Dziedzictwo geomorfologiczne Geoparku Świętokrzyskiego i jego znaczenie dla geoturystyki

• Autorzy: Poros Michał , Urban Jan , Ludwikowska-Kędzia Małgorzata

Identyfikatory

DOI

10.12657/landfana-040-004

Warianty tytułu

EN

Geomorphologic heritage of the Świętokrzyski (Holy Cross Mountains) Geopark and its importance for geotourism

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

The Świętokrzyski Geopark is the first UNESCO Global Geopark in operation situated entirely on the territory of Poland. The location of the geopark in the south-western part of the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mountains makes it an area of exceptional geodiversity, which is also reflected in the specificity of the relief. The morphological evolution of this area was conditioned mainly by the diverse lithological and structural features of the Quaternary substrate and the impact of various morphogenetic processes resulting from climatic changes taking place in the Cenozoic. The current topography of the Geopark is the resultant of all these conditions and anthropopressure related to the past and present exploitation of mineral resources. Within the Świętokrzyski Geopark, a model area where these relationships can be observed is the Chęciny-Kielce Landscape Park. The geomorphological heritage, understood as part of the geological heritage related to the land relief, determines the high geotouristic potential of this area. The practical use of this potential for the sustainable socio-economic development of the area covered by the Geopark is the subject of activities carried out by local authorities in cooperation with scientific institutions, non-governmental organizations and public administration bodies.

PL

Geopark Świętokrzyski to pierwszy Światowy Geopark UNESCO funkcjonujący w całości na terytorium Polski. Geopark położony jest w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich, na obszarze charakteryzującym się zróżnicowaną budową geologiczną, która odzwierciedla się także w specyfice rzeźby terenu. Ewolucja morfologiczna tego obszaru uwarunkowana została głównie zróżnicowaną budową litologiczną i strukturalną podłoża podczwartorzędowego oraz oddziaływaniem różnych procesów morfogenetycznych wynikających ze zmian klimatycznych zachodzących w kenozoiku. Obecne ukształtowanie terenu Geoparku stanowi wypadkową wszystkich tych uwarunkowań oraz antropopresji związanej m.in. z dawną i współczesną eksploatacją surowców mineralnych. W granicach Geoparku Świętokrzyskiego modelowym obszarem, na którym można obserwować te zależności jest Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy. Dziedzictwo geomorfologiczne rozumiane jako część dziedzictwa geologicznego związanego z formami ukształtowania terenu, decyduje o wysokim potencjale geoturystycznym tego obszaru. Praktyczne wykorzystanie tego potencjału dla zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru objętego granicami Geoparku jest przedmiotem działań realizowanych przez samorządy lokalne we współpracy z instytucjami naukowymi, organizacjami pozarządowymi oraz organami administracji publicznej.

Słowa kluczowe

EN

geomorphological heritage; geological heritage; geopark; land relief; geotourism

PL

dziedzictwo geomorfologiczne; dziedzictwo geologiczne; geopark; rzeźba; geoturystyka

• Wydawca: Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich
• Czasopismo: Landform Analysis
• Rocznik: 2021
• Tom: Vol. 40
• Strony: 71--107
• Opis fizyczny: Bibliogr. 144 poz., rys.

Twórcy

autor

Poros Michał

• Geopark Świętokrzyski – Światowy Geopark UNESCO

• https://orcid.org/0000-0003-1620-3454

autor

Urban Jan

• Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, Kraków

• https://orcid.org/0000-0002-6102-1599

autor

Ludwikowska-Kędzia Małgorzata

• Instytut Geografii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

• https://orcid.org/0000-0001-5747-4934

Bibliografia

• Cabalski K., Dzierżek J., Kowalczyk S., 2021. Middle Pleistocene debris flows in the low mountains: Geological and georadar surveys at the Mosty site (Holy Cross Mountains, Poland). Quaternary International 589(10): 25–38. DOI: 10.1016/j.quaint.2021.03.002.
• Czajkowska E., Urban J., Wróblewski T., 2007. Geopark Kielce –potencjał geoturystyczny i praktyczne możliwości jego wykorzystania. Sympozja i Konferencje 2005–2007, Zespół Parków Krajobrazowych Woj. Śląskiego, Będzin: 31–38.
• Czarnocki J., 1919. Stratygrafia i tektonika Gór Świętokrzyskich. Stratygrafia i tektonika paleozoicznych utworów Gór Świętokrzyskich. Prace Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 28: 77–81.
• Czarnocki J., 1930. Granice Gór Świętokrzyskich oraz podział regionalny tego obszaru. W: K.Pawłowska (red), Stratygrafia Gór Świętokrzyskich. Plejstocen. Prace Instytutu Geologicznego 76–1/7: 29–38.
• Czarnocki J., 1949. W sprawie ochrony krajobrazu i obiektów naukowych w granicach miasta Kielc. Wiadomości Muzeum Ziemi 4: 313–320.
• Czarnocki J., 1950. Geologia regionu łysogórskiego w związku z zagadnieniem złoża rud żelaza w Rudkach. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego 1: 1–404.
• Dębowska U., 2004. Wybrane problemy tektoniki i mineralizacji skał dewonu w zachodniej części antykliny chęcińskiej: Góra Miedzianka, Góry Świętokrzyskie. Przegląd Geologiczny 52/9:920–926.
• Dzierżek J., Lindner L., 2020. Stratigraphy and conditions of accumulation of the younger loesses (Vistulian) in the Holy Cross Mountains area, Poland. Studia Quaternaria 37(2): 109–120. DOI: 10.24425/sq.2020.133755.
• Dzierżek J., Lindner L., Cabalski K., 2019. Quaternary valley levels and river terraces in the western part of the Holy Cross Mountains. Studia Quaternaria 36(2): 109–118. DOI: 10.24425/sq.2019.126383.
• Dzierżek J., Lindner L., Cabalski K., Urban J., Cyglicki M., 2021. The maximum ice sheet extent and its retreat in the western part of the Holy Cross Mountains, Poland, during the Sanian 2 Glaciation/MIS 12 based on geological data and analysis of karst phenomena. Acta Geologica Polonica 71(2): 199–217.DOI: 10.24425/agp.2020.132264.
• Fijałkowscy E. i J., 1973. Historia eksploatacji marmurów w Górach Świętokrzyskich. Zeszyty Przyrodnicze Muzeum Świętokrzyskiego 1: 1–78.
• Filonowicz P., 1965. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Morawica. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Filonowicz P., 1968. Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Morawica. Wydawnictwa Geolologiczne, Warszawa.
• Filonowicz P., 1971. Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Kielce. Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Filonowicz P., 1973. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Kielce. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Filonowicz P., Lindner L., 1986. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Piekoszów. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Filonowicz P., Lindner L., 1987. Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Piekoszów. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Gągol J., Król P., Urban J., 2020. Złoża i kopalnie eksploatowane przez “Marmury Kieleckie”. W: J.Główka, J.Szczepański (red), Z dziejów Marmurów Kieleckich (1876–2016). Kieleckiego Towarzystwo Naukowe: 137–205.
• Gągol J., Urban J., Król P. (n.d.). Marmury Kieleckie. Online: https://www.marmurykieleckie.pl/ – 01.04.2022.
• Gilewska S., 1972. Wyżyny Śląsko-Małopolskie. W: M.Klimaszewski (red), Geomorfologia Polski, t. 1. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 232–339.
• Gilewska S., 1991. Rzeźba. W: L.Starkel (red), Geografia Polski.
• Środowisko przyrodnicze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 248–296.
• Głazek J., Kutek J., 1976. Powaryscyjski rozwój geotektoniczny obszaru świętokrzyskiego. W: W.Pożaryski, J.Głazek (red), Przewodnik 48 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego,
• Starachowice, 24–26.09.1976. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa: 14–51.
• Głazek J., Romanek S., 1976. Jaworznia. Punkt IIIB-4. W: W.Pożaryski, J.Głazek (red), Przewodnik 48 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Starachowice, 24–26.09.1976. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa: 240–247.
• Hakenberg M., 1973. Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Chęciny. Instytut Geologiczny, Warszawa.
• Hakenberg M., 1974. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, arkusz Chęciny. Wydawnicwa Geologiczne, Warszawa: 1–86.
• Jankowski L., Margielewski W., 2015. Pozycja tektoniczna Roztocza w świetle historii rozwoju zapadliska przedkarpackiego.Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 462: 7–28.
• Jarosiński M., Poprawa P., Ziegler P.A., 2009. Cenozoic dynamic evolution of the Polish Platform. Geological Quaterly 53(1): 3–26.
• Jastrzębski C., 2010. Zabytki kultury przemysłowej W: Świercz A. (red.) Monografia Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce: 346–353.
• Jaśkowski B., 1996. Geneza i wiek wydm Gór Świętokrzyskich w świetle datowań 14C i TL. Zeszyty Naukowe Politechniki ŚIąskiej, l331, Seria Matematyczno-Fizyczna, 88, Geochronometria 14: 31–46.
• Jaśkowski B., 1999. Związek późnovistuliańskich procesów wydmotwórczych w regionie świętokrzyskim z neotektoniczną aktywnością podłoża. Przegląd Geologiczny 47: 1032–1026.
• Jewuła K., Trela W., Fijałkowska-Mader A., 2020. The Permian–Triassic boundary in continental sedimentary succession at the SE margin of the Central European Basin (Holy Cross Mountains, Poland). Geological Magazine 157(11): 1767–1780. DOI: 10.1017/S0016756820000047.
• Kalicki T., Frączek M., Przepióra P., Kusztal E., Kłusakiewicz E., Malęga E., 2019. Late Quaternary geomorphology and geoarchaeology in the rivers of the Holy Cross Mountains region, central Europe. Quaternary Research 91: 584–599. DOI: 10.1017/qua.2018.55.
• Kasza A., Urban J., 2015. Zjawiska i formy krasowe na terenie kieleckich rezerwatów geologicznych. W: W.Wesołowski (red), Ogólna i Regionalna Ochrona Przyrody, t. 36–37. Zarząd Okręg. LOP, Kielce: 69–80.
• Kasza A., Urban J., 2016. Rezerwat ,,Chelosiowa Jama’’, system jaskiniowy Chelosiowa Jama – Jaskinia Jaworznicka oraz jaskinia Pajęcza w Jaworzni (przedsympozjalna sesja terenowa). W: J.Urban (red), Materiały 50 Sympozjum Speleologicznego, Kielce-Chęciny, 20–23.10.2016, Sekcja Speleologiczna Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Kraków: 13–17.
• Kasza A., Złonkiewicz Z., 2016. Stanowisko C 1. Rykoszyn – leje krasowe i ponory w wapieniach dewońskich reprodukowane w piaskowcach triasowych. W: J.Urban (red), Materiały 50 Sympozjum Speleologicznego, Kielce-Chęciny, 20–23.10.2016, Sekcja Speleologiczna Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Kraków: 41–43.
• Klatka T., 1965. Geomorfologia Gór Świętokrzyskich. Roczniki Gleboznawcze 15: 129–162.
• Kondracki J., 2001. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 1–441.
• Konon A., 2006. Młodopaleozoiczna ewolucja strukturalna Gór Świętokrzyskich. W: S.Skompski, A.Żylińska (red), Procesy i zdarzenia w historii geologicznej Gór Świętokrzyskich. 77 Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Materiały Konferencyjne, Ameliówka k/Kielc, 28–30.06.2006 r., Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa: 82–104.
• Konon A., 2008. Regionalizacja tektoniczna Polski – Góry Świętokrzyskie i regiony przyległe. Przegląd Geologiczny 56(10): 921–926.
• Konon A., 2012. Tektonika pasma fałdowego Gór Świętokrzyskich W: S.Skompski (red), Góry Świętokrzyskie. 25 najważniejszych odsłonięć geologicznych. Uniwersytet Warszawski Wydział Geologii, Warszawa: 29–36.
• Konon, A., Mastella, L., 2001. Structural evolution of the Gnieździska syncline – regional implications for the Mesozoic margin of the Holy Cross Mountains (central Poland). Annales Societatis Geologorum Poloniae 71: 189–199.
• Kotański Z., 1959. Przewodnik geologiczny po Górach Świętokrzyskich, T. 1. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Kowalczewski Z., Rup M., 1989. Cechsztyn w Górach Świętokrzyskich. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 362: 5–39.
• Kowalkowski A., Ludwikowska M., 1993, Katena gleb na południowym stoku Góry Plebańskiej w zlewni rzeki Bobrzyczki, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Monitoring Środowiska Regionu Świętokrzyskiego 1: 101–108.
• Kowalski B.J., 2000. Stanowisko 1. Kraiński Grzbiet. Morfogeneza i warunki rozwoju rzeźby paleozoicznego trzonu Gór Świętokrzyskich w neogenie. W: B.Jaśkowski, R.Sołtysik (red), Geologia i geomorfologia Gór Świętokrzyskich – kontrowersje i nowe spojrzenie. Konferencja Naukowa, Wólka Milanowska, 16–19.05.2000, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Kielcach, Kielce: 61–69.
• Kowalski B.J., 2002. Geneza układu sieci rzecznej w Górach Świętokrzyskich. Prace Instytutu Geografii Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach 7: 315–351.
• Kowalski W.R., 1975. Tektonika zachodniego zakończenia antykliny chęcińskiej i otaczających ją struktur obrzeżenia mezozoicznego. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego 45: 45–61.
• Kozłowska M., Barski M., Matyja B.A., 2015. Stanowisko 5. Wolica 2. W: S.Skompski (red), LXXXIV Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Chęciny, 9–11 września 2015 r.
• Wydawnictwa Państwowego Instytutu Geologicznego PIB, Warszawa: 124–132.
• Kozłowski S., Radwan J., Wójcik Z., 1965. Rezerwat geologiczny na Kadzielni w Kielcach. Ochrona Przyrody 31: 117–160.
• Krupa J., 2013. Naturalne i antropogeniczne procesy kształtujące dno doliny Czarnej Nidy w późnym vistulianie i holocenie. Folia Quaternaria 81(1): 5–174.
• Krupa J., 2015. Natural and anthropogenic channel pattern changes in the mid-mountain Valley during the Late Glacial and Holocene, Polish Uplands. Quaternary International 370: 55–65. DOI: 10.1016/j.quaint.2014.12.045.
• Krzywiec P., 2002. Mid-Polish Trough inversion – seismic examples, main mechanisms, and its relationships to the Alpine--Carpathian collision. EGU Stephan Mueller Special Publication series 1: 151–165.
• Kuleta M., 1999. Nowe dane o osadach pstrego piaskowca w synklinie piekoszowskiej – kamieniołom Jaworznia. Posiedzenia Naukowe Państwowego Instytutu Geologicznego 55(7): 141–144.
• Kutek J., 2001. The Polish Permo-Mesozoic Rift Basin. In: Ziegler P.A., Cvazza W., Robertson A.H.P., Crasquin-Soleau (ed.), Peri--Tethyan Rift/Wrench Basins and Passive Margins. Peri-Tethys Memoir 6, Mémoires du Muséum National d’Histoire Naturelle, Paris, 186: 213–236.
• Kutek J., Głazek J., 1972. The Holy Cross area, Central Poland, in the Alpine cycle. Acta Geologica Polonica 22(4): 603–653.
• Lamarche J., Bergerat F., Lewandowski M., Mansy J. L, Świdrowska J., Wieczorek J., 2002. Variscan to Alpine heterogenous palaeo--stress field above a major Palaeozoic suture in the Carpathian foreland (southeastern Poland). Tectonophysics 357: 55–80.
• Lamarche J., Mansy J.L., Bergerat F., Averbuch O.,Hakenberg M., Lewandowski M., Stupnicka E.,Świdrowska J., Wajsprych B.,Wieczorek J., 1999. Variscan tectonics in the Holy Cross Mountains (Poland) and the role of structural inheritance during Alpine tectonics. Tectonophysics 313: 171–186.
• Lencewicz S., 1957. Hercyński masyw Gór Świętokrzyskich i jego pokrywy. W: Pisma wybrane z geografii fizycznej Polski. PWN, Warszawa: 157–188.
• Lindner L., 1984. The Holy Cross Mts. Region (Region Świętokrzyski). W: S.Sokołowski, J.E.Mojski (red.), Budowa geologiczna Polski, t. 1, Stratygrafia, część 3b, Kenozoik – czwartorzęd, 33–35, 65–73, 113–145, 255–286, 326–330. Wydawnictwo Geologiczne.
• Lindner L., 2004. Zarys stratygrafii plejstocenu regionu świętokrzyskiego w świetle nowych danych. Prace Instytutu Geografii Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach 13: 7–31.
• Lindner L., Bogucki A., 2002. Pozycja wiekowa środkowo- i późnoplejstoceńskich zjawisk peryglacjalnych w środkowowschodniej Europie. W: B.Jaśkowski (red), Zagadnienia peryglacjału Polski i obszarów sąsiednich. Prace Instytutu Geografii Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach 8: 81–106.
• Lindner L., Dzierżek J., 2019. Pleistocene deposits in the western part of the Holy Cross Mountains . Studia Quaternaria 36(2): 75–85. DOI: 10.24425/sq.2019.126381.
• Lindner L., Marciniak B., 2008. Propozycja interglacjalnych stanowisk stratotypowych dla środkowego plejstocenu Polski. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 428: 35–54.
• Lindner L., Mastella L., Semil J., 2001. Evolution of the Mid to Late pleistocene river network in the southeastern part of the Holy Cross Mts. Geological Quaterly 45(4): 387–395.
• Liszkowski J., 1996. Poligeneza rzeźby obszarów wyżynnych Polski w świetle analizy reliktowych pokryw wietrzeniowych. Acta Geographica Lodziensia 71: 165–178.
• Ludwikowska-Kędzia M., 2018a. Plejstocen Doliny Kielecko-Łagowskiej. W: M.Ludwikowska-Kędzia, M.Wiatrak (red). Plejstocen Gór Świętokrzyskich. XXV Stratygrafia Plejstocenu Polski, Huta Szklana, 3–7.09.2018: 178–180.
• Ludwikowska-Kędzia M., 2018b. Litologia, geneza i stratygrafia osadów czwartorzędowych w południowej części Gór Świętokrzyskich. Instytut Geografii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach: 1–203.
• Ludwikowska-Kędzia M., 2019. Zarys morfogenezy południowej części trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich – założenia metodologiczne. W: J.Urban (red), Rzeźba strukturalna GórŚwiętokrzyskich i Ponidzia – stan badań i perspektywy badawcze. VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej, Chęciny, 26–28.09.2019, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce: 13–17.
• Malec J., 2006. Sylur w Górach Świętokrzyskich. W: S.Skompski,A.Żylińska (red): 77 Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Ameliówka k. Kielc, 28–30 czerwca 2006 r., materiały konferencyjne, 36–50.
• Migoń P., 2009. Geomorfologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 1–461.
• Migoń P., 2012. Geoturystyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 1–196.
• Narkiewicz M., Racki G., Wrzołek T., 1990. Litostratygrafia dewońskiej serii stromatoporoidowo-koralowcowej w Górach Świętokrzyskich. Kwartalnik Geologiczny 34(3): 433–455.
• Nawrocki J., 2006. Paleogeografia Gór Świętokrzyskich we wczesnym paleozoiku. W: S.Skompski, A.Żylińska (red): 77 Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Ameliówka k. Kielc, 28–30 czerwca 2006 r., materiały konferencyjne, 9–13.
• Nita J., Myga-Piątek U., 2006. O potrzebie ochrony wyrobisk górniczych dla podniesienia walorów krajobrazowych i celów dydaktycznych obszarów eksploatacji surowców skalnych na przykładzie rejonu chęcińsko-kieleckiego. Technika Poszukiwań Geologicznych 45(1): 47–56.
• Nita J., Myga-Piątek U., 2010. Georóżnorodność i geoturystyka w terenach poeksploatacyjnych na przykładzie regionu chęcińsko-kieleckiego. Geoturystyka 3–4: 51–58.
• Olędzki J., 1976. Wpływ zróżnicowania budowy geologicznej na rzeźbę w Górach Świętokrzyskich. Prace i Studia Instytutu Geografii Uniwersytetu Warszawskiego 17, Geografia Fizyczna 6: 1–66.
• Pabian G., Kusztal P., 2019. Zmiany rzeźby spowodowane działalnością górniczą na przykładzie gminy Sitkówka-Nowiny. W: J.Urban (red), Rzeźba strukturalna Gór Świętokrzyskich i Ponidzia – stan badań i perspektywy badawcze. VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej, Chęciny 26–28.09.2019, UniwersytetJana Kochanowskiego, Kielce: 33–35.
• Peryt T., 2015. Miocen świętokrzyskiego brzegu Paratetydy. W:W.Mizerski (red), Ekstensja i inwersja powaryscyjskich basenów sedymentacyjnych. 74 Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 9–11.09.2015r., Chęciny: 68–70
• Peryt T.M., Piwocki M., 2004. Budowa geologiczna Polski, t. 1,Stratygrafia, część 3a, Kenozoik – paleogen, neogen. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa: 1–368.
• Poros M., 2011. Skały formacji dolomitów i wapieni stromatoporoidowo-koralowcowych z Kowali jako główny element georóżnorodności i narzędzie edukacji geologicznej na obszarze projektowanego Geoparku Chęcińsko-Kieleckiego. W: W.Trela, S.Salwa, A.Fijałkowska-Mader (red), VI Świętokrzyskie Spotkania Geologiczno-Geomorfologiczne, Ameliówka k. Kielc, 17–18.05.2011, Rekonstrukcje środowisk depozycyjnych na podstawie badań sedymentologicznych, geochemicznych i stratygraficznych. Materiały Konferencyjne Państwowego Instytutu Geologicznego, Oddział Świętokrzyski, Kielce: 93–98.
• Poros M., 2017. Part B. Geological heritage. W: M.Poros (red), Geoland of the Holy Cross Mts. Geopark. Application Dossier for membership in the UNESCO Global Geoparks. Mater. Arch. Geopark Kielce, Kielce: 14–30.
• Pożaryski W., 1974. Podział obszaru Polski na jednostki tektoniczne. W: W.Pożaryski (red), Budowa geologiczna Polski t. IV, Tektonika cz. 1. Niż Polski: 24–34.
• Pożaryski W., Tomczyk H., 1993. Przekrój geologiczny przez Polskę południowo-wschodnią. Przegląd Geologiczny 41: 687–695.
• Prażak J., Bruczyńska J., Kaczor-Kurzawa D., Młyńczak T., 2020. Zmiany warunków wodnych wskutek działalności górniczej w rejonie Gałęzice – Bolechowice – Borków w Górach Świętokrzyskich. Przegląd Geologiczny 68(4): 233–236.
• Przychodni A., 2002. Ośrodek starożytnej metalurgii żelaza nad Nidą W: Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki, Kielce: 45–60.
• Przychodni A., 2016. Ancient metallurgy on the Nida river as a potential enclave of bloomer centre in the Świętokrzyskie Mountains (Holy Cross Mountains) W: T.Kalicki, M.Frączek, P.Przepióra (red), Evolution of the river valleys in Central Europe. Field Guide. Kielce-Suchedniów FLAG Fluvial Archives Group, Biennial Meeting, 12–18.09.2016, Kielce, 91–93.
• Radłowska C., Mycielska-Dowgiałło E., 1972. Uwagi o deglacjacji zachodniej części Gór Świętokrzyskich (w okolicach Chęcin). Przegląd Geograficzny 44: 650–672.
• Radwański A., 1969. Transgresja dolnego tortonu na południowych stokach Gór Świętokrzyskich (strefa zatok i ich przedpola). Acta Geologica Polonica 19: 1–164.
• Radwański A., 1973. Transgresja dolnego tortonu na południowo--wschodnich i wschodnich stokach Gór Świętokrzyskich. Acta Geologica Polonica 23: 375–434.
• Rassmunsen S.O., Bigler M., Blockley S.P., Blunier T., Buchardt S.L., Clausen H.B., Cvijanovic I., Dahl-Jensen D., Johnsen S.J., Fischer H., Gkinis V., Guillevic M., Hoek W.Z., Lowe J.J., Pedro J.B., Popp T., Seierstad I.K., Steffensen J.P., Svensson A.M., Vallelonga P., Vinther B.M., Walker M.J.C., Wheatley J.J., Winstrup M., 2014. Astratigraphic framework for abrupt climatic changes during the Last Glacial period based on three synchronized Greenland ice-core records: refining and extending the INTIMATE event stratigraphy. Quaternary Science Reviews 106: 14–28.DOI: 10.1016/j.quascirev.2014.09.007.
• Różycki S.Z., 1972. Plejstocen Polski Środkowej, Wyd. II. Państwowe Wydawnictwo Naukowe: 1–315.
• Rubinowski Z. (red), 1974. Badanie i udostępnienie jaskini Raj. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
• Rubinowski Z., 1971. Problemy ochrony środowiska przyrodniczego związane z rozwojem przemysłu wydobywczego w województwie kieleckim. Problemy Regionu Kieleckiego. Studia i Materiały 1: 71–77.
• Rubinowski Z., 1976. O ochronę środowiska przyrodniczego obszaru chęcińsko-małogoskiego w Górach Świętokrzyskich. Prace Muzeum Ziemi 25: 119–131.
• Rubinowski Z., 1977. Ochrona i racjonalne wykorzystanie cennych pod względem naukowo-dydaktycznym profilów geologicznych na obszarze miejskim Kielc. Studia Kieleckie 1(77): 61–75.
• Rubinowski Z., Wójcik Z., 1978. Odsłonięcia geologiczne Kielc i okolic oraz problemy ich ochrony i zagospodarowania. Prace Muzeum Ziemi 29: 95–121.
• Salwa S., Jarosiński M., 2006. Ewolucja strukturalna dolnopaleozoicznego kompleksu Gór Świętokrzyskich – zarys problematyki. W: S.Skompski, A.Żylińska (red), Procesy i zdarzenia w historii geologicznej Gór Świętokrzyskich. 77 Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Materiały Konferencyjne, Ameliówka k/Kielc, 28–30.06.2006 r., Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa: 78–81.
• Skompski S. (red), 2012. Góry Świętokrzyskie. 25 najważniejszych odsłonięć geologicznych. Uniwersytet Warszawski Wydział Geologii, Warszawa: 1–160.
• Słodkowska B., Kasiński J.R., 2016. Paleogen i neogen – czas dynamicznych zmian klimatycznych. Przegląd Geologiczny 64(1): 15–25.
• Solon J., Borzyszkowski J., Bidłasik M., Richling A., Badora K., Balon J., Brzezińska-Wójcik T., Chabudziński Ł., Dobrowolski R., Grzegorczyk I., Jodłowski M., Kistowski M., Kot R., Krąż P., Lechnio J., Macias A., Majchrowska A., Malinowska E., Migoń P., Myga-Piątek U., Nita J., Papińska E., Rodzik J., Strzyż M., Terpiłowski S., Ziaja W., 2018. Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data. Geographia Polonica 91(2): 143–170.
• Sołtysik R., 1998. Peryglacjalna zwietrzelina gliniasta Doliny Chęcińskiej w Górach Świętokrzyskich. Przegląd Geologiczny 64(5): 456–458.
• Statutes of the International Geoscience and Geoparks Programme, 2015. UNESCO Global Geoparks (https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000260675.page=4): 1–16.
• Stawicki H., 2003. Kształtowanie krajobrazu wyrobisk poeksploatacyjnych w górnictwie skalnym. W: Kształtowanie krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie. Materiały Międzynarodowej Konferencji, AGH, Politechnika Krakowska, Kraków: 25–42.
• Stupnicka E., 1972. Tektonika południowo-zachodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Biuletyn Geologiczny Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego 14: 21–103.
• Szulc J., Becker A., Mader A., 2015. Perm i Trias – nowe otwarcie w historii Gór Świętokrzyskich. W: S.Skompski (red), LXXXIV Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Chęciny, 9–11 września 2015 r. Wydawnictwo Państwowego Instytutu Geologicznego PIB, Warszawa: 11–27.
• Szulczewski M., 1994. The Holy Cross Mountains during th Devonian and Carboniferous. Excursion Guidebook, The Holy Cross Mountains, 19–33 Europrobe, Trans-European Suture Zone Workshop, Kielce, September 24th – October 1st.
• Świdrowska J., Hakenberg M., Poluktovič B., Seghedi A., Višnâkov I., 2008. Evolution of the Mesozoic basins on the southwestern edge of the East European Craton (Poland, Ukraine, Moldova, Romania). Studia Geologica Polonica 130: 1–130.
• Urban J. (red), 1996. Jaskinie regionu świętokrzyskiego. Polskiej Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Warszawa: 1–322.
• Urban J. Kasza A., 2010. Jaskinie i stanowiska krasowe. W: A.Świercz (red), Monografia Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce: 73–92.
• Urban J., 2002. Kras kopalny trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich. Polskie Towarzystwo Geologiczne, Instytut Geologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 11: 53–69.
• Urban J., 2007. Permian to Triassic paleokarst of the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mts., central Poland. Geologia, Akademia Górniczo-Hutnicza Kraków 33(1): 5–50.
• Urban J., 2010. Dziedzictwo geologiczne. W: A.Świercz (red), Monografia Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce: 31–72.
• Urban J., 2013. Zapis lądowych etapów historii geologicznej Gór Świętokrzyskich w osadach i formach krasowych – wybrane przykłady. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 454:77–102.
• Urban J., 2014. Cechy rzeźby strukturalnej Gór Świętokrzyskich oraz południowo-wschodniej części Niecki Nidziańskiej. Przegląd Geologiczny 62(1): 44–50.
• Urban J., 2019. Podstawowe cechy rzeźby strukturalnej Gór Świętokrzyskich i Ponidzia – stan badań i wyzwania badawcze. W: J.Urban (red), Rzeźba strukturalna Gór Świętokrzyskich i Ponidzia – stan badań i perspektywy badawcze. VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej, Chęciny 26–28.09.2019, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce: 9–12.
• Urban J., Fijałkowska-Mader A., 2019. Stanowisko, 1.1. Chęciny, zamek: rzeźba strukturalna południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich widziana z wież chęcińskiego zamku.. W: J.Urban (red), VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej „Rzeźba strukturalna Gór Świętokrzyskich i Ponidzia – stan badań i perspektywy badawcze”, Streszczenia referatów i posterów, przewodnik sesji terenowych. Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce: 63–73.
• Urban J., Hercman H., Ochman K., Kasza A., 2019. Record of the Pleistocene karst sites of the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mountains region – a review. Studia Quaternaria 36(3): 87–108.
• Urban J., Kasza A., 2020. Ochrona dziedzictwa geologicznego w rezerwatach Gór Świętokrzyskich – cztery przykłady. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 76(2): 28–49.
• Urban J., Kasza A., Ochman K., Hercman H., 2011b. Kenozoiczny kras Kadzielni. W: M.Ludwikowska-Kędzia, M.Wiatrak (red), Geologia i geomorfologia regionu świętokrzyskiego, Instytut Geografii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce: 9–28.
• Urban J., Kasza A., Ochman K., Malec J., 2011a. Jaskinie Kadzielni.Urząd Miasta Kielce – Geopark Kielce., Kielce: 1–93.
• Urban J., Ludwikowska-Kędzia M., Chwalik-Borowiec A., Kasza A., Pasierb B., Wiatrak M., Wałek G., 2019. Uwarunkowania strukturalne krasowej rzeźby południowej części trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich oraz Ponidzia (sesja terenowa). W: J.Urban (red), Rzeźba strukturalna Gór Świętokrzyskich i Ponidzia – stan badań i perspektywy badawcze. VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej, Chęciny, 26–28.09.2019, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce: 117–161.
• Urban J., Migoń P., Radwanek-Bąk B., 2021. Dziedzictwo geologiczne. Przegląd Geologiczny 69(1): 16–20.
• Urban J., Rzonca B., 2009. Karst systems analysed in borehole logs. Devonian carbonates of the Świętokrzyskie (Holy Cross) Mountains, Central Poland. Geomorphology 112: 27–47. DOI:10.1016/j.geomorph.2009.04.024.
• Urban J., Wróblewski T., 1999. Representative geosites of the Góry Świętokrzyskie (Holy Cross Mts.) and Nida Basin, Central Poland. Polish Geological Institute Special Papers 2: 61–70.
• Urban J., Wróblewski T., 2004. Chęciny-Kielce landscape park – an example of officially not proclaimed geopark. Polish Geological Institute Special Papers 13: 131–136.
• Wagner R., 1994. Stratygrafia osadów i rozwój basenu cechsztyńskiego na Niżu Polskim. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego 146: 1–71.
• Wróblewski T. (red), 1995. Chęcińsko-Kielecki (Geologiczny) Park Krajobrazowy. Dokumentacja projektowa. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce (unpublished).
• Wróblewski T., 1976. Rzeźba Gór Świętokrzyskich. Roczniki Świętokrzyskie, Kieleckie Towarzystwo Naukowe 5: 9–22.
• Wróblewski T., 1979. Problematyka pozostałości chęcińskiego górnictwa kruszcowego w świetle konserwatorskiej ochrony przyrody i turystycznego zagospodarowania. Studia Kieleckie, Kieleckiego Towarzystwo Naukowe 1 (21): 67–79.
• Wróblewski T., 1991. Potrzeba powołania geologicznego parku krajobrazowego w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich. Kwartalnik Geologiczny 35: 527–528.
• Wróblewski T., 1997. Dokumentacja projektowa geologicznego parku krajobrazowego w Górach Świętokrzyskich. Posiedzenie Naukowe PIG 53: 129–131.
• Wróblewski T., 2000a. Ochrona georóżnorodności w regionie świętokrzyskim. Wydawnictwa Państwowego Instytutu Geologicznego Warszawa: 1–88.
• Wróblewski T., 2000b. Nowy park krajobrazowy w Górach Świętokrzyskich – jego proweniencja i geologiczna specyfika. W: I.Janowski (red), Uwarunkowania i funkcje turystyki na obszarze Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego. Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej, Kielce: 9–18.
• Wróblewski T., 2012. Śladami dewońskiego morza i kieleckich gwarków. Urząd Miasta Kielce, Kielce: 1–53.
• Wróblewski T., 2021. Od geologicznego parku krajobrazowego do geoparku globalnego (1991–2021). Przegląd Geologiczny 69(5): 87–293.
• Zbroja S., Kuleta M., Migaszewski Z., 1998. Nowe dane o zlepieńcach z kamieniołomu „Zygmuntówka” w Górach Świętokrzyskich. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 379: 41–59.
• Złonkiewicz Z., 1994. Budowa geologiczna i zjawiska krasowe na Górze Milechowskiej koło Małogoszcza w Górach Świętokrzyskich. Przegląd Geologiczny 42, 7: 553–557.
• Złonkiewicz Z., 2011. Co z tą bruzdą? – czyli jurajski basen epikontynentalny widziany z niecki Nidy. W: A.Zieliński A. (red),Znane fakty-nowe interpretacje w geologii i geomorfologii.Instytut Geografii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach: 89–103.
• Złonkiewicz Z., 2016. Stanowisko C 2. Rezerwat „Milechowy” –kras i jaskinie w wapieniach górnojurajskich. W: J.Urban (red),Materiały 50 Sympozjum Speleologicznego, Kielce-Chęciny,0–23.10.2016, Sekcja Speleologiczna Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Kraków: 43–52.
• Złonkiewicz Z., Kasza A., 2016. Kras w obrzeżeniu permsko-mezozoicznym Gór Świętokrzyskich. W: J.Urban (red), Materiały 50 ympozjum Speleologicznego, Kielce-Chęciny 20–23.10.2016,Sekcja Speleologiczna Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Kraków: 169–174.
• Żelaźniewicz A., Aleksandrowski P., Buła Z., Karnkowski P.H., Konon A., Oszczypko N., Ślączka A., Żaba J., Żytko K., 2011.Regionalizacja tektoniczna Polski. Komitet Nauk Geologicznych PAN, Wrocław: 1–64.