
• 97. Holmes A.L., Wise S.S., Sandwick S.J., Lingle W.L., Negron V.C., Thompson W.D., Wise J.P. Sr. (2006a) Chronic exposure to lead chromate causes centrosome abnormalities and aneuploidy in human lung cells. Cancer Res. 66(8), 4041–4048.
• 98. Holmes A.L., Wise S.S., Sandwick S.J., Wise J.P. Sr.(2006b) The clastogenic effects of chronic exposure to particulate and soluble Cr(VI) in human lung cells. Mutat. Res. 610(1-2), 8–13.
• 99. HSDB (2013) Baza danych [http://toxnet.nlm.nih.gov/cgi-bin/sis/htmlgen?HSDB].
• 100. Huvinen M., Uitti J., Zitting A. Roto P., Virkola K., Kuikka P., Laippala P., Aitio A. (1996) Respiratory health of workers exposed to different chromium species in stainless steel production. Occup. Environ. Med. 53(11), 741–747.
• 101. Huvinen M., Uitti J., Oksa P., Palmroos P., Laippala (2002a) Respiratory health effects of long-term exposure to different chromium species in stainless steel production. Occup. Med. 52(4), 203–212.
• 102. Huvinen M., Mäkitie A., Järventaus H., Wolff H., Stjernvall T., Hovi A., Hirvonen A., Ranta R., Nurminen M., Norppa H.(2002b) Nasal cell micronuclei, cytology and clinical symptoms in stainless steel production workers exposed to chromium. Mutage-nesis 17(5), 425–429.
• 103. IARC (1989) Mortality and cancer incidence follow-up of an historical cohort of European welders. IARC Internal Report 1989/003. Lyon, World Health Organisation. IARC (1990) Chromium and chromium compo-
• 104. IARC (1990) Chromium and chromium compounds. [W:] IARC Monographs on the evaluation of carcinogenic risks to humans. Vol. 49. Lyon, Chromium, Nickel and Welding 49–256.
• 105. IRIS, Integrated Risk Information System. (2011) Chromium. Integrated Risk Information System [http://www.epa.gov/iris/subst/0144.htm].
• 106. IUCLID (2013) Baza danych [http://echa.europa.eu/pl/candidate-list-table].
• 107. Johansson A., Robertson B., Curstedt T., Camner P. (1986a) Rabbit lung after inhalation of hexa- and trivalent chromium. Environ. Res. 41, 110–119.
• 108. Johansson A., Wiernik A., Jarstrand C., Camner P. (1986b) Rabbit alveolar macrophages after inhalation of hexa- and trivalent chromium. Environ. Res. 39, 372–385.
• 109. Junaid M., Murthy R.C., Saxena D.K.(1996a) Embryo- and fetotoxicity of chromium in pregestationally exposed mice. Bull. Environ. Contam. Toxicol. 57, 327–334.
• 110. Junaid M., Murthy R.C., Saxena D.K.(1996b) Embryotoxicity of orally administered chromium in mice. Exposure during the period of organogenesis. Toxicol. Lett. 84, 143–148.
• 111. Kalliomäki P.-L., Rahkonen E., Vaaranen V., Kalliomäki K., Aittoniemi K. 1981) Lung-retained contaminants, urinary chromium and nickel among stainless steel welders. Int. Arch. Occup. Envirom. Health 49, 67–75.
• 112. Kanojia R.K., Junaid M., Murthy R.C. (1996) Chromium induced teratogenicity in female rat. Toxicol. Lett. 89, 207–213.
• 113. Kanojia R.K., Junaid M., Murthy R.C.(1998) Embryo and fetotoxicity of hexavalent chromium. A long-term study. Toxicol. Lett. 95, 165–172.
• 114. Kasprzak K.S. (1991) The role of oxidative damage in metal carcinogenicity. Chem. Res. Toxicol. 4(6), 604–615.
• 115. Katz S.A., Salem H.(1993) The toxicology of chromium with respect to its chemical speciation: a re-view. J. Appl. Toxicol. 13(3), 217–224.
• 116. Kaufman D.B., DiNicola W., McIntosh R.(1970) Acute potassium dichromate poisoning. Treated by peritoneal dialysis. Am. J. Diseases Child. 119(4), 374–376.
• 117. Keskinen H., Kalliomäki P.-L., Alanko K. (1980) Occupational asthma due to stainless steel welding fumes. Clin. Allergy 10(2), 151–159.
• 118. Kim H.Y., Lee S.B., Jang B.S.(2004) Subchronic inhalation toxicity of soluble hexavalent chromium trioxide in rats. Arch. Toxicol. 78, 363–368.
• 119. Kollmeier H., Seemann J.W., Rothe G., Muller K.M., Wittig P. (1990) Age, sex, and region adjusted con-centrations of chromium and nickel in lung tissue. Br. J. Ind. Med. 47, 682–687.
• 120. Korallus U., Lange H.J., Neiss A., Wustefeld E., Zwingers T.(1982) Relationship between prevention measures and mortality due to bronchial cancer in the chromate industry. Arb. Sozialmed. Praven. 17(7), 159–167.
• 121. Langård S., Andersen A., Gylseth B.(1980) Incidence of cancer among ferrochromium and ferrosilicon workers. Br. J. Ind. Med. 37, 114–120.
• 122. Langård S., Norseth T. (1975) A cohort study of bronchial carcinomas in workers producing chromate pigments. Br. J. Ind. Med. 32, 62–65.
• 123. Langård S., Norseth T.(1979) Cancer in the gastrointestinal tract in chromate pigment workers. Arh. Hig. Rada Toksikol. 30(Suppl), 301–304.
• 124. Langård S., Vigander T.(1983) Occurrence of lung cancer in workers in producing chromium pigments. Br. J. Ind. Med. 40, 71–74.
• 125. Langård S., Andersen A., Ravnestad J. (1990) Incidence of cancer among ferrochromium and ferrosilicon workers. An extended observation period. Br. J. Ind. Med. 47, 14–19.
• 126. Last J.A., Raabe O.G., Moore P.F., Tarkington B.K.(1979) Chromate inhibition of metabolism by rat tracheal explants. II. in vivo exposures. Toxicol. Appl. Pharmacol. 47, 313–322.
• 127. LaVelle J.M. (1986a) Chromium(VI) comutagenesis. Characterization of the interaction of K2CrO4with azide. Environ. Mutagen. 87, 717–725.
• 128. LaVelle J.M. (1986b) Potassium chromate potentiates frameshift mutagenesis in E. coliand S. typhimurium. Mutat. Res. 171, 1–10.
• 129. Lee K.P., Ulrich C.E., Geil R.G., Trochimowicz H.J. (1989) Inhalation toxicity of chromium dioxide dust to rats after two years exposure. Sci. Total Environ. 86, 83–108.
• 130. Lee C.R., Yoo C.I., Lee J., Kang S.K.(2002) Nasal septum perforation of welders. Ind. Health 40, 286–289.
• 131. Leroyer C., Dewitte J.D., Bassanets A., Boutox M., Daniel C., Clavier J. 1998) Occupational asthma due to chromium. Respiration 65(5), 403–405.
• 132. Levy L.S., Martin P.A., Bidstrup P.L. (1986) Investigation of the potential carcinogenicity of a range of chromium containing materials on rat lung. Brit. J. Ind. Med. 43(4), 243–256.
• 133. Lewalter J., Korallus U., Harzdorf C., Weidemann H. (1985) Chromium bond detection in isolated erythrocytes. A new principle of biological monitoring of exposure to hexavalent chromium. Int. Arch. Occup. Environ. Health 55, 305–318.
• 134. Li H., Chen Q., Li S., Yao W., Li L., Shi X., Wang L., Castranova V., Vallyathan V., Ernst E., Chen C. (2001) Effect of Cr(VI) exposure on sperm quality: human and animal studies. Ann. Occup. Hyg. 45(7), 505–511.
• 135. Lindberg E., Hedenstierna G.(1983) Chrome plating: symptoms, findings in the upper airways and effects on lung function. Arch. Environ. Health, 38(6), 367–374.
• 136. Lindberg E., Vesterberg O. (1983a) Monitoring exposure to chromic acid in chromeplating by measuring chromium in urine. Scand. J. Work Environ. Health 9(4), 333–340.
• 137. Lindberg E., Vesterberg O. (1983b) Urinary excretion of proteins in chromeplaters, exchromeplaters and referents. Scand. J. Work Environ. Health 9(6), 505–510.
• 138. Littorin M., Welinder H., Hultberg B. (1984) Kidney function in stainless steel welders. Int. Arch. Occup. Environ Health 53, 279–282.
• 139. Liu C.S., Kuo H.W., Lai J.S., Lin T.I.(1998) Urinary N-acetyl-beta-glucosaminidase as an indicator of renal dysfunction in electroplating workers. Int. Arch. Occup. Environ Health 71(5), 348–352.
• 140. Loubieres Y., de Lassence A., Bernier M., Vieillard--Baron A., Schmitt J.M., Page B., Jardin F. (1999) Acute, fatal, oralchromic acid poisoning. J. Toxicol. Clin. Toxicol. 37(3), 333–336.
• 141. Lucas J.B. Kramkowski R.S.(1975) Health hazard evaluation report no. 74-87-221. Cincinnati, OH. U.S. DHEW, NIOSH [cyt. za: EPA 1998].
• 142. Luippold R.S., Mundt K.A., Austin R.P., Liebig E., Panko J., Crump C., Crump K., Proctor D. (2003) Lung cancer mortality among chromate production workers. Occup. Environ. Med. 60(6), 451–457.
• 143. Machle W., Gregorius F. (1948) Cancer of the respiratory system in the United States chromate-producing industry. Pub. Health Rep. 63(35), 1114–1127.
• 144. McKenzie R.D., Anwar R.A., Byerrum R.U., Hopper C.A.(1959) Absorption and distribution of Cr51 in albino rat. Arch. Biochem. Biophys. 79, 200–205.
• 145. Mancuso T.F.(1975) Consideration of chromium as an industrial carcinogen. [W:] Proceedings of the international conference on heavy metals in the environment. [Red.:] T.C. Hutchinson. Toronto, Institute for Environmental Studies 343–356.
• 146. Mancuso T.F.(1997a) Chromium as an industrial carcinogen: Part I. Am. J. Ind. Med. 31, 129–139.
• 147. Mancuso T.F.(1997b) Chromium as an industrial carcinogen. Part II. Chromium in human tissues. Am. J. Ind. Med. 31, 140–147.
• 148. Mancuso T.F., Hueper W.C. (1951) Occupational cancer and other health hazards in a chromate plant. A medical appraisal. I. Lung cancers in chromate workers. Ind. Med. Surg. 20, 358–363.
• 149. Matczak W., Trzcinka-Ochocka M., Chmielnicka J.(1995) Urinary excrection of chromium as an indicato of exposure to various chromium forms in MMA/SS welders. Int. J. Occup. Med. Environ. Health. 4, 301–313.
• 150. Miyai T., Fujii N., Suzuki Y.(1980) Absorption and accumulation of chromium in animals after chromium compound inhalation. 2. Comparison of various chromium compounds. Shikoku Igaku Zasshi 36, 210–233. HSE translation no. 11917 [cyt. za:SCOEL 2004].
• 151. Monitoring biologiczny narażenia na czynniki chemiczne w środowisku pracy (1997) [W:] Chromiany. [Red.:] M. Jakubowski. Łódź, Instytut Medycyny Pracy 133–141.
• 152. Montaldi A., Zentilin L., Zordan M., Bianchi V., Lewis A.G., Clonfero E., Paglialunga S.(1987) Chromosomal effects of heavy metals (Cd, Cr, Hg, Ni and Pb) on cultured mammalian cells in the presence of nitrilotriacetic acid (NTA). Toxicol. Environ. Chem. 14, 183–200.
• 153. Mortensen J.T.(1988) Risk for reduced sperm quality among metal workers, with special reference to welders. Scand. J. Work Environ. Health 14, 27–30.
• 154. Moulin J.J., Portefaix P., Wild P., Mur J.M., Smagghe G., Mantout B. (1990) Mortality among workers producing ferroalloys and stainless steel in France. Br. J. Ind. Med. 47, 537–543.
• 155. Moulin J.J., Wild P., Mantout B., Fournier-Betz M., Mur J.M., Smagghe G.(1993) Mortality from lung cancer and cardiovascular diseases among stainless-steel producing workers. Cancer Causes Control 4, 75–81.
• 156. Murthy R.C., Junaid M., Saxena D.K.(1996) Ovarian dysfunction in mice following chromium(VI) exposure. Toxicol. Lett. 89, 147–154.
• 157. Mutti A., Cavatorta A., Pedroni C., Borghi A., Giaroli C., Franchini I. (1979) The role of chromium accumulation in the relationship between airborne and urinary chromium in welders. Int. Arch. Occup. Environ. Health 43, 123–133.
• 158. Mutti A., Pedroni C., Arfini G., Franchini I., Minoia C., Micoli G., Baldi (1984) Biological monitorin of occupational exposure to different chromium at various valency states. Int. J. Envi-ron. Anal. Chem. 17, 35–41.
• 159. Nettesheim P., Hanna M.G. Jr., Doherty D.G., Newell R.F., Hellman A.(1971) Effect of calcium chromate dust, influenza virus, and 100 R whole-body X-radiation on lung tumor incidence in mice. J. Natl. Cancer. Inst. 47(5), 1129–1144.
• 160. Nettesheim P., Szakal A.K.(1972) Morphogenesis of alveolar bronchiolization. Lab. Invest. 26(2), 210–219.
• 161. Nickens K.P., Patierno S.R., Ceryak S.(2010) Chromium genotoxicity: a double-edged sword. Chem. Biol. Interact. 188(2), 276–288.
• 162. NIOSH (2013) Criteria for a recommended standard occupational exposure to hexavalent chromium. DHHS Publication 2013–128.
• 163. NTP, National Toxicology Program (1996a) Final report on the reproductive toxicity of potassium dichromate (hexavalent), (CAS 7778-50-9) administered in diet to SD rats. National Institute of Environmental Health Sciences PB97125355.
• 164. NTP, National Toxicology Program (1996b) Finalreport on the reproductive toxicity of potassium dichromate (hexavalent), (CAS 7778-50-9) administered in diet to BALB/c mice. National Institute of Environmental Health Sciences PB97125363.
• 165. NTP, National Toxicology Program (1997) Final report on the reproductive toxicity of potassium dichromate (CAS 7778-50-9) administered in diet to BALB/c mice. National Institute of Environmental Health Sciences PB97144919.
• 166. NTP, National Toxicology Program (2007) Technical report on the toxicity studies of sodium dichromate dihydrate (CAS 7789-12-0) administered in drinking water to maleand female F344/N rats and B6C3F1 mice and male BALB/c and am3-C57BL/6 mice. Washington, DC. Toxicity Report Series Number 72.
• 167. NTP, National Toxicology Program (2008) Technical report on the toxicology and carcinogenesis studies of sodium dichromate dihydrate (CAS 7789-12-0) in F344/N rats and B6C3F1 mice (drinking water studies). Washington, DC: August 13 [http://ntp.niehs.nih.gov/files/546_web_FINAL.pdf].
• 168. Ogawa E., Tsuzuki H., Yamazaki Y.(1976) Experimental study on absorption distribution and excretion of trivalent and hexavalent chromium compounds. Jpn. J. Pharmacol. 26, 92.
• 169. Okubo T., Tsuchiya K.(1977) An epidemiological study on lung cancer among chromium plating workers. Keio J. Med. 26, 171–177.
• 170. Okubo T., Tsuchiya K.(1979) Epidemiological study of chromium platers in Japan. Biol. Trace Element Res. 1, 35–44.
• 171. Okubo T., Tsuchiya K.(1987) Mortality determined [abstract]. Scand. J. Work Environ. Health13, 179.
• 172. Park H.S., Yu H.J., Jung K.S.(1994) Occupational asthma caused by chromium. Clin. Exp. Allergy 24(7), 676–681.
• 173. Park R. M., Bena J.F., Stayner L.T., Smith R.J., Gibb H.J., Lees P.S.(2004) Hexavalent chromium and lung cancer in the chromate industry: a quantitative risk assessment. Risk Anal. 24(5), 1099–1108.
• 174. Park R.M., Stayner L.T.(2006) A search for thresholds and other nonlinearities in the relationship between hexavalent chromium and lung cancer. Risk Anal. 26(1), 79–88.
• 175. PCHRG (1993) Petition requesting a reduced tolerance for chromium(VI), (hexavalent chromium) through an emergency temporary standard issued under the authority of the occupational safety and health act. Petitioners: PCHRG and Oil. Chemical and Atomic Workers’ International Union [cyt. za: SCOEL 2004).
• 176. Pokrovskaya L.V., Shabynina N.K.(1973) Carcinogenous hazards in the production of chromium ferroalloys. Gig. Tr. Prof. Zabol. 17(10), 23–26.
• 177. Quinteros F.A., Poliandri A.H.B., Machiavelli L.I., Cabilla J.P., Duvilanski B.H. (2007) In vivo and in vitro effects of chromium VI on anterior pituitary hormone release and cell viability. Toxicol. Appl. Pharmacol. 218, 79–87.
• 178. Rafael A.I., Almeida A., Santos P., Parreira I., Madeira V.M., Alves R., Cabrita A.M., Alpoim M.C.(2007) A role for transforming growth factor-beta apoptotic signaling pathway in liver injury induced by ingestion of water contaminated with high le -vels of chromu(VI). Toxicol. Appl. Pharmacol. 224, 163–173.
• 179. Rahkonen E., Junttila M.L., Kalliomäki P.L., Olkinouora M., Koponen M., Kalliomäki K.(1983) Evaluation of biological monitoring among stain-less steel welders. Arch. Occup. Environ. Health 52, 243–255.
• 180. Royle H. (1975a) Toxicity of chromic acid in the chromium plating industry (1). Environ. Res. 10(1), 39–53.
• 181. Royle H. (1975b) Toxicity of chromic acid in the chromium plating industry (2). Environ. Res. 10, 141–163.
• 182. Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 6.06.2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń substancji szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU 2014 r., poz. 817.
• 183. Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 10.08.2012 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji chemicznych i ich mieszanin. DzU 2015 r., poz. 208.
• 184. Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 29.03.2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. DzU 2007 r., nr 61, poz. 417, ze zm.; DzU 2010 r., nr 72, poz. 466.
• 185. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1907/2006 z dnia 18.12.2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH), utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniającego dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylającego rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769 /EWG i dyrektywy Komisji (91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE). Dz. Urz. UE z dnia 29.05.2007 r. (L 136), z późn. zm.
• 186. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16.12.2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin (CLP), zmieniającego i uchylającego dyrektywy 67/648/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającego rozporządzenie WE nr 1907/2006. Dz. Urz. UE 2008 r. (L 353), s. 1–1355, z późn. zm.
• 187. RTECS, Registry of Toxic Effects of Chemical Substances (2013) Baza danych [http://csi.micromedex.com/].
• 188. Samsoen M., Stampf J.L., Lelievre G., Foussereau J.(1982) Path testing with hexavalent chromium salts in different vehicles and with nickel and with cobalt in petrolatum. Dermatosen 30(6), 181–184.
• 189. Saner G., Yüzbaşiyan V., Ҫigdem S. (1984) Hair chromium concentration and chromium exrection in tannery workers. Br. J. Ind. Med. 41, 263–266.
• 190. Sapota A., Skrzypińska-Gawrysiak M. (1998) Dokumentacja proponowanych wartości dopuszczalnych narażenia zawodowego. Chlorek chromylu [dane niepublikowane].
• 191. Saryan L.A., Reedy M. (1988) Chromium determinations in a case of chromic acid ingestion. J. Anal. Toxicol. 12, 162–164 [cyt. za: EPA 1998].
• 192. Satoh K., Eng B., Fukuda Y., Kazuyoshi T., Eng M., Katsuno N.(1981) Epidemiological study of workers engaged in the manufacture of chromium compounds. J. Occup. Med. 23(12), 835–838.
• 193. SCOEL, Scientific Committee on Occupational Exposure Limits (2004) Recommendation from the risk assessment for hexavalent chromium. SCOEL/SUM/86.
• 194. Sharma B.K., Singhal P.C., Chugh K.S. (1978) Intravascular haemolysis and acute renal failure following potassium dichromate poisoning. Postgraduate Med. J. 54(632), 414–415, DOI: 10.1136/pgmj.54.632.414.
• 195. Sheffet A., Thind I., Miller A.M., Louria D.B. (1982) Cancer mortality in a pigment plant utilizing lead and zinc chromates. Arch. Environ. Health 37, 44–52.
• 196. Siegenthaler U., Laine A., Polak L (1983) Studies on contact sensitivity to chromium in the guinea pig. The role of valence in the formation of the antigenic determinant. J. Invest. Dermatol. 80, 44–47.
• 197. Silverstein M., Mirer F., Kotelchuck D., Silverstein B., Bennett M.(1981) Mortality among workers in a die-casting and electroplating plant. Scand. J. Work Environ. Health 7 (suppl. 4), 156–165.
• 198. Simanato L., Fletcher A.C., Andersen A., Andersen K, Becker N., Chang-Claude J. i in. (1991) A historical prospective study of European stainless steel, mild steel, and shipyard welders. B. J. Ind. Med. 48, 145–154.
• 199. Sjögren B., Gustavsson A., Hedstrom L.(1987) Mortality in two cohorts of welders exposed to high- and low-levels of hexavalent chromium. Scand. J. Work Environ. Health 13, 247–251.
• 200. Sjögren B., Hedstrom L., Ulfvarson U.(1983) Urine chromium as an estimator of air exposure to stainless steel welding fumes. Int. Arch. Occup. Environ. Health 51, 347–354.
• 201. Sorahan T., Burges D.C.L., Waterhouse J.A.H. (1987) A mortality study of nickel/chromium platers. Br. J. Ind. Med. 44(4), 250–258.
• 202. Sorahan T., Burges D.C.L., Hamilton L., Harring-ton J.M.(1998) Lung cancer mortality in nickel/chromium platers 1946–95. Occup. Environ. Med. 55, 236–242.
• 203. Stanisławska M., Janasik B., Trzcinka-Ochocka M. (2011) Ocena narażenia zawodowego spawaczy na podstawie oznaczania dymów i ich składników powstających podczas spawania stali chromowo-niklowej. Medycyna Pracy 62(4), 359–368.
• 204. Steenland K., Loomis D., Shy C., Simonsen N. (1996) Review of occupational lung carcinogens. Am. J. Ind. Med. 29(5), 474–490.
• 205. Steffee C.H., Baetjer A.M.(1965) Histopathologic effects of chromate chemicals. Arch. Environ. Health 11, 66–75.
• 206. Steinhoff D., Gad S.C., Hatfield G.K., Mohr U. (1986) Carcinogenicity studies with sodium dichromate in rats. Exp. Pathol. 30, 129–141.
• 207. Stoner R.S., Tong T.G., Dart R., Sullivan J.B., Saito G., Armstrong E. (1994) Acute chromium intoxication with renal failure after 1% body area burns from chromic acid [abstract]. Vet. Human. Toxicol. 30(4), 361–362.
• 208. Stridsklev I.C., Hemmingsen B., Karlsen J.T., Schaller K.H., Raithel H.J., Langård S. (1993) Biologic monitoring of chromium and nickel among stain-less steel welders using the manual arc method. Int. Arch. Occup. Environ. Health 65, 209, 219.
• 209. SUVA (2013) Grenzwerte am Arbeitsplatz. Luzern, Suva Arbeitsmedizin 58, 123, 130.Suzuki Y., Homma K., Minami M., Yoshikawa H. (1984) Distribution of chromium in rats exposed to hexavalent chromium and trivalent chromium aerosols. Ind. Health 22, 261–267.
• 210. Takahashi K., Okubo T. (1990) A prospective cohort study of chromium plating workers in Japan. Arch. Environ. Health 45(2), 107–111.
• 211. Taylor F.H. (1966) The relationship of mortality and duration of employment as reflected by a cohort of chromate workers. Am. J. Public. Health Nations Health 56(2), 218–229.
• 212. Tezuka M., Sadanobu S., Gomi K., Tachikawa M., Sawamura R. (1995) In vitro effect of chromium and other trace metals on mouse hepatotoxicity induced by carbon tetrachloride exposure. Biol. Pharm. Bull. 18(2), 256–261.
• 213. Tola S., Kilpiö J., Virtamo M., Haapa K.(1977) Urinary chromium as an indicatior of the exposure of welders to chromium. Scand. J. Work Environ. Health 3, 192–202.
• 214. Uddin A.N., Burns F.J., Rossman T.G., Chen H., Kluz T., Costa M. 2007) Dietary chromium and nickel enhance UV carcinogenesis in skin of hairless mice. Toxicol. Appl. Pharmacol. 221(3), 329–338.
• 215. Wahlberg J.E., Skog E.(1965) Percutaneous absorption of trivalent and hexavalent chromium. Arch. Dermatol. 92, 315–318.
• 216. Van Heerden P.V., Jenkins I.R., Woods W.P., Rossi E., Cameron P.D.(1994) Death by tanning – a case of fatal basic chromium sulphate poisoning. Intensive Care Med. 20(2), 145–147.
• 217. Wang X., Qing Q., Xikun X., Xu j., Wang J., Zhou J., Huang S., Zhai W., Zhou H., Chen J. (1994) Chromium-induced early changes in renal function among ferrochromium-producing workers. Toxicology 90, 93–101.
• 218. Watanabe S., Fukuchi Y.(1984) Cancer mortality of chromate-producing workers [abstract]. [W:] XXI International Congress on Occupational Health. [Red.:] I.E. Eustace. Dublin, Permanent Commission and International Association on Occupational Health 442 [cyt. za: NIOSH 2013].
• 219. Welinder H., Littorin M., Gullberg B., Skerfving S.(1983) Elimination of chromium in urine after stainless steel welding. Scand. J. Work. Environ. Health 9, 397–403.
• 220. Wise J.P., Orenstein J.M., Patierno S.R.(1993) Inhibition of lead chromate clastogenesis by ascorbate: relationship to particle dissolution and uptake. Carcinogenesis 14(3), 429–434.
• 221. Wise J.P. Sr., Stearns D.M., Wetterhahn K.E., Patierno S.R.(1994) Cell-enhanced dissolution of carcinogenic lead chromate particles: the role of individual dissolution products in clastogenesis. Carcinogenesis 15(10), 2249–2254.
• 222. Wise J.P. Sr., Wise S.S., Little J.E. (2002) The cytotoxicity and genotoxicity of particulate and soluble hexavalent chromium in human lung cells. Mutat. Res. 517(1-2), 221–229.
• 223 .Wise S.S., Schuler J.H., Katsifis S.P., Wise J.P. Sr. (2003) Barium chromate is cytotoxic and genotoxic to human lung cells. Environ. Mol. Mutagen. 42(4), 274–278.
• 224. Wise S.S., Holmes A.L., Wise J.P. Sr. (2006) Particulate and soluble hexavalent chromium are cytotoxic and genotoxic to human lung epithelial cells. Mutat. Res. 610(1-2), 2–7.
• 225. Xie H., Holmes A.L., Wise S.S., Gordon N., Wise J.P. Sr. (2004) Lead chromate-induced chromosome damage requires extracellular dissolution to liberate chromium ions but does not require particle internalization or intracellular dissolution. Chem. Res. Toxicol. 17(10), 1362–1367.
• 226 .Xie H., Holmes A.L., Young J.L., Qin Q., Joyce K., Pelsue S.C., Peng C., Wise S.S., Jeevarajan A., Wallace W.T., Hammond D., Wise J.P. Sr.(2009) Zinc chromate induces chromosome instability and DNA double strand breaks in human lung cells. Toxicol. App. Pharmacol. 234(3), 293–299.
• 227. Xie H., Holmes A.L., Wise S.S., Huang S., Peng C., Wise J.P. Sr. (2007) Neoplastic transformation of human bronchial cells by lead chromate particles. Am. J. Resp. Cell. Mol. Bio. 37(5), 544–552.
• 228. Xie H., Wise S.S., Wise J.P. Sr. (2008) Deficient re-pair of particulate chromate-induced DNA double strand breaks leads to neoplastic transformation. Mut. Res. 649, 230–238.
• 229. Ye J., Shi X.(2001) Gene expression profile in response to chromium induced cell stress in A549 cells. Mol. Cell. Biochem. 222(1-2), 189–197.
• 230. Zahid Z.R., Al-Hakkak Z.S., Kadhim A.H.H.i in. (1990) Comparative effects of trivalent and hexavalent chromium on spermatogenesis of the mouse. Toxicol. Environ. Chem. 25, 131–136.
• 231. Zhang J., Li X.(1987) Chromium pollution of soil and water in Jinzhou. J. Chin. Prevent. Med. 21, 262–264 [cyt. za: EPA 1998].
• 232. Zhang Z., Leonard S.S., Wang S., Vallyathan V., Castranova V., Shi X. (2001) Cr(VI) induces cell growth arrest through hydrogen peroxide-mediate reactions. Mol. Cell. Biochem. 222(1-2), 77–83.

Uwagi

Opracowanie ze środków MNiSW w ramach umowy 812/P-DUN/2016 na działalność upowszechniającą naukę.