Wyniki wyszukiwania - Biblioteka Nauki

1

Żołędziowate ogniwo wodzy łańcuchowych z Gulbi na Pojezierzu Iławskim

100%

Cieśliński A.

Wiadomości Archeologiczne

|

2019

|

tom LXX

|

nr 70

239-245

EN

In the collection of the Museum of Warmia and Masuria in Olsztyn, there is an oblong chain rein link in the shape of joined double acorns made of copper alloy (Fig. 1). The object was discovered about 500 m to the north-east of the main intersection in the village of Gulb, Iława County, in northern Poland. The link from Gulb corresponds to type Z4 acc. to S. Wilbers-Rost (1994), which is one of the main components of bridles of the Vimose I subtype. Vimose I bridles are found in vast areas of Barbaricum, with several more pronounced concentrations in Sambia and the Middle Danube basin (Moravia and Upper Austria), on the Main and Middle Rhine, and on the south-western shores of the Baltic Sea (Jutland, Skåne, Mecklenburg and Hither Pomerania). A few specimens are also known from Masuria and Mazovia (Fig. 3). The earliest assemblages with Vimose I bridles come from Sambia, from graves dating to phase B2b; they become more numerous in the subsequent phase B2/C1. The artefacts from the Middle Danube are stray finds either from settlements or without a known context of discovery, exceptionally from aquatic environments. A chronological analysis of the use of settlements in this region indicates that the components of the Vimose I bridles should be associated with phase B2/C1, i.e. the times of the Marcomannic Wars or the period immediately after them. The youngest examples of Vimose I bridles from phase C1b come from the only better-dated assemblage in the south-western Baltic zone, namely the votive deposit from the Thorsberg moor (Fig. 2) at the base of Jutland. The chronology of bridles of the Vimose I subtype indicates that the oblong linking piece from Gulb should be attributed to the people of the Wielbark Culture, who inhabited the Iława Lakeland from at least phase B2 to C3–D. Despite the stray nature of the find, this assessment is of paramount importance, as so far no elements of horse tacks with chain reins have been found in a context that would clearly indicate the Wielbark Culture. Only two water finds could possibly be linked to this cultural unit, although their cultural affiliation is not clear: the bridle of the Vimose I subtype fished out of the Bug near Kamieńczyk and the Illerup-type harness found in a swamp near Żabin, Drawsko Pomorskie County, in north-western Poland (Fig. 4). The uneven distribution model of horse tacks with chain reins in the eastern part of Barbaricum reflects the funerary customs of communities within particular cultural groups. In the West Balt Circle, components of horse tacks are typical elements of grave-goods and often occur in the burials of the horses themselves. However, the tradition of depositing horse tacks in graves and burying horses at cemeteries from the Roman Period is almost unknown in the Przeworsk and Wielbark Cultures. On the other hand, in the basins of the Oder and Vistula Rivers, horse tacks were votively deposited in aquatic environments. In this zone, metal elements of bridles should also be expected at settlements, as demonstrated by the example from the Przeworsk Culture settlement in Jakuszowice, Kazimierza Wielka County, in southern Poland, and also suggested by more numerous finds from the Danube Zone. Therefore, it seems more likely that the find from Gulb comes from a settlement or a votive deposit, although an unequivocal solution to this research problem seems unlikely due to incomplete information on the context of the discovery.

2

Kopce kultury wielbarskiej z Mazowsza i Podlasia a tzw. typ rostołcki – próba nowego spojrzenia na związki cmentarzysk kurhanowych z północnej i wschodniej Polski

100%

Cieśliński A.

Wiadomości Archeologiczne

|

2014

|

tom LXV

|

nr 65

45-93

EN

A more remarkable feature of the burial customs practiced by the Wielbark culture people during the Younger and the Late Roman Period and early phase of the Migration Period are distinctive barrows recorded in the right-bank Mazowsze and Podlasie, described in the Polish research tradition as Rostołty type. According to their rather general definition these are large barrows (diameter range of c. 20–60 m), some set apart by the presence of one of more of the following structural elements: internal, round core of several layers of stone, an overlying earth mound and an additional layer of stones laid over the mound, so-called “mantle” (cf. Fig. 2, 5). In earlier analyses barrows of Rostołty type most often were treated as a regional phenomenon (J. Jaskanis 1976; 2012), this despite the occurrence in Wielbark culture territory of one more area with barrow cemeteries, namely, in Pomerania and in the northern reaches of Greater Poland (Fig. 1). In fact, the tumuli of the Wielbark culture from the two zones display a close relationship, one that was pointed out at one time by R. Wołągiewicz (1977; 1986). This fact does not surprise because the area of present day northern Poland is where we have to locate the source area of the migration Wielbark culture people to south-eastern Europe, so well confirmed by the archaeological record and the written sources. The aim of the present text is thus to find out whether the appearance of the barrow cemeteries in Mazowsze and Podlasie may be interpreted as an expression of translation of certain elements of the burial tradition by the migrating Wielbark culture communities. The first requisite step towards grasping the relationship between the barrow cemeteries of northern and eastern Poland was determining the chronological frames of their use. Chronological analysis of the precisely dated cemeteries showed that, except for the cemetery at Nowy Łowicz, the youngest burials from northern Poland have a dating of phase B2/C1–C1a, while the earliest burials in eastern Poland date from stadium C1b. Also known from both these zones of Wielbark culture settlement are assemblages with artefact dated within the broader frames of phase C1 indicating that the date of the decline of the barrow-building tradition in Pomerania may be moved to stadium C1b (cf. Fig. 7), and the time of appearance of the first tumuli in Mazowsze and Podlasie – to stadium C1a (cf. Fig. 8–9). This surmise becomes more plausible once we include in our analysis flat graves, for example, those at Odry (Pomerania) which are dated at least until stadium C1b, and at Cecele (Podlasie) as early as starting from phase B2/C1–C1a. The chronology of barrow cemeteries presented here corroborates the argument that Wielbark culture communities migrating from northern Poland carried the custom of barrow-building to the eastern region. This hypothesis had to be tested by studying the similarities and differences displayed by the barrow cemeteries known from the two settlement zones of Wielbark culture. The analysis focused on several questions: the siting of the cemeteries, their surface area, number of barrows in a cemetery, presence of flat graves between the barrows, use of the cemetery space, barrow size and construction design, burial rite and grave goods models. The result of the study was identification of a series of similarities shared by the barrow cemeteries of northern and of eastern Poland. One example would be two models of siting of the cemetery observed in both zones: the first, near rivers, and at the same time, at a relatively small elevation above the floodplain, the second, at some distance from the watercourse, on a prominent elevation (Fig. 11–13). Similarities are observed also in the main rules of construction design of the tumuli, as is shown e.g., by the presence of stone circles around the cores (type 4 acc. to Wołągiewicz; cf. Fig. 16, 24) or at some distance from them (type 5; cf. Fig. 16, 18). Also recurring in the northern and the eastern zone of barrow cemeteries are elements of the burial rite: the occurrence of graves in the so-called flat areas (Fig. 14), bi-ritual character of most cemeteries, identical types of cremation and inhumation graves (also of the more rare types, as e.g., burials in the form of a cremation spread out in a layer at the base of the barrow) or the remains of similar ritual activities (ritual hearths; Fig. 30). Analysis of the grave inventories, unfortunately rather limited due to the destruction of many tumuli, reveals similar models of grave furnishings as well as differences in their wealth, both in northern and in eastern Poland. At one end of the scale are burials without grave goods altogether or with their limited selection (cf. Fig. 8, 9), at the other end - graves with elaborate inventories intimating the connection of the dead individual to the ruling elite (cf. Fig. 31–33). Next to the prevailing similarities shared by the barrow cemeteries in northern and eastern Poland in some specific aspects differences are also visible. Most notable is the different frequency of specific features of the barrows in the two zones, something that is well apparent during the analysis of their size and construction design. In northern Poland the dominant form is a small mound (less than 15 m in diameter) with a stone core covering almost the whole base of the barrow, whereas in eastern Poland the prevalent form is a large tumulus (over 15 m in diameter) with a visibly domed and centrally situated core. In Pomerania and in Greater Poland barrows with a stone core are encountered only exceptionally, but despite this it is possible to indicate a series of constructions which presumably are their prototypes (cf. Fig. 19, 20). We mean here arrangements in the form of flat stone pavements surrounded by a stone circle, or pavements and circles covered by earth mounds which resemble in their form the construction of mounds known from Mazowsze and Podlasie. This suggests that differences between northern and eastern Poland may have been caused by evolutionary change at work in the burial ritual of the Wielbark Culture people during the Younger Roman Period. The comparison made of Wielbark Culture barrow cemeteries recorded in northern and eastern Poland presented here definitely does not exhaust this complex and until now very superficially understood problem. But it does indicate without ambiguity the close relationship of barrow cemeteries from their two zones of occurrence and undermines the legitimacy of isolating a regionally confined Rostołty type. What is more, a closer look at the criteria used in separating this type makes it evident that a large group of barrows, assigned in earlier literature to Rostołty type, do not meet one, or even several, of the criteria. We mean here first of all small mounds with a several layers of stone covering nearly the entire base of the tumulus (cf. Fig. 18:2, 24), not infrequently laid over a grave containing only average grave goods, showing the greatest similarity to Wielbark culture barrows known from Pomerania and Greater Poland.

3

The Presence of Flat Graves at the Burial Mound Cemeteries of the Wielbark Culture in Northern and Eastern Poland

100%

Cieśliński A.

Wiadomości Archeologiczne

|

2013

|

tom LXIV

|

nr 64

49-84

PL

Do ciekawszych problemów badawczych związanych z cmentarzyskami kultury wielbarskiej z konstrukcjami naziemnymi należy kwestia występowania pomiędzy kurhanami pochówków płaskich. Problematyka ta nie była podejmowana w dotychczasowych opracowaniach, bądź poruszano ją jedynie marginalnie. W starszej literaturze można także spotkać się z przekonaniem o odrębności nekropoli kurhanowych i płaskich, ewentualnie o „dwoistym” charakterze cmentarzysk, z wyraźnym przestrzennym rozdzieleniem części kurhanowej i płaskiej. Konsekwencją takiego założenia była częsta praktyka nie zakładania wykopów archeologicznych pomiędzy kurhanami, bądź badanie części płaskiej w sposób wycinkowy, jedynie za pomocą wykopów sondażowych. Cmentarzyska kurhanowe w porównaniu z typowymi dla kultury wielbarskiej nekropolami płaskimi są niezbyt liczne, stanowiąc zapewne jedynie ułamek procenta wszystkich stanowisk sepulkralnych tej jednostki archeologicznej. Wstępna krytyczna kwerenda źródłowa wykazała, że do grupy stanowisk kurhanowych możemy jednoznacznie zaliczyć jedynie 42 cmentarzyska: 25 z Pomorza oraz 17 z Mazowsza i Podlasia, na których zarejestrowano około 300 mogił (Ryc. 1) – zdecydowanie mniej, niż wynikałoby to z dotychczasowych opracowań. We wczesnym okresie wpływów rzymskich stanowiska kurhanowe występują na Pobrzeżu Słowińskim oraz w strefie pojezierzy: Kaszubskiego, Krajeńskiego, Drawskiego i Wielkopolskiego, a więc w strefach B i C osadnictwa kultury wielbarskiej w ujęciu R. Wołągiewicza. W młodszym okresie wpływów rzymskich oraz we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów koncentrują się one na północnym Mazowszu oraz Podlasiu. W zasięgu kultury wielbarskiej nie można wskazać żadnego rejonu, na którym obiekty kurhanowe przeważałyby nad nekropolami płaskimi. Okres użytkowania nekropoli kurhanowych odpowiada w dużym stopniu czasowi trwania kultury wielbarskiej, a główna różnica polega na nieco późniejszym pojawieniu się ich w stosunku do najwcześniejszych stanowisk o cechach wielbarskich na Pomorzu. Najstarsze pochówki pod kurhanami pochodzą z fazy B1 lub z początku fazy B2 (Ryc. 2A). Na Pomorzu mogiły budowano aż do czasu opuszczenia tego terenu przez ludność kultury wielbarskiej, tj. do rozwiniętej fazy C1 (Ryc. 2B). W strefie ekspansji wielbarskiej na Mazowszu i Podlasiu najwcześniejsze kurhany możemy jednoznacznie łączyć z rozwiniętym odcinkiem fazy C1 (Ryc. 2C), pojedyncze zespoły grobowe, zawierające mniej precyzyjne wyznaczniki chronologiczne, mogą pochodzić jednak już z fazy B2/C1–C1a. Zwyczaj składania zmarłych pod nasypami kurhanowymi kontynuowany był aż do schyłku osadnictwa wielbarskiego, a więc do fazy C3–D (Ryc. 2D). Cmentarzyska kurhanowe kultury wielbarskiej stanowią bardzo zróżnicowaną grupę. Różnią się one między sobą na przykład lokalizacją w krajobrazie, zajmowaną powierzchnią, liczbą kurhanów i grobów, występowaniem bądź brakiem dodatkowych konstrukcji kamiennych, takich jak kręgi, wieńce czy bruki. Wszelkie badania porównawcze tych stanowisk są mocno utrudnione z powodu ich nierównomiernego rozpoznania, ponadto żadnej z interesujących nas nekropoli nie przebadano w całości. Z grupy 43 cmentarzysk jedynie siedem zostało zbadanych wykopaliskowo i opublikowanych w sposób pozwalający na przeprowadzenie bardziej szczegółowych analiz. Z tych powodów w centrum rozważań znalazły się lepiej poznane stanowiska z Babiego Dołu-Borcza i Węsiorów w pow. kartuskim, Gronowa i Nowego Łowicza w pow. drawskim, Odrów, pow. chojnicki, i Cecel, pow. siemiatycki. Kluczowym zagadnieniem przy analizie postawionego problemu badawczego było ustalenie dość oczywistej relacji pomiędzy stanem rozpoznania konkretnych stanowisk a liczbą zarejestrowanych tam grobów, zarówno w i pod kurhanami jak i w przestrzeniach pomiędzy nimi. W tym celu konieczne było usystematyzowanie wiedzy na temat wielkości poszczególnych stanowisk i ustalenie przybliżonego stosunku powierzchni ich części kurhanowych i płaskich, także z uwzględnieniem kręgów i wieńców kamiennych, występujących na niektórych stanowiskach na Pomorzu. Zestawienie danych dotyczących powierzchni zbadanej wykopaliskowo i porównanie ich z szacunkowo określoną powierzchnią cmentarzysk umożliwiło orientacyjne określenie stopnia rozpoznania archeologicznego poszczególnych stanowisk (Tabela 1 i 2; Diagram 1 i 2). Tego typu zabiegi o charakterze wstępnym pozwoliły na przeprowadzenie dalszych, bardziej szczegółowych badań. Analiza planów lepiej rozpoznanych nekropoli kurhanowych wydaje się wskazywać na istnienie dwóch podstawowych modeli rozplanowania części płaskich. Dla pierwszego z nich najbardziej reprezentatywna wydaje się być nekropola w Węsiorach (Ryc. 4), gdzie groby płaskie występują w kilku skupieniach, wyraźnie rozdzielonych pustymi przestrzeniami bez pochówków. Drugi model organizacji przestrzeni cmentarnej prezentuje nekropola w Cecelach (Ryc. 8), na której groby płaskie wypełniają dość równomiernie całą przestrzeń ograniczoną linią największego zasięgu kurhanów. Nietypową sytuację zarejestrowano w Babim Dole-Borczu. Stanowisko to charakteryzuje się zarówno niedużymi rozmiarami, jak i nielicznymi kurhanami i kręgami kamiennymi, dodatkowo położonymi bardzo blisko obok siebie. Przy takim rozplanowaniu założeń naziemnych tylko pojedyncze groby płaskie mogły zostać złożone pomiędzy nimi. Większość grobów płaskich znajduje się zatem – wyjątkowo – poza największym zasięgiem występowania kurhanów i kręgów. Jednym z podstawowych pytań w studiach nad cmentarzyskami kurhanowymi kultury wielbarskiej jest ustalenie proporcji pomiędzy liczbą grobów złożonych w mogiłach a liczbą grobów w częściach płaskich. Mimo ograniczeń źródłowych wyniki analizy porównawczej najlepiej rozpoznanych stanowisk pokazują jeden obraz, a mianowicie we wszystkich przypadkach przewagę grobów płaskich nad grobami związanymi z kurhanami (Tabela 3; Diagram 3). Przewaga grobów płaskich jest najmniej wyraźna na nekropoli z największą zarejestrowaną dotychczas liczbą kurhanów (66) w Nowym Łowiczu, wynosi bowiem 1,6:1. Na pozostałych cmentarzyskach z Pomorza przewaga grobów złożonych w przestrzeniach międzykurhanowych jest już zdecydowanie wyższa i wyraża się w stosunku od 6:1 do 18:1. Proporcje zmieniają się bardzo wyraźnie na najlepiej rozpoznanym stanowisku wielbarskim we wschodniej Polsce, w Cecelach. Jest to, niestety, jedyny obiekt w strefie ekspansji tej kultury, który został rozpoznany w stopniu na tyle zadowalającym, by poddać go analizie. Stosunek liczby grobów płaskich do pierwotnie złożonych pod kurhanami wynosi aż 96:1, a przy uwzględnieniu grobów wtórnych 48:1. Różnice pomiędzy cmentarzyskami z Pomorza i Podlasia mogą być związane ze zmianami w kurhanowym obrządku pogrzebowym w młodszym okresie wpływów rzymskich. Zmniejsza się wówczas wyraźnie liczba kurhanów notowanych na poszczególnych cmentarzyskach. Przyczyny tego zjawiska należy szukać po części w wyraźniejszym niż wcześniej rozwarstwieniu społecznym ludności wielbarskiej, czego efektem był bardziej elitarny niż we wczesnym okresie rzymskim charakter pochówków podkurhanowych. Znajduje to potwierdzenie w ponadprzeciętnym wyposażeniu niektórych, lepiej zachowanych grobów. Istotne miejsce w studiach nad kurhanami kultury wielbarskiej zajmują badania obrządku pogrzebowego. Podobnie jak na płaskich nekropolach wielbarskich, tak i na cmentarzyskach kurhanowych notujemy bardzo duże zróżnicowanie zwyczajów pogrzebowych, co przejawia się przede wszystkim w równoczasowym występowaniu grobów szkieletowych i ciałopalnych różnych typów, w wyjątkowych przypadkach także pod nasypem jednego kurhanu. Ciekawie wyniki przyniosła już podstawowa analiza stosunku ilościowego grobów szkieletowych i ciałopalnych w częściach kurhanowych i płaskich na lepiej przebadanych stanowiskach, choć należy pamiętać, że jej wyniki są częściowo zniekształcone ze względu na nierównomierny stopień rozpoznania poszczególnych stanowisk (Tabela 4; Diagram 4). Mimo, że stosunek grobów ciałopalnych do szkieletowych w obrębie poszczególnych stanowisk wykazuje dużą rozpiętość, to można jednak zaobserwować pewne powtarzające się wzorce. Na lepiej rozpoznanych stanowiskach na Pomorzu w strefach kurhanowych notujemy albo zbliżoną liczbę grobów ciałopalnych i szkieletowych (Nowy Łowicz, Odry), wyjątkowo z niewielką przewagą ciałopalenia (Leśno), albo prymat inhumacji (Gronowo), w niektórych przypadkach bardzo czytelny (Węsiory, Babi Dół-Borcz). Odmienna tendencja występuje natomiast w częściach płaskich, gdzie niemal zawsze góruje obrządek ciałopalny. Przewaga ciałopalenia jest na niektórych stanowiskach niezbyt wyraźna (Nowy Łowicz, Odry), na innych liczba grobów ciałopalnych kilkakrotnie przewyższa liczbę grobów szkieletowych (Leśno, Węsiory). Jedynym cmentarzyskiem, na którym w części płaskiej zanotowano większą liczbę grobów szkieletowych jest Babi Dół-Borcz. Przedstawienie tej kwestii w odniesieniu do cmentarzysk z Polski wschodniej jest zdecydowanie trudniejsze, ze względu na ograniczony stopień ich rozpoznania archeologicznego. Sądząc z wyników dotychczasowych badań, na niektórych stanowiskach przez cały młodszy okres wpływów rzymskich (fazy C1–C2) notujemy w kurhanach, podobnie jak wcześniej na Pomorzu, obrządek birytualny (Grochy Stare, pow. białostocki, Uśnik-Kolonia, pow. łomżyński). Znamy także nekropole o lepiej zbadanych partiach kurhanowych, gdzie występują wyłącznie groby szkieletowe (Cecele, o ile nie uwzględnimy grobów ciałopalnych wkopanych wtórnie, oraz Kitki, pow. mławski), bądź jedynie ciałopalne (Kutowa, pow. hajnowski). Wydaje się, że w późnym okresie wpływów rzymskich i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów (C3–D) dominowało ciałopalenie, ponadto obok typowych grobów jamowych pojawia się nowy typ pochówków ciałopalnych, złożonych bezpośrednio na powierzchni gruntu (Pielgrzymowo, pow. nidzicki, kurhan II, Jasionowa Dolina, pow. sokólski, kurhan 10, Skiwy Małe, pow. siemiatycki, kurhan 1). Podsumowując należy podkreślić, że mimo ograniczeń źródłowych przeprowadzone studia ujawniły dość czytelną zasadę: na wszystkich cmentarzyskach, na których w większym stopniu przebadano powierzchnię między kurhanami, natrafiano na groby płaskie. Co więcej, groby płaskie zarejestrowano także na stanowiskach zbadanych w niewielkim zakresie (np. Gralewo, pow. gorzowski, Palędzie Kościelne, pow. mogileński, Goździk, pow. garwoliński). Obecność grobów płaskich na cmentarzyskach kurhanowych kultury wielbarskiej wydaje się być zatem regułą. Analizując opublikowane dotychczas raporty z wykopalisk można odnieść wrażenie, że świadomość konieczności prowadzenia wykopalisk w przestrzeni pomiędzy kurhanami nie była powszechna. Problem w mniejszym stopniu dotyczy Polski północnej, gdzie systematyczne prace w częściach płaskich miały miejsce na pięciu stanowiskach, począwszy od lat 50. XX wieku. W Polsce wschodniej szerzej zakrojone wykopaliska prowadzono natomiast tylko na dwóch cmentarzyskach kurhanowych – przy tym strefę międzykurhanową badano po raz ostatni w latach 60. XX wieku! Niepodejmowanie prac w częściach płaskich wielu nekropoli nie tylko ogranicza możliwość podjęcia bardziej szczegółowych analiz naukowych, ale ma też swój wymiar w dziedzinie konserwacji zabytków archeologicznych. Przykład cmentarzysk kultury wielbarskiej pokazuje, że ochroną konserwatorską, ewentualnie wykopaliskami o charakterze ratunkowym, należy obejmować nie tylko same kopce, ale także przestrzeń w ich najbliższym otoczeniu. Aktualnym postulatem o charakterze zarówno naukowym jak i konserwatorskim, jest określenie zasięgu płaskich części stanowisk kurhanowych. Można to osiągnąć nie tylko w wyniku wykopalisk, ale także w ramach szerzej zakrojonych prospekcji przy wykorzystaniu metod nieinwazyjnych. Aby jednak dokładnie rozpoznać charakter części płaskich poszczególnych nekropoli niezbędne wydaje się opublikowanie materiałów pozyskanych w efekcie prac terenowych prowadzonych w ostatnich dziesięcioleciach. Najbliższe lata przyniosą zapewne zakończenie prac na ważnych dla interesującej nas problematyki stanowiskach pomorskich w Babim Dole-Borczu i Nowym Łowiczu. Koniecznym warunkiem dla podjęcia poważniejszych studiów nad cmentarzyskami kurhanowymi w Polsce wschodniej jest natomiast podjęcie dalszych prac terenowych, przede wszystkim w strefach płaskich cmentarzysk.

4

Prowincjonalnorzymska zapinka Almgren 236c z Bajd w pow. iławskim – jeden z najstarszych śladów penetracji Pojezierza Iławskiego przez ludność kultury wielbarskiej

100%

Cieśliński A.

Wiadomości Archeologiczne

|

2020

|

tom LXXI

|

nr 71

359-368

EN

In the collection of the Museum of Warmia and Masuria in Olsztyn, there is a Roman provincial brooch made of copper alloy (Fig. 1). It was found in the northern suburbs of Zalewo in the County of Iława, NE Poland. Administratively, the area belongs to the village of Bajdy, located about three kilometres to the north-west. The artefact represents a group of brooches with two knobs on the bow (German Doppelknopffibeln), type 236 in keeping with Oscar Almgren, variant c according to a detailed study by Jochen Garbsch. Such specimens are characterised primarily by a frame-like foot and the construction of the spring mechanism in which the chord is held in place by a relatively narrow hook. Brooches with a double knob on the bow, the so-called winged brooches (Almgren 238) and characteristic openwork belt fittings are considered to be some of the main metal elements of Norico-Pannonian female dress. Almgren 236c-variant fibulae are indeed largely concentrated in the area of Noricum and Pannonia, although they are also known from Raetia and, in smaller numbers, from the northern parts of Italy and Dalmatia. Their local manufacture is confirmed by, for example, the casting moulds and partly finished pieces found at a Noric settlement in Magdalensberg, Carinthia. Fibulae of variant Almgren 236c are also very numerous in Barbaricum and indicate contacts, mainly of a commercial nature, with Roman provinces. According to recently published compilations, specimens representing this variant were present at more than 50 sites in several distinct concentrations: in the Czech Republic, south-western Slovakia and adjacent parts of Lower Austria and Poland (Fig. 2). North of the Carpathians and the Sudetes, Almgren 236c brooches are more clearly concentrated in the territory occupied by the Przeworsk Culture in central Poland, western Lesser Poland and right-bank Mazovia. The last large area of concentration is on the Lower Vistula River, at a few sites of the Wielbark Culture. The chronology of Almgren 236c brooches in the territory of the Roman Empire covers the entire 1st century CE. Such fibulae are found in contexts from the late period of Augustus’s reign to the rule of Trajan, although most of the assemblages do not date beyond the Claudian period, i.e. the middle of the first century. Even though Almgren 236c brooches are often part of grave-goods in the area of Barbaricum, the number of precisely dated assemblages is, unfortunately, small. In the Czech Republic, these forms are considered to define stage B1b after Eduard Droberjar, corresponding in absolute chronology to 20/30–40/50 CE, or, more broadly, late phase B1 of the classical (Czech) eye brooch horizon up to 50/70 CE. In the areas north of the Carpathians and the Sudetes, Almgren 236c fibulae should also be dated to the mature stage of phase B1. According to the studies carried out so far, the northern part of the Iława Lakeland in phase B1 was part of a vast deserted area separating the territories occupied by the populations of the Wielbark Culture on the Lower Vistula and the Nogat, of the Przeworsk Culture in Northern Mazovia, of the Bogaczewo Culture in Masuria and of the Dollkeim-Kovrovo Culture in Sambia (Fig. 3). The site where the Bajdy fibula was discovered is closest to the Wielbark Culture settlement, south of the ancient bay of the Vistula Lagoon, whose remnant is the present-day Drużno Lake; it lies about 20 km by air from the Święty Gaj cemetery and the remains of a dyke in Bągart. The Almgren 236c brooch from Bajdy, together with a recently discovered and yet unpublished Almgren 18b fibula from nearby Przezmark, as well unpublished Almgren 53 fibula from Jawty Wielkie, is the oldest trace of penetration of the northern part of the Iława Lakeland by the people of the Wielbark Culture. These episodes should be dated to the phase B1, i.e. several decades before regular settlement activity of the Wielbark Culture in phase B2b, which led to the occupation of extensive areas of the Iława Lakeland, the Warmian Plain and the western edge of the Olsztyn Lakeland, reaching roughly up to the longitudinal line of the Pasłęka River.

5

Zapinka gąsienicowata z Tumian, pow. olsztyński. Problem zaniku kultury wielbarskiej nad Łyną

63%

Cieśliński A. , Wyczółkowski D.

Wiadomości Archeologiczne

|

2008

|

tom LX

|

nr 60

179-187

EN

Archaeological excavation of a settlement of the Olsztyn Group at Tumiany, distr. Olsztyn, in NE Poland (Fig. 1), led to the discovery of a stray find of a copper alloy brooch with a caterpillar bow, a form which in literature may be known better as Raupenfibel (Fig. 2). The specimen from Tumiany has a roughly lozenge-shaped plate on its head and a lozenge-shaped foot, details which classify it as variant 1b of II series (M. Tuszyńska 1988) and as ‘Wielbark’ design (A. Kokowski 1995). Caterpillar brooches are first documented during phase C2/C3–D but presumably most of them belong in phase C3–D. The map of their distribution indicates concentrations in the Kaliningrad exclave (Samland Peninsula), Poland (lower Vistula River, northern Mazowsze and Podlasie, Mazury and Suwałki area), Germany (Mecklenburg, on the Lower Elbe River) and West Slovakia. Isolated finds are known from the Baltic islands of Bornholm, Öland and Gotland, as well as from western Mazowsze and Lublin Region in Poland. Recovered from a settlement of the Olsztyn Group from the Late Migration Period the brooch of interest is more likely to be associated with the Wielbark Culture. This is indicated by the generally accepted dating of brooch forms with a caterpillar bow, decidedly earlier than the time of crystallisation of the Olsztyn Group. Even more importantly – all analogies to the find from Tumiany occurred in Wielbark cemeteries found in the region on the lower Vistula River to the west (Pruszcz Gdański, Węgrowo, Malbork-Wielbark) and northern Mazowsze to the east (Kozłówko, Kleszewo, Niedanowo). Accepting the above attribution of the brooch from Tumiany to the Wielbark Culture the author gives an overview of the settlement and culture situation in the eastern reaches of the Olsztyn Lake District (Pojezierze Olsztyńskie) during the Younger and the Late Roman Period as well as during the Early Migration Period. At the same time, analysis is seriously constrained by the fact that most of the sites of the period were investigated before WW II and information on their subject is laconic and scattered in German regional literature and in archival sources. Despite these limitation of the database there is justification to place the eastern part of the Olsztyn Lake district within the range of Wielbark Culture settlement of the Younger Roman Period, with no conclusive evidence on its continuation in phase C3–D. At the beginning of the Late Roman Period we see the disintegration of Wielbark Culture settlement in a wider territory found in the drainage basin of the Łyna, Pasłęka and upper Drwęca Rivers caused presumably by the departure of the population on a great migration to the southeast (Fig. 3). Did everybody go away? The lingering of small groups is documented by isolated sites in a vast area of desolation eg, Woryty, grave 4. At the current stage of research it seems most likely that the caterpillar brooch from Tumiany is a relic associated with a small group of Wielbark Culture people who decided not to risk the long trek into the unknown or at least, to put it off for a time.