Wyniki wyszukiwania - Biblioteka Nauki

1

Wizytacja kościoła parafialnego w Dywinie z 1844 roku

100%

Żurek W. W.

Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne

|

2013

|

tom 99

295-315

EN

The borderland town of Dywin (now in the Republic of Belarus) in the district of Kobryn had a church dedicated to the Assumption of the Blessed Virgin Mary which was founded in the second half of the seventeenth century. The parish, having the royal patronage, dates back to 1700. It was included in the Diocese of Lutsk, in 1798 was moved to the Diocese of Vilnius, and after the establishment of the Diocese of Pinsk in 1925, it became the part of this diocese. Since 1945, the town of Dywin has been outside Poland. The visitation of the parish church in Dywin was conducted in 1844 by the Dean of Kobryn - Rev. Antoni Kisielewski.

2

Wspomnienia bp. Adama Stanisława Krasińskiego: między rękopisem a publikacją

84%

Prašmantaitė A.

Folia Historica Cracoviensia

|

2013

|

tom 19

297-316

PL

Biskup diecezji wileńskiej Adam Stanisław Krasiński (1810–1891) dał się poznać nie tylko jako aktywny hierarcha Kościoła katolickiego, ale też jako zaangażowany uczestnik ówczesnego życia kulturalnego i literackiego. Za niedostosowanie się do instrukcji generalnego gubernatora Michaiła Murawjowa nakazującej wydanie okólnika potępiającego powstanie styczniowe Krasiński na początku lata 1863 roku został zesłany do Wiatki (obecnie Kirow). Zwolniony z wygnania został w 1883 roku, ale bez prawa powrotu do swojej diecezji, dlatego osiadł w Krakowie. Krakowski okres życia biskupa z twórczego punktu widzenia było bardzo aktywny. Od młodości interesując się literaturą, przygotował słownik synonimów polskich. W Krakowie zaczął również pisać wspomnienia. Po raz pierwszy pamiętniki biskupa wileńskiego – Wspomnienia – napisane w ojczystym języku polskim ukazały się w 1900 roku w krakowskiej gazecie „Czas”. W tym samym roku 1900 (lub też na początku 1901), wydawnictwo „Czas” opublikowało je jako książkę w nakładzie 150 egzemplarzy. We wspomnieniach są bardzo ciekawe szczegóły z historii zakonu pijarów, o położeniu Kościoła katolickiego na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, które zostały zagarnięte przez imperium rosyjskie. Znajdujemy tam także wiadomości o literackich i intelektualnych realiach życia w Wilnie. Dwadzieścia lat wygnania opisał bardzo zwięźle, a życia w Krakowie po powrocie z wygnania nie wspomniał w ogóle. Artykuł pragnie zrekonstruować drogę Wspomnień biskupa wileńskiego od rękopisu do druku na początku wieku XX. Podczas odkrywania okoliczności tworzenia i publikowania Wspomnień ustalono, że w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie od 1917 roku znajduje się nie rękopis Wspomnień Krasińskiego, lecz wersja redakcyjna złożona z fragmentów autografu. Należy przyjąć, że oryginalne Wspomnienia nie zachowały się. Stanisław Estreicher (1869–1939), profesor na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie i współpracownik dziennika „Czas”, zredagował rękopis. Niewątpliwe jest, że część pamiętników Krasińskiego była wśród rękopisów przewiezionych w 1927 roku z Muzeum Polskiego w Rapperswilu do Biblioteki Narodowej w Warszawie. Adnotacja dawnego rękopisu Krasińskich w Rapperswilu pozwala stwierdzić, że jeden z nich był częścią wspomnień biskupa o jego latach spędzonych na wygnaniu. Przygotowujący Wspomnienia Krasińskiego do publikacji w 1900 roku Stanisław Estreicher nic o rękopisie Krasińskiego w Rapperswilu nie wiedział. Kiedy i jak rękopis Krasińskiego dostał się do muzeum w Rapperswilu nie jest oczywiste. Rękopis Wspomnień Krasińskiego został przekazany do Warszawy w 1927 roku do zbiorów Biblioteki Narodowej, gdzie zniszczony został w czasie Powstania Warszawskiego. Nie ma danych, które wskazywałyby, że w przyszłości można by było ów ostatni rękopis (lub jego kopię) gdzieś odnaleźć. Geneza Wspomnień biskupa wileńskiego Adama Stanisława Krasińskiego, historia konserwacji rękopisu oraz jego przygotowania do publikacji kryją więcej niż jedną tylko zagadkę.

EN

Bishop of Vilnius Diocese Adam Stanisław Krasiński (1810–1891) left a deep imprint not only as an active hierarch of the Roman Catholic Church, but also as an energetic participant of 19th c. cultural life, a man of letters. Not complying with the instruction of Governor General Michael Murav’ev to issue a circular condemning the 1863 uprising, Krasiński in the early summer of 1863 was exiled to Vyatka (now Kirov). Released from exile in 1883, without the right to return to his diocese, Krasiński settled in Krakow. The period of the life of the bishop in Krakow from a creative point of view was very productive. From his youth interested in literature, having also been a man of letters, the preparer of a dictionary of Polish synonyms, Krasiński while living in Krakow began to write memoirs. For the first time the Memoirs [Wspomnienia] of the Bishop of Vilnius written in his native Polish were published in 1900 in the newspaper „Czas”, and in the same year 1900 (or in early 1901) the „Czas” publishing house issued them as a book with a press run of 150 copies. In the Memoirs there are interesting details from the history of the Piarist order, about the situation of the Roman Catholic Church in the lands of the former Polish-Lithuanian Commonwealth that after its collapse fell to the Russian Empire, and the literary and intellectual realities of life in Vilnius. The twenty years of exile are described very succinctly and the life in Krakow after returning from exile is not even mentioned at all. The paper reconstructs the path of the Vilnius Bishop’s memoirs from manuscript to printing at the beginning of the 20th c. While uncovering the circumstances of the writing and publishing of the Memoirs, it was determined that in the collections of the National Museum in Krakow since 1917 is stored not the manuscript of Krasiński ‘s memoirs, but its editorial version with fragments of the autograph. It is assumed that the original memoirs have not survived. Stanisław Estreicher (1869–1939), then a professor at the Jagiellonian University in Krakow and a contributor to the newspaper „Czas”, edited the manuscript. It is clear that part of Krasiński’s Memoirs were among the manuscripts transferred from the Polish Museum in Rapperswil to the National Library in Warsaw in 1927. The annotation of the former Krasiński manuscript in Rapperswil lets one declare that among them was the part of the bishop’s memoirs about his years spent in exile. The preparer of the Krasiński Memoirs for publication in 1900 Stanisław Estreicher did not know anything about the Krasiński ‘s memoirs manuscript in Rapperswil. When and how the Krasiński manuscripts arrived in the Rapperswil museum is unclear. The manuscript of Krasiński’s memoirs handed over to Warsaw in the 1920s ended up in the collections of the National Library destroyed during the war. There are no data that would suggest that the latter manuscript (or its copy) could be found in the future. The genesis of the memoirs of Vilnius Bishop Krasiński, the history of the manuscript’s preservation and its preparation for publication hide more than one riddle.

3

Impediti Bishops of the Vilnius Diocese in the Russian Empire Period: A Case of Bishop Adam Stanisław Krasiński

84%

Prašmantaitė A.

Folia Historica Cracoviensia

|

2020

|

tom 26

|

nr 2

69-95

PL

W skutku rozbiorów Rzeczypospolitej diecezja wileńska razem ze żmudzkąokazała się pod bezpośrednią egidą władz Imperium Rosyjskiego. Władzom świeckim zależało na tym, żeby Kościół katolicki był rządzony na takich samych zasadach jak i Kościół prawosławny, który w Imperium Rosyjskim miał rangę Kościoła państwowego. Brak lojalności nieraz stawało się pretekstem do odsunięcia nielojalnego hierarchy od rządów diecezją. Zjawisko to stało się istną plagą w diecezji wileńskiej. Pod pretekstem braku lojalności władze świeckie przez zesłanie pozbawiły możliwości pełnienia swoich obowiązków trzech biskupów ordynariuszów diecezji wileńskiej: Adama Stanisława Krasińskiego (1863), Karola Hryniewieckiego (1885) i Eduarda von Roppa (1907). Na podstawie literatury przedmiotu i analizy źródeł została przedstawiona w artykule historia usunięcia z tronu biskupiego bpa Krasińskiego. Pretekstem do odsunięcia bpa Krasińskiego od kanonicznie zleconych rządów diecezją wileńską stała się jego postawa w czasie powstania styczniowego. Przeprowadzona analiza pozwala wnioskować, że bp Krasiński trzymał się pozycji nakreślonej wówczas przez Stolicą Apostolską wobec powstania. Wymaganiom urzędników imperialnych władz lokalnych jednak nie uległ i nie wydał okólnika do ludu potępiającego powstanie. Służalcza uległość wobec władz imperialnych była bp. Krasińskiemu obca. Za poczucie godności własnej i piastowanego urzędu pasterza diecezji Kościoła rzymskokatolickiego bp. Krasiński zapłacił zesłaniem w głąb Imperium Rosyjskiego, do Wiatki (od r. 1934 Kirow). Bp Krasiński został zwolniony z zesłania w 1883 r. Przeprowadzona analiza nie potwierdza dominującego jak dotąd w historiografii poglądu, że bp Krasiński zrzekł się urzędu biskupiego ze własnej inicjatywy. Ustalono, że idea listownego zwrócenia się bpa Krasińskiego do Ojca Świętego z prośbą o przyjęcie jego rezygnacji z rządów diecezją wileńską, powstała w ministerstwie spraw wewnętrznych Rosji w 1877 r. Rząd imperialny po mistrzowsku wykorzystał przypadek przebywającego na zesłaniu bpa Krasińskiego w czasie pertraktacji ze Stolicą Apostolską. Los biskupa wileńskiego został określony w jednym z artykułów wstępnej umowy z roku 1880 między Imperium Rosyjskim a Stolicą Apostolską. Pozbawienie bpa Krasińskiego mitry pasterza diecezji wileńskiej, jak i jego zesłanie, leżało w planach polityki rządu Imperium Rosyjskiego, prowadzonej względem Kościoła rzymskokatolickiego.

EN

Following the partition of the Polish-Lithuanian Commonwealth, the Vilnius diocese, together with the Samogitian diocese, found itself under the direct supervision of the Russian Empire. It was the intention of lay authorities that the Catholic Church should be governed according to the same principles as the Orthodox Church, which enjoyed the status of the national church in the Russian Empire. Disobedience frequently became a pretext to remove the disloyal hierarch from power over the diocese. This phenomenon became a real plague in the Vilnius diocese. Under the pretext of disloyalty, lay authorities prevented three bishops ordinary of the Vilnius diocese: Adam Stanisław Krasiński (1863), Karol Hryniewiecki (1885), Eduard von Ropp (1907) from performing their duties, exiling the hierarchs. Based on the literature of the subject and analysis of sources, the article presents the history of the removal of Bishop Krasiński from the episcopal throne. His stance during the January Uprising was a pretext to remove the bishop from the Vilnius diocese. The analysis led to the conclusion that Bishop Krasiński’s stance towards the uprising was in accordance with the statement of the Holy See. However, faced with the requirements of the Russian officials, he did not relent and refused to issue a public circular condemning the uprising. Bishop Krasiński was alien to servile obedience towards imperial authorities. The exile to Vyatka (called Kirov since 1934) in inland Russia was he price he paid for his personal dignity and the dignity of his office of the bishop of the Roman Catholic diocese. Bishop Krasiński was released from his exile in 1883. However, the analysis does not confirm the currently prevalent view that he resigned from his office of his own initiative. It was determined that the idea of Krasiński’s letter to the Pope with the request to accept the bishop’s resignation from the office of the head of the Vilnius diocese originated in the Ministry of Internal Affairs in 1877. The Russian government adeptly used the case of the exiled bishop in their negotiations with the Holy See. The fate of the Vilnius bishop was sealed in one of the articles of a preliminary agreement from 1880 between the Russian Empire and the Holy See. Bishop Krasiński’s dismissal from the office of the head of the Vilnius diocese and his exile was in line with the policy of the Russian government towards the Roman Catholic Church.

4

The 1416 Indulgence for the Franciscan Friary in Ashmiany: Context and Text

84%

Baronas D.

Folia Historica Cracoviensia

|

2020

|

tom 26

|

nr 1

25-40

PL

Niniejszy artykuł zawiera edycję niedawno odnalezionego listu odpustowego wydanego przez trzech rzymskich kardynałów: Francesco Landę, Antonio Pancerę i Francesco Zabarellę dla nieistniejącego już klasztoru franciszkanów w Oszmianie na terenie dzisiejszej Białorusi. Odpustu udzielono 16 stycznia 1416 r. podczas soboru w Konstancji, sede vacante. Tekst listu odpustowego zachował się jako odpis w zbiorze dokumentów ww. klasztoru, zebranym na początku XIX w. (obecnie przechowywanym w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego, Dział Rękopisów, F. 114–13). W chwili obecnej tekst ten jest najstarszym znanym odpustem, jakiego udzielono klasztorowi w Wielkim Księstwie Litewskim, tym samym zaliczając się do skromnych zasobów źródeł pierwotnych naświetlających pierwsze etapy chrystianizacji Litwy w okresie po jej chrzcie. Odpust może także stanowić wskazówkę umożliwiającą poszerzenie kręgu znanych nam przedstawicieli Litwy na soborze w Konstancji o braci mniejszych, których zasługi dla wielkich książąt litewskich nadal oczekują bardziej skrupulatnych badań.

EN

This article contains the edition of the newly found letter of indulgence that was granted by three Roman Cardinals: Francesco Lando, Antonio Pancera, and Francesco Zabarella, for the no-longer extant Franciscan friary in Ashmiany in present-day Belarus. It was issued on 16 January 1416 during the Council of Constance, sede vacante. The text of this indulgence has been preserved as a copy in the collection of documents of the above-mentioned friary that was compiled in the early seventeenth century (now kept at Vilnius University Library, Manuscript Department, F. 114–13). For the time being, this text represents one of the earliest known indulgences related to a specific religious house in the Grand Duchy of Lithuania and thus makes part and parcel of the meagre fund of primary sources illuminating the first steps in the process of Christianization of post-conversion Lithuania. This indulgence may also serve as a clue allowing us to expand the circle of the known participants from Lithuania at the Council of Constance by including Friars Minor, whose scope of service for the Grand Dukes of Lithuania still awaits a more thorough investigation.

5

„… cum statuti tanta sit auctoritas, ut eius praeceptione omnia nobis conserventur”. Wokół publikacji Wioletty Pawlikowskiej-Butterwick i Liudasa Jovaišy Vilniaus ir Žemaičių kapitulų Statutai

84%

Dyjakowska M.

Roczniki Nauk Prawnych

|

2018

|

tom 28

|

nr 3

49-57

PL

Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie edycji statutów kapituły wileńskiej i żmudzkiej autorstwa W. Pawlikowskiej-Butterwick i Liudasa Jovaišy. Prezentacja poprzedzona jest opisem dziejów obu diecezji oraz uwagami na temat roli statutów jako źródła prawa partykularnego obu kapituł. Uwagę poświęcono autorom statutów, a także ich problematyce. Omówiono podstawę edycji oraz aparat krytyczny. Zwrócono wreszcie uwagę na uzupełniające edycję ilustracje.

EN

The purpose of this paper is to present the edition of the statutes of the Vilnius and Samogitian chapters by W. Pawlikowska-Butterwick and Liudas Jovaiša. The presentation is preceded by a description of the history of both dioceses and comments on the role of statutes as the source of the particular law of both chapters. Attention was given to the authors of the statutes, as well as their content. The editing base and the critical apparatus are discussed. Finally, attention was drawn to supplementary illustrations.

6

Kolejna praca o historiografii diecezji

84%

Kopiec J.

Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne

|

1980

|

tom 40

194-197

EN

-

7

Probostwo szpitalne pw. św. Hieronima w Kobryniu w świetle protokołu wizytacyjnego z 1799 roku

67%

Hałaburda M. A.

Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne

|

2021

|

tom 116

99-115

EN

The article presents the history of the St. Jerome’s Hospital Parish in Kobryn, its condition and operation at the end of the 18th century. The text is based on the protocol of the general visitation carried out in 1799 by the bishop of Vilnius, Jan Nepomucen (Korwin) Kossakowski in the Kobryn and Pruzhany deaneries. The document is stored by the Lithuanian State Historical Archives in Vilnius (Lietuvos Vlastybès Istorijos Archyvas) (LVIA) under the reference number f. 694, ap. 1, b. 3570.

PL

W artykule zaprezentowano dzieje prepozytury szpitalnej pw. św. Hieronima w Kobryniu, jej stan i funkcjonowanie u schyłku XVIII wieku. Tekst został oparty na protokole z wizytacji generalnej przeprowadzonej w 1799 r. przez biskupa wileńskiego Jana Nepomucena (Korwina) Kossakowskiego w dekanatach kobryńskim i prużańskim. Dokument przechowywany jest w Litewskim Państwowym Archiwum Historycznym w Wilnie (Lietuvos Vlastybès Istorijos Archyvas) (LVIA) pod sygnaturą f. 694, ap. 1, b. 3570.

8

Jeszcze o wizytacji biskupa Mikołaja Słupskiego

67%

Wilczewski W. F.

Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne

|

2000

|

tom 74

481-487

DE

Die mit dem großen administrativen und pastoralen Unternehmen der Visitation der Diözese Wilna durch Mikolaj Słupski, den Bischof von Gratianopol und weißrussischen Weihbischof, verbundene Problematik wartet immer noch auf ihre vollständige Besprechung. Die Zeitpunkte des Beginns und der Beendigung dieser Visitation sowie die Hauptrichtungen seiner Fahrten wurden bereits in dem Artikel „Die Visitation der Diözese Wilna durch Bischof Mikolaj Słupski. Zeitdauer und Aktionsradius" präsentiert (in: ,,Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" 72 (1999), S. 471-487). Im Verlauf weitererer Untersuchungen zur Geschichte der Diözese Wilna in der Mitte des 17. Jahrhunderts konnten weitere Reisewege der Visitation von Bischof Słupski gefunden und die Informationen über seine vorherigen Fahrten in beträchtlichem Grade vervollständigt werden. Somit können wir unsere bisherigen Kenntnisse über die territoriale Reichweite und die Zeitdauer der von Mikolaj Słupski durchgeführten Visitation zusammenstellen. Der Visitator bereiste das riesige Gebiet der Diözese Wilna innerhalb von fünf Jahren. In den Akten der von Bischof Sapieha 1669 durchgeführten Diözesansynode wurden 410 auf dem Territorium des Bistums Wilna liegende Kirchen erwähnt. Fast 350 von ihnen hat Słupski während seiner neun Visitationsfahrten in den Jahren 1673-1677 besucht. Die von uns vervollständigte Liste dieser Visitationsreisen präsentiert sich dem-nach wie folgt: l. Reise: vom 3. November bis Ende Dezember 1673 (42 Pfarreien, etwa 940 km), 2. Reise: Februar und März 1674 (39 Pfarreien, etwa 1180 km), 3. Reise: von April bis Anfang Mai 1674 (23 Pfarreien, etwa 500 km), 4. Reise: vom 4. Juni 1674 bis 5. Januar 1675 (93 Pfarreien, etwa 1750 km), 5. Reise: vom 18. Januar bis Ende Februar 1675 (38 Pfarreien, etwa 780 km), 6. Reise: von Anfang Juli bis Mitte September 1675 (54 Pfarreien, davon 5 auf dem Territorium des Bistums Livland, etwa 1160 km), 7. Reise: vom 3. Januar bis zum Beginn der dritten Dekade im Februar 1676 (22 Pfarreien, etwa 540 km), 8. Reise: von Mitte August bis Mitte September 1676 (23 Pfarreien, etwa 640 km), 9. Reise: Ende Januar bis Anfang Februar 1677 (10 Pfarreien, etwa 1030 km).

PL

-

9

Kanonicy regularni od pokuty w Miednikach w ostatnim stuleciu Rzeczypospolitej (1695-1795)

67%

Trajdos T. M.

Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce

|

2017

|

tom 127

21-52

PL

Zakon kanoników regularnych od pokuty (w Polsce zwanych markami, a na Litwie białymi augustianami) w opisywanej epoce podlegał stale władzy diecezjalnej. Na przemian biskupi krakowscy i wileńscy sprawowali jednocześnie godność prepozyta generalnego zakonu czyli najwyższego przełożonego. To ścisłe uzależnienie miało na celu polepszenie dyscypliny i obyczajów we wspólnocie zakonnej liczebnie niedużej, za to aktywnej na polu duszpasterstwa. W latach 1762- 1794 zakonnicy pozostawali pod bacznym zwierzchnictwem biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego. Prepozytura w Miednikach miała niewielką stałą obsadę – obok proboszcza (prepozyta) przebywał tam jego socjusz, czyli drugi kapłan zakonny oraz kaznodzieja. Probostwo miednickie obsługiwało rozległą parafię, zamieszkałą głownie przez Polaków. Kościół św. Trójcy i przyległy niewielki klasztor wzniesiono z drewna. W 1778 r. i 1788 r. pożar spustoszył te budowle; za każdym razem przy obudowie posłużono się budulcem drewnianym. Do tej renowacji przyczyniły się wydatki długoletniego zasłużonego proboszcza (1768-1774 i od 1777 r. do końca stulecia), o. Marcina Gałeckiego. Przy kościele działało od 2 połowy XVII w. Bractwo Aniołów Stróżów z własnym ołtarzem. Zakonnicy prowadzili szkołę parafialną dla synów chłopskich i mieszczańskich. Prepozytura miednicka utrzymywała się z gospodarstwa rolnego (około trzech włók litewskich czyli poniżej 70 ha), rozdzielonego na trzy obszary uprawne, zamieszkałego przez kilka rodzin poddanych.

EN

The order of Canons Regular of the Penance (in Poland called the Marks and in Lithuania White Augustians) in the period in question was subjected to the diocesan authority. Bishops of Cracow and Vilnius alternately performed the duties of the highest superior, the Provost General of the order. This rigorous dependence aimed at improving discipline and practices in the order, which was not numerous but active in the field of ministry. In the years 1762-1794 the monks remained under the vigilant superiority of the Bishop of Vilnius, Ignacy Massalski. Provosty in Miedniki had a small number of ministers – apart from the parish priest (provost), there was another order priest and a preacher. The Provosty in Miedniki served a big parish, peopled mainly by Poles. The Holy Trinity church and the small monastery were built from wood. In 1778 and 1788 both buildings were destroyed by fire and each time they were rebuilt in wood. The renovation was co-financed by the longtime parish priest (1768-1774 and 1777-1800), Fr. Marcin Gałecki. Since the second half of the 17th century Guardian Angels Fraternity had its own altar at the church. Monks managed a parochial school for peasants’ and townsmen’s sons. The provosty in Miedniki supported itself from farmland (less than 70 ha) divided into three parts and peopled by a few families.

10

„Komput katolików” parafii żołudzkiej z 1700 roku

67%

Lubicz-Łapiński Ł. , Wilczewski W.

Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne

|

2021

|

tom 115

253-299

EN

The Catholic Census is a list of the faithful, belonging to the parish in Zoludek (currently in Belarus, Grodno oblast, Shchuchyn area). The register provides information on the number of people in individual households divided by faithful adults – receiving the sacrament of penance, and children – not receiving it. The faithful were listed according to the towns they lived in. The goods of Zoludek, located on the right bank of the Neman river, within the Lida district and deanery, were the property of the monarch until the second half of the 16th century. Then, probably during the reign of Sigismund Augustus, the goods fell into the hands of the Sapieha family. The subsequent owners of Zoludek were the Frackiewicz family, the property was offered as a dowry by Anna Sapieha, who married Michal Frackiewicz in 1584. At the turn of the 17th and 18th centurie, Zoludek became a property of the Tyzenhaus family, again as a dowry. The parish church of the Assumption of the Blessed Virgin Mary in Zoludek was founded in 1490 by Casimir Jagiellon. The temple belonged to the middle class and did not stand out from the other churches in the deanery. In 1700, the parish was composed of 43 towns. Only two villages were south of the Neman. Most of the towns were located on both sides of the Lebioda river, the right tributary of the Neman. The villages inhabited by Catholics belonging to the parish in Zoludek were adjacent to the villages of the Uniate people. In the parish, apart from the church, a chapel in Krasula, and a Carmelite monastery in Zoludek, there were seven Greek Catholic churches, an Evangelical church and a Jewish synagogue. The discussed population register may be an important resource for research on demographic phenomena, linguistics and genealogy. The manuscript comes from a book containing visitation records of the Vilnius diocese churches, mainly from the years 1700-1717, to which numerous documents concerning these churches and parishes were attached. The volume, with the misleading title Acta visitationis ecclesiarum decanatus Augustoviensis ex speciali mandato Constantini Casimiri Brzostowski [...] episcope Vilnensis [...] anno Domini 1700 collecta, is stored in the Czartoryski Library in Krakow (reference number: 1775 IV).

PL

„Komput katolików” jest spisem wiernych należących do parafii w Żołudku (obecnie na Białorusi, obwód Grodno, rejon Szczuczyn). Rejestr podaje liczby osób w poszczególnych gospodarstwach z podziałem na wiernych dorosłych – przystępujących do sakramentu pokuty i dzieci – nieprzystępujące. Wiernych spisano według miejscowości, w których mieszkali. Dobra żołudzkie, położone na prawym brzegu Niemna, na terenie powiatu i dekanatu lidzkiego, do drugiej połowy XVI wieku stanowiły własność monarszą. Następnie, zapewne w czasie panowania Zygmunta Augusta, dobra trafiły w ręce Sapiehów. Kolejnymi właścicielami Żołudka stali się Frąckiewiczowie, majętność została wniesiona w posagu przez Annę Sapieżankę, która w 1584 r. wyszła za mąż za Michała Frąckiewicza. Na przełomie XVII i XVIII wieku – znów jako posag – Żołudek stał się własnością rodziny Tyzenhauzów. Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Żołudku został ufundowany w 1490 r. przez Kazimierza Jagiellończyka. Świątynia należała do średniozamożnych i nie wyróżniała się na tle pozostałych kościołów należących do dekanatu. W 1700 r. w skład parafii wchodziły 43 miejscowości. Jedynie dwie wsie leżały na południe od Niemna. Większość była ulokowana po obu stronach rzeki Lebiody, prawego dopływu Niemna. Wsie zamieszkałe przez katolików należących do parafii w Żołudku sąsiadowały z miejscowościami o ludności unickiej. Na terenie parafii oprócz kościoła, kaplicy w Krasuli i żołudzkiego klasztoru karmelitów znajdowało się siedem cerkwi grekokatolickich, zbór ewangelicki i bożnica żydowska. Prezentowany rejestr ludności jest istotnym źródłem do badań zjawisk demograficznych, dociekań językoznawców oraz genealogów. Rękopis pochodzi z księgi zawierającej akta wizytacyjne kościołów diecezji wileńskiej głównie z lat 1700-1717, do których dołączone zostały liczne dokumenty dotyczące tychże kościołów i parafii. Tom zaopatrzony mylącym tytułem Acta visitationis ecclesiarum decanatus Augustoviensis ex speciali mandato Constantini Casimiri Brzostowski [...] episcope Vilnensis [...] anno Domini 1700 collecta przechowywany jest w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie (sygn. 1775 IV).

11

Appointing Canonical Prebendaries in the Vilnius Cathedral Chapter During the 14th-18th Centuries

51%

Kasabuła T.

Rocznik Teologii Katolickiej

|

2017

|

tom 16

|

nr 1

EN

The diocesan bishop enjoyed the right to fill cathedral chapter stalls and bestow patronages and benefices in medieval Western Europe, including in the Kingdom of Poland. However, a different practice developed in Lithuania in the Diocese of Vilnius, which was established in 1388. The King of Poland and the Grand Duke of Lithuania, Władysław II Jagiełło, founded the first Vilnius chapter when the Diocese of Vilnius was created. This chapter began with two prelates and ten canonical prebendaries. The next two prelatures: the custody (established before 1397) and the archdeacon (established in 1435) as well as the two canons, which were established in the early 16th century, were also grand-ducal or royal foundations. The king received and sustained these beneficiaries ius patronatus. The last two prelatures, cantoria and scholasteria, which Bishop Jan z Książąt Litewskich created, remained part of the bishops’patronage right from 1561 onward. The patronage right in the Vilnius chapter was established in the second half of the 16th century, when, in 1588, King Sigismund Augustus II gave the chapter the right to present candidates for the deanery. Compared to the cathedral chapters under the Polish crown, the diocesan bishop’s influence in filling the seats in the Vilnius chapter was definitely more modest, and even minimal, as it pertained to only two prelatures. The monarch, who could nominate up to three prelatures and all twelve canons, had incomparably greater rights. The bishop was vested ius patronatus with only two prelatures, and the chapter was vested with only one prelature. Once the chapter canon coadjutors appeared cum futura successione in the Vilnius capitular college, the Holy See was able to exercise a certain influence over filling the Vilnius chapter. A priest who was nominated as a canon coadjutor had to legitimize his appointment by presenting a papal bull that indicated his right of succession. This state of affairs lasted until the end of the 18th century.

PL

Obsadzanie stalli w kapitułach katedralnych związanie z prawem prezenty i patronatu w średniowiecznej Europie zachodniej, w tym także w Królestwie Polskim, należało do biskupa diecezjalnego. Inna praktyka ukształtowała się natomiast na Litwie w powstałej w 1388 r. diecezji wileńskiej. Już pierwsze fundacje na rzecz miejscowej kapituły katedralnej z 1388 r.: dwie prałatury i 10 kanonii, były dziełem króla Polski i wielkiego księcia litewskiego, Władysława II Jagiełły. Kolejne dwie prałatury: kustodia (przed 1397 r.) i archidiakonia (w roku 1435) oraz dwie kanonie, powstałe w początkach XVI w., także były fundacjami wielkoksiążęcymi lub królewskimi. Król otrzymał i utrzymał ius patronatus na te beneficja. Dwie ostatnie prałatury, kantoria i scholasteria, utworzone przez biskupa Jana z Książąt Litewskich, od 1561 r. pozostały przy prawach patronatu biskupiego. Prawa patronackie w kapitule wileńskiej ustaliły się ostatecznie w drugiej połowie XVI stulecia, gdy król Zygmunt II August w 1558 r. przekazał kapitule prawo przedstawiania kandydatów na dziekanię. W porównaniu z kapitułami katedralnymi w Koronie, wpływ biskupa diecezjalnego na obsadzanie miejsc w kapitule wileńskiej był zdecydowanie skromniejszy, wręcz minimalny (tylko dwie prałatury). Natomiast nieporównanie większe prawa miał monarcha, który nominował aż do trzech prałatur i wszystkich dwunastu kanonii. Biskupowi przysługiwał ius patronatus tylko na dwie prałatury. Kapituła prezentowała na jedną prałaturę. Pewien wpływ na obsadę stalli kapituły wileńskiej zdobyła Stolica Apostolska z chwilą pojawienia się w wileńskim kolegium kapitulnym kanoników koadiutorów cum futura successione. Duchowny nominowany na kanonika koadiutora ekspektanta musiał wylegitymować się bulą papieską na prawo sukcesji. Taki stan rzeczy utrzymał się do końca XVIII w.