Wyniki wyszukiwania - Biblioteka Nauki

1

Structure of nasal an oral cavities in the protoceratopsid dinosaurs (Ceratopsia, Ornithischia)

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1986

|

tom 31

|

nr 1-2

EN

Snout is very deep and laterally compressed in the Protoceratopsidae. Oral cavity is highly vaulted longitudinally and transversely. It wedges into the middle of the nasal chamber dorsally causing that ventral portion of the latter parallels oral cavity on both its sides. Fenestra exochoanalis is oriented almost vertically, opening on the side of the oral cavity. Structure of the snout and hard palate results in narrowing and deepening of the narial passage, thus inhaled air passed close to large surface of the mucosa — covered walls of the nasal cavity. Blood cooling effect of that narrow air passage may have been significant in the Protoceratopsidae. Choana opened well in front of the entrance to larynx: separation of feeding from breathing was not complete, although extensive.

PL

Protoceratopsidae są prymitywną rodziną roślinożernych dinozaurów rogatych (Ceratopsia), żyjących w okresie kredowym na kontynencie azjatyckim i północnoamerykańskim. Charakteryzują się m.in. głębokim, bardzo silnie bocznie spłaszczonym pyskiem. Ten kształt pyska warunkuje szczególną budowę anatomiczną jamy nosowej i gębowej, na co dotychczas nie zwracano uwagi. Jama gębowa jest wąska i bardzo wysoko sklepiona podłużnie oraz poprzecznie. Jej centralna część jest wklinowana w jamę nosową (pls. 53, 54; figs 1—5). Spowodowało to przebudowę jamy nosowej, a szczególnie jej brzusznej części, w której wyodrębniła się para głębokich bruzd przebiegających równolegle i bocznie do jamy gębowej. Przedni wyrostek kości podniebiennej stał się niemal całkowicie pionowy, w odróżnieniu od większości innych dinozaurów ptasiomiedniczych (Ornithischia) i innych gadów, gdzie jest on poziomy lub tylko lekko nachylony w stosunku do płaszczyzny strzałkowej czaszki. Wyrostek ten tworzy dwa skrzydła: podłużne, kontaktujące przyśrodkowo z lemieszem, oraz poprzeczne, kontaktujące bocznie z kością szczękową i łzową. Poprzeczne skrzydło zamyka z tyłu brzuszną bruzdę jamy nosowej i oddziela ją całkowicie od przestrzeni podoczodołowej. Kostna przegroda między jamą nosową i oczodołem nie występuje u innych Ornithischia. Okno nozdrzy tylnych jest położone w płaszczyźnie niemal równoległej do płaszczyzny strzałkowej czaszki, otwierając się do jamy gębowej nie od góry, jak u większości Ornithischia (i innych gadów), lecz z boku. Budowa kości podniebiennej i położenie okna nozdrzy tylnych są bardzo zbliżone u przedstawicieli Ceratopsidae, innej, bardziej zaawansowanej rodziny dinozaurów rogatych. Cechy te zostały zapewne odziedziczone po wspólnym przodku z Protoceratopsidae. Podobne wykształcenie przedniego wyrostka kości podniebiennej jest znane także u dinozaurów kaczodziobych (Hadrosauridae, Ornithischia). Grupa ta jest bardzo odlegle spokrewniona z Ceratopsia i podobieństwo to jest homoplazją. Jama nosowa Protoceratopsidae, a szczególnie jej oddechowa, brzuszna część, jest bardzo wąska i głęboka. W związku z tym, strumień wdychanego powietrza przepływał blisko jej ścian, które mają dużą powierzchnię i pokryte były za życia unaczynioną śluzówką. Mogło to mieć duże znaczenie termoregulacyjne, obniżając, poprzez parowanie, temperaturę krwi dochodzącej do mózgu. Praca była finansowana przez Polską Akademię Nauk w ramach problemu MR II. 6.

2

Two new trilobites from the Treskelodden Beds of Hornsund (Vestspitsbergen)

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1968

|

tom 13

|

nr 4

EN

Two new trilobites: Ditomopyge roemeri spitsbergensis n. subsp. and Paladin trigonopyge n. sp. are described. D. roemeri spitsbergensis seems to indicate the Upper Carboniferous age for these beds, as its close relatives D. roemeri roemeri (v. Moeller, 1867) and D. grünewaldti (v. Moeller, 1867) are known from the Gzhelian Stage of the Urals, Donetz Basin and Voronezh Region (USSR).

PL

W pracy niniejszej opisane zostały dwa nowe trylobity z serii Treskelodden Hornsundu (Vestspitsbergen). Jeden z nich, Ditomopyge roemeri spitsbergensis n. subsp., jest blisko spokrewniony z D. roemeri roemeri (von Moeller, 1867) i D. grünewaldti (von Moeller, 1867), występującymi w piętrze gżelskim Uralu, Basenu Donieckiego i regionu Woroneża (ZSRR). Również drugi z opisanych trylobitów, Paladin trigonopyge n. sp., jest bardzo bliski górno-karbońskiemu gatunkowi P. jurezanensis (Weber, 1937) z Uralu. W związku z tym, autorce wydaje się bardziej prawdopodobne określenie wieku warstw Treskelodden jako górno-karboński, aniżeli dolno-permski.

RU

В настоящей работе описано два новых трилобита из серии Трескелоддэн Горнсунда (Западный Шпитсберген). Один из них - Ditomopyge roemeri spits-bergensis n. subsp. - близко родственный c D. roemeri roemeri (von Moeller, 1867) и c D. grünewaldti (von Moeller, 1867), распространенный в гжельском ярусе Урала, Донбасса и района Воронежа (СССР). Второй из описанных трилобитов - Paladin trigonopyge n. sp. - очень близок верхнекаменноугольному виду Р. jurezanensis (Weber, 1937) из Урала. В связи с этими фактами, автор считает более вероятным верхнекаменноугольный возраст слоев Трескелоддэн, чем нижнепермский.

3

Famennian and Lower Carboniferous Cyrtosymbolinae (Trilobita) from the Holy Cross Mountains, Poland

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1962

|

tom 07

|

nr 1-2

EN

Famennian and Lower Carboniferous trilobites of the subfamily Cyrtosymbolinae (Proetidae) from the cephalopod biofacIes of the Holy Cross Mountains (Góry Świętokrzyskie) are described. Of the 51 species described, 20 are new and 26 are identified only at the generic level. The variability and ontogenetic development of the species are investigated. Suggestions on the occurrence of proetid and phacopid trilobites in correlation with the type of lithofacies are made. An attempt is made to base the stratigraphy of Famennian and Lower Carboniferous beds on the trilobites here studied.

PL

W pracy niniejszej opisano trylobity z rodziny Proetidae Salter, 1864, podrodziny Cyrtosymbolinae Hupé, 1953, występujące w warstwach famenu i dolnego karbonu południowej części Gór Świętokrzyskich. Z obszaru tego znane były dotychczas jedynie bardzo nieliczne Proetidae. Zgromadzony materiał, obejmujący ponad 200 okazów, pochodzi z następujących miejscowości: Jabłonna, Kowala, Gałęzice, Czarnów, Karczówka, Zaremby i Łagów (por. fig. 1 na s. 54). Materiał ten został zebrany przez J. Czarnockiego, dr Z. Kielan-Jaworowską i częściowo przez autorkę. Wszystkie punkty występowania famenu i dolnego karbonu w południowej części Gór Świętokrzyskich zostały odkryte przez J. Czarnockiego, który także sporządził nieopublikowany profil famenu w Jabłonnie, na którym oparła się autorka niniejszego opracowania (zob. s. 59). W niektórych przypadkach autorka korzystała z cennych informacji J. Czarnockiego, dotyczących geologii omawianego obszaru, a przekazanych jej przez dr Z. Kielan-Jaworowską. Z famenu wymienionych wyżej miejscowości opisano 10 gatunków i podgatunków, w tym 7 nowych, a z dolnego karbonu - 15 gatunków, z których 13 uznano za nowe (por. tabela 1 - str. 56/57). MATERIAŁ. Cyrtosymbolinae fameńskie występują w wapieniach, z zachowanymi pancerzami, przeważnie jako niezdeformowane, oddzielne kranidia, policzki i pygidia; częste były także formy młode, w stadium meraspis. Wyjątkowo, w warstwach najwyższego famenu Kowali, Cyrtosymbolinae występują w łupkach i są źle zachowane. W dolnym karbonie opisane tu trylobity znajdowane były prawie wyłącznie w łupkach ilastych lub, rzadziej, krzemionkowych. Całe okazy występują rzadko. W niektórych tylko warstwach (poziom Gattendorfia w Jabłonnie i Kowali) trylobity zachowane są z pancerzami. Większość materiału stanowią ośrodki wewnętrzne, rzadziej natomiast odciski zewnętrzne, pozwalające na poznanie zewnętrznej morfologii pancerza i jego ornamentacji. Trylobity z łupków są najczęściej zdeformowane i spłaszczone, z wyjątkiem okazów bardzo małych, które są zazwyczaj dobrze zachowane. W łupkach dolnego karbonu znajdowane były często również młode formy, które opisane zostały w rozdziale dotyczącym ontogenezy (por. s. 84, 192). Tylko nieliczne trylobity karbońskie, pochodzące z soczewek wapiennych, występujących w łupkach poziomu Pericyclus w Gałęzicach, są zachowane z pancerzami. STRATYGRAFIA. Stratygrafia utworów famenu i dolnego karbonu na obszarze Gór Świętokrzyskich nie została dotychczas wyczerpująco opracowana. Prace Sobolewa (1911) i Güricha (1896, 1901) dają jedynie fragmentaryczny obraz i wymagają gruntownej rewizji. Badania nad stratygrafią tych utworów prowadził Czarnocki (1928, 1933, 1948, 1957), jednakże praca tego badacza, która zawierała opracowanie fauny głowonogów famenu oraz miała być syntezą stratygrafii tego piętra, nie została, w związku ze śmiercią autora, ukończona. W latach ostatnich badania nad stratygrafią tego obszaru podjęli: Kościelniakowska (1959) dla famenu, Żakowa (1960, 1961, 1962) i Kwiatkowski (1959) dla dolnego karbonu. Z famenu tego obszaru opracowane zostały trylobity Phacopidae (Osmólska, 1958). Zadaniem autorki niniejszej rozprawy było jedynie opracowanie trylobitów Proetidae, występujących w facji cefalopodowej famenu i dolnego karbonu. Mogą one - jak zauważyli już R. & E. Richter (1926, 1951) oraz Pfeiffer (1954), a co zostało i tu potwierdzone - oddać duże usługi stratygrafii. Jednakże brak opartego na głowonogach stratygraficznego opracowania większości cytowanych tu profilów uniemożliwiał często autorce określenie poziomów stratygraficznych, szczególnie wówczas, gdy występowały w nich wyłącznie nowe gatunki trylobitów. Z tego też względu podana tu stratygrafia utworów fameńskich, a częściowo i dolno-karbońskich, nie może być uznana za ostateczną i autorka liczy się z możliwością pewnych jej zmian. Z trylobitów, wspólnych z obszarem Niemiec, których wartość stratygraficzna nie budzi wątpliwości, występują tu jedynie: Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) gotica R. & E. Richter, 1926 - w poziomie cheilocerasowym (II), (C. Waribole) conifera R. & E. Richter, 1926 - w poziomie lewigitesowym (V), C. (Waribole) abruptirhachis (R. & E. Richter, 1919) - w poziomie gattendorfiowym (VII), (por. tabela 2 na s. 66) i Liobole glabroides glabroides R. & E. Richter, 1949 - w poziomie pericyklusowym (VIII), (por. tab. 2). OPISY ODSŁONIĘĆ. Jabłonna. Przekopy, które dostarczyły materiału do niniejszego opracowania, usytuowane były w lesie, po północnej stronie szosy Kielce-Daleszyce, ok. 200 m na północ od miejsca, do którego dochodzi droga ze wsi Kaczyn. Zdaniem Czarnockiego (ustna informacja, przekazana Z. Kielan-Jaworowskiej w r. 1948), famen w Jabłonnie obejmuje wszystkie poziomy, od cheilocerasowego (II) do woklumeriowego (VI). Najniższe warstwy famenu leżą tu na franie. Famen jest wykształcony prawie wyłącznie w postaci drobnokrystalicznych wapieni, o zabarwieniu czerwonawym, w różnych odcieniach. Tylko warstwy najwyższe są seledynowe lub szarawe. Całkowita miąższość profilu famenu wynosi tu ok. 10 m. (por. fig. 3 na s. 59). Bardzo bogata fauna obejmuje: głowonogi, brachiopody, trylobity, korale, rzadziej małże i ślimaki. Fauna ta, poza trylobitami, nie została dotychczas opracowana. Nad warstwami woklumeriowymi (VI) w Jabłonnie leżą łupki skrzemionkowane, kostkowe dolnego turneju (poziom Gattendorfia - VII). W warstwach poziomu gattendorfiowego znaleziono liczne trylobity. Gałęzice. Przekop przez utwory famenu został wykonany w zachodniej części Gałęzie, na północnym zboczu wzgórza Ostrówka, ok. 200 m na wschód od pagórka zwanego Todową Grząbą. Famen na obszarze Gałęzie zachowany jest w postaci niewielkich płatów, występujących na północnych zboczach wzgórz Ostrówka i Besówka (Kwiatkowski, 1959) i wykształcony jest jako szare, niekiedy różowe wapienie. Brak tu franu i poziomu cheilocerasowego, tak że poziom prolobitesowy spoczywa bezpośrednio na wapieniach amfiporowych żywetu. Grubość famenu jest tu bardzo zredukowana i wynosi nieco powyżej 2 m. Według Czarnockiego (1928, 1948) występują tu wszystkie poziomy klymeniowe, od Prolobites do Wocklumeria. Nad nimi leżą łupki turneju i wizen, miejscami wykształcony w facji wapienia węglowego, a wyżej jako łupki szarogłazowe ze szczątkami roślinnymi. Opracowane tu trylobity fameńskie pochodzą z warstw klymeniowych na Ostrówce. Na ich podstawie udało się wydzielić poziomy od Prolobites do Laevigites. Obecność poziomu Wocklumeria jest prawdopodobna, chociaż nie udokumentowana występowaniem trylobitów (por. fig. 4 na s. 61). Kowala. Przekopy, z których pochodzą opisane tu trylobity, wykonane zostały na polu gospodarza Barwinka, na południe od wsi Kowala i ok. 2 km na wschód od torów linii kolejowej Kielce -Busko. Famen spoczywa tu na franie. W przekopach, wykonanych przez J. Czarnockiego i autorkę, stwierdzono obecność najwyższych poziomów famenu: Laevigites (V) i Wocklumeria (VI), z trylobitami: Phacopidae - Phacops wedekindi wedekindi R. & E. Richter, 1926, i Proetidae - Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) pusilla (Gürich, 1896), w przekopie zaś wykonanym przez Z. Kielan-Jaworowską stwierdzono obecność poziomu Gattendorfia (VII). Famen wykształcony tu jest w postaci wapieni o zabarwieniu czerwonym. Tylko najwyższe warstwy są wykształcone jako margle i czarna łupki palne (Czarnocki, 1933, 1939). Zdaniem Czarnockiego, potwierdzonym przez opracowanie fauny trylobitów w niniejszej pracy, w Kowali występuje stopniowe, ciągłe przejście między osadami famenu i dolnego karbonu. Poziom Gattendorfia, określony tu na podstawie obecności trylobita Cyrtosymbole (Waribole) abrupti-rhachis (R. & E. Richter, 1919), wykształcony jest w postaci marglistych, jasnozielonych łupków. Czarnów. Przy drodze między Kielcami i Karczówką występują szaro-żółtawe wapienie ilaste, z tryioibitami: Trimerocephalus caecus (Gürich, 1896) i Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) pusilla (Gürich, 1896), reprezentowanymi dość licznie. Na podstawie podanych gatunków, wiek tych warstw określono jako odpowiadający poziomowi Prolobites (III). Karczówka. Warstwy górnego famenu i dolnego karbonu występują tu w studni przy drodze między Kielcami i Karczówką, w pobliżu wsi Czarnów. Ponieważ warstwy te zostały stwierdzone na hałdzie, trudno ustalić ich następstwo. Wyróżniono kilka typów litologicznych skał, z których pewne zawierały trylobity: 1) wapienie szaro-różowe lub wiśniowe, z Tr. caecus i C. (Cyrtosymbole) pusilla, a więc reprezentujące zapewne poziom Prolobites (III); 2) łupki margliste białe, szarawe, z wiśniowymi plamami, w których znaleziono Ph. wedekindi wedekindi i C. (Waribole) conifera R. & E. Richter, 1926, a zatem odpowiadające poziomowi Laevigites (V) lub Wocklumeria (VI); 3) szaro-różowy łupek marglisty z trylobitem C. (Mirabole) kielanae n.subgen., n.sp., o zaznaczonych pewnych cechach typowych dla Proetidae karbońskich; 4) łupek ciemny, wiśniowy, z C. (?Macrobole) differtigena n.sp., który to gatunek również ma pewne cechy, znane dotychczas tylko u Proetidae karbońskich. Na podstawie karbońskiego charakteru trylobitów, występujących w dwu ostatnich typach skał, można przypuścić, że tworzą one najwyższe w tym profilu warstwy, należące już do karbonu dolnego. Łagów. Według Czarnockiego (1928), w okolicach Łagowa występuje pełny profil famenu i dolnego karbonu. Poziom Cheiloceras (II) spoczywa tu na Iranie (I) i jest wykształcony w postaci łupków marglistych, z wkładkami wapieni przepełnionych glowonogami. Wyżej leży podobnie wykształcony poziom Prolobites (III). W wapieniach tego poziomu znaleziono masowe nagromadzenia pancerzy trylobitów: Tr. caecus oraz nieco wyżej C. (Cyrtosymbole) pusilla i C. (Cyrtosymbole) franconica primitiva n.subsp. Poziom Postprolobiles (IV) wykształcony jest w postaci czarnych łupków, z wkładkami bitumicznych wapieni, w których również stwierdzono obecność C. (Cyrtosymbole) pusilla. Wyższe poziomy famenu - Laevigites (V) i Wocklumeria (VI) - wykształcone są przeważnie jako łupki, niekiedy bitumiczne. Kontakt poziomu Wocklumeria (VI) i Gattendorfia (VII) nie został dotychczas uchwycony. Zaremby k. Łagowa. Trylobity w Zarembach zostały znalezione w dwóch punktach. Jednym z nich jest przekop wykonany przez Z. Kielan-Jaworowską na polu gospodarza Dziarmagi, usytuowany 8-10 m na południe od niewielkiej sadzawki. W zielonkawych łupkach krzemionkowych górnego turneju (warstwy zarembiańskie - według Żakowej, 1962), odpowiadających dolnej części poziomu Pericyclus (VIII), znaleziono gatunek Liobole glabroides glabroides R. & E. Richter, 1949, przewodni dla tego poziomu. Drugi punkt z fauną trylobitową w Zarembach stanowią warstwy łupków marglistych, o barwie czekoladowej, z bardzo drobną fauną, znalezione w studni na podwórzu u gospodarza Dziarmagi. Występują tu także trylobity, charakterystyczne dla poziomu Pericyclus (VII). Warstwy te, według Zakowej (1962), odpowiadają dolnemu wizenowi. W warstwach zarembiańskich niektóre gatunki trylobitów reprezentowane są bardzo licznie, także przez młode stadia (prawdopodobnie meraspis). Warstwy te są bardzo interesujące pod względem paleontologicznym, ponieważ zawierają bardzo różnorodny i bogaty ilościowo zespół trylobitów, reprezentowany przez 5 rodzajów i 9 gatunków. Oprócz tego, na podkreślenie zasługują dwa fakty: 1) największy rozwój w wymienionych warstwach rodzaju Liobole R. & E. Richter, 1949, reprezentowanego przez największą liczbę gatunków i osobników; 2) obecność rodzaju Liobole i Liobolina R. & E. Richter, 1951, obok siebie, w warstwach tego samego wieku. PORÓWNANIE PROFILÓW FAMENU W JABŁONNIE I GAŁĘZICACH. Miejscowości, z których pochodzą najpełniejsze serie iamenu - Jabłonna i Gałęzice (Ostrówka) - oddalone są od siebie o ok. 25 km, a profile ich różnią się bardzo wyraźnie, zarówno petrograficznie, jak i miąższościami warstw oraz zespołami faunistycznymi w odpowiadających sobie poziomach. Te różnice w wykształceniu obu profilów są, być może, związane z faktem, iż, w stosunku do Gałęzic, Jabłonna położona jest bardziej na wschód, a zatem bliżej przypuszczalnego obszaru denudacji (Pajchlowa, 1959). Czerwony kolor wapieni Jabłonny wskazuje zatem na silną lateryzację i przynoszenie dużych ilości substancji żelazistych z lądu. Zabarwienie to, które w Jabłonnie występuje niemal od początku famenu, w Kowali leżącej między Jabłonną i Gałęzicami pojawia się znacznie później (ustna informacja J. Czarnockiego, udzielona Z. Kielan-Jaworowskiej). KORELACJA WARSTW Z TRYLOBITAMI W POZIOMIE GATTENDORFIA REGIONU KIELECKIEGO. Wobec ubóstwa skamieniałości w dolnym karbonie Gór Świętokrzyskich oraz ich złego najczęściej stanu zachowania, duże usługi mogą oddać stratygrafii występujące tu często bogate zespoły trylobitów z podrodziny Cyrtosymbolinae. W czasie badań nad fauną trylobitów dolnego karbonu stwierdzono uderzający fakt, że w poziomie Gattendorfia (VII) - dolny turnej, oznaczonym na podstawie trylobitów, w żadnym z omawianych stanowisk (Kowala, Jabłonna, ?Karczówka) nie znaleziono powtarzających się form. Można to tłumaczyć: 1) zajmowaniem przez określone zespoły trylobitów w tym samym czasie różnych nisz ekologicznych, 2) występowaniem różnych zespołów trylobitów w różnych okresach czasu (w obrębie jednego poziomu). Pierwsze z tych wyjaśnień wydaje się mało prawdopodobne, ponieważ trudno przypuszczać, że przy niewielkich odległościach dzielących te stanowiska ani razu nie zdarzył się przypadek przemieszczenia się pojedynczych przedstawicieli zespołu 4 do niszy zajmowanej przez zespół B. Ponadto, w warstwach górnego turneju Gałęzie i Zaremb k. Łagowa, a więc stanowisk leżących na przeciwległych krańcach omawianego regionu, znaleziono te same gatunki, przy czym w Gałęzicach występowały one w soczewkach wapienia ilastego, zaś w Zarembach - w lupkach krzemionkowych, a więc można przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że żyły one w nieco odmiennych warunkach środowiskowych. Bardziej zadowalające wydaje się drugie wyjaśnienie, przy czym można by przyjąć, że warunki ekologiczne w poziomie Gattendorfia zmieniały się dość szybko i równie szybko zmieniały się związane z nimi zespoły trylobitów. Wydaje się, że monotonny i filogenetycznie bliski formom fameńskim zespół trylobitów z Kowali (Cyrtosymbole (Waribole) abruptirhachis) jest najstarszym spośród rozpatrywanych w tej pracy. ZALEŻNOŚĆ FAUNY TRYLOBITOWEJ OD FACJI. Opisując Phacopidae fameńskie z południowej części Gór Świętokrzyskich (Osmólska, 1958) autorka zwróciła uwagę na fakt, że w synklinie kieleckiej, zajmującej płn.-wschodnią część regionu kieleckiego, w której osady famenu wykształcone są w postaci łupków ilasto-marglistych z cienkimi wkładkami wapieni, występują wyłącznie ślepe Phacopidae z rodzajów Trimerocephalus McCoy, 1849, Dianops R. & E. Richter, 1923 i Ductina (R. & E. Richter, 1931). W zespole tym sporadycznie tylko pojawiają się nieliczne Proetidae. Natomiast w synklinie gałęzicko-daleszyckiej, zajmującej płd.-zachodnią część tego regionu, gdzie famen wykształcony jest w postaci wapieni, z obfitą fauną głowonogową i trylobitową, występują wyłącznie Proetidae z normalnie rozwiniętymi oczami, należące do podrodzajów: C. (Cyrtosymbole) R. Richter, 1913, C. (Waribole) R. & E. Richter, 1926 i C. (Calybole) R. & E. Richter, 1926, zaś z Phacopidae występują tylko dwa gatunki: Phacops Emmrich, 1839, z dobrze rozwiniętymi oczami (w najwyższych poziomach famenu). Brak natomiast w obu wymienionych wyżej typach osadów fameńskich ślepych rodzajów Proetidae, jak: Drevermannia R. Richter, 1909, Chaunoproetus R. & E. Richter, 1919, Typhloproetus R. Richter, 1913, występujących zarówno na wschód, jak i na zachód od omawianego obszaru. Zaobserwowane fakty nie pozwalają wątpić, że istnieje zależność między obecnością oczu u trylobitów fameńskich a facją, a więc odpowiadającymi jej warunkami ekologicznymi. Wapienie klymeniowe z Proetidae o oczach normalnych, występujące w synklinie gałęzicko-daleszyckiej, wskazują na istnienie tu w famenie progów podmorskich (Pajchlowa, 1959), w których rejonie występowała bogata fauna dobrze naświetlonego morza otwartego. W otaczających te progi głębszych partiach morza, o gorzej naświetlonym dnie, osadzały się grube kompleksy ilasto-marglistych osadów pelagicznych, z bardzo ubogą fauną, w której stosunkowo liczne są jedynie ślepe Phacopidae. Takie samo zjawisko jak w Górach Świętokrzyskich, chociaż mniej wyraźnie zaznaczone (por. tabela 5 - str. 80/81), obserwuje się wśród opracowanych przez Maksimową (1955) trylobitów fameńskich Uralu i północnych Mugodżarów. W utworach wapiennych tego okresu (głównie wapienie ilaste) występuje fauna mieszana, złożona zarówno z Phacopidae, jak i Proetidae, przy czym zespół ten charakteryzuje się przewagą ilościową (ilość okazów i rodzajów) form z oczami nieco zredukowanymi: Dienstina, Cryphops, Nephranops, C. (Calybole) (?), lub normalnie rozwiniętymi: Phacops, C. (Waribole), C. (Cyrtosymbole), Perliproctus, - nad formami zupełnie ślepymi: Trimerocephalus, Dianops, Typhloproetus, Chaunoproetus. W utworach ilastych natomiast, występujących w północnych Mugodżarach, znaleziono wyłącznie ślepe Phacopidae (Ductina, Trimerocephalus, Dianops) i jeden gatunek Proetidae (Drevermannia ninae Maksimova) również ślepy. Maksimowa (1955), w rozdziale poświęconym przyczynom występowania redukcji oczu u trylobitów fameńskich, podkreśla, że (pewne fakty - jak obecność w osadach szczątków roślin lądowych lub przedstawicieli grup zwierząt występujących w wodach naświetlonych - wskazują na przybrzeżny charakter osadów, zawierających opisane przez tę autorkę trylobity. Zdaniem Maksimowej, wskazuje to na związek redukcji oczu z życiem w warstwie przydennego mułu, nie zaś z głębokością morza. Nie wyklucza jednak przy tym, że redukcja oczu mogła być spowodowana rozmaitymi przyczynami. R. Richter (1913, 1956), rozważając obie przyczyny redukcji oczu, przyjmuje, że życie w warstwie przydennego mułu mogło istotnie spowodować redukcję oczu. Ponieważ w południowej części Gór Świętokrzyskich, w strefie płytszej, osadzały się wapienie, zaś w głębokiej łupki ilasto-margliste, trudno zdecydować, który z dwóch czynników: słabe naświetlenie dna, czy też jego zamulenie, zadecydował o istnieniu ubogiego zespołu fauny, w którym dominowały trylobity pozbawione oczu. UWAGI O ZALEŻNOŚCI MIĘDZY ZMIENNOŚCIĄ A WYGASANIEM PÓŹNOPALEOZOICZNYCH PROETIDAE. W grupie późnopaleozoicznych Proetidae obserwuje się szereg zjawisk, które - zdaniem niektórych autorów (Gheyselink, 1937; Erben, 1961) - są symptomami zbliżającego się wymarcia trylobitów. Do tych objawów zaliczyć można m.in. uderzająco dużą zmienność gatunkową, obserwowaną także w niektórych zespołach trylobitów w późnym paleozoiku. W Górach Świętokrzyskich zjawisko to można zaobserwować szczególnie wyraźnie na materiale z dolnego karbonu (poziom Pericyclus) w Zarembach. Charakterystyczną cechą wspomnianego zespołu jest duża ilość gatunków dotychczas nie znanych. Liczne są także okazy, które - mimo zadowalającego stanu zachowania - trudno zaliczyć do któregoś z występujących obok siebie gatunków. Niekiedy sprawia też trudność nawet określenie ich przynależności rodzajowej. Zjawisko wzrastającej zmienności gatunkowej w krytycznych momentach ewolucji było obserwowane także i w innych grupach zwierzęcych. Niekiedy poprzedza ono moment wygaśnięcia szczepu. Jak wykazał Simpson (1944, s. 214; 1955, s. 291), zjawisko to nie ma nic wspólnego z tzw. „zmiennością starczą”, lecz związane jest z faktem, że przy kurczeniu się i zanikaniu odpowiedniego środowiska może wystąpić zwiększenie zmienności, która ma charakter eksploracyjny. Jeśli nowe, wolne środowisko jest dostępne dla którejś linii, może nastąpić ponowna radiacja i powstanie nowej grupy. W przeciwnym przypadku następuje wygaśnięcie. Zjawisko to ilustrują dość dobrze fakty, zaobserwowane w historii Proetidae. Podrodzina Cyrtosymbolinae w famenie opanowała środowisko, odpowiadające wapiennej facji cefalopodowej. Na ostatnie poziomy tego piętra (V i VI) przypada największa ilość znanych gatunków Cyrtosymbolinae. Zmianie warunków środowiskowych obszarów, objętych facją cefalopodową, jaka nastąpiła na przełomie famenu i dolnego karbonu, towarzyszy również wyraźny kryzys w ewolucji Cyrtosymbolinae. Nielicznym przedstawicielom tej grupy (podrodzaje: Macrobole, Waribole; rodzaje: Drevermannia, Typhloproetus) udało się jednak przeniknąć do tego nowego środowiska i opanować je, dając początek ponownej radiacji. Gdy z kolei w młodszym, dolnym karbonie środowisko to, odpowiadające biofacji cefalopodowej, zaczęło zanikać, wystąpiła ponowna próba szukania nowych, wolnych areałów. Ta faza ewolucji Cyrtosymbolinae odpowiada wspomnianemu na wstępie gwałtownemu zwiększeniu się zmienności. W tym przypadku próba ta nie została uwieńczona całkowitym powodzeniem. Powodem tego, jak się wydaje, mogło być opanowanie jedynego dostępnego środowiska, odpowiadającego litofacji wapienia węglowego, przez inną grupę Proetacea - Phillipsiidae, zapewne lepiej przystosowaną i mogącą z powodzeniem konkurować z Cyrtosymbolinae. Że próby opanowania tego środowiska były czynione, świadczy obecność w wizenie, w litofacji wapienia węglowego, obok Phillipsiidae, rodzaju Liobole, który zapewne odznaczał się największą w podrodzinie Cyrtosymbolinae zdolnością przystosowywania się. REDUKCJA OCZU A WYGASANIE PROETIDAE. Zdaniem niektórych autorów (Erben, 1958), obserwowana dość często u późno-paleozoicznych Proetidae stopniowa redukcja oczu, początkowo adaptatywna, z czasem staje się hyperspecjalizacją i jest objawem tzw. typolitycznej fazy ewolucji tej grupy. Pogląd ten wydaje się być sprzeczny z faktem, że - aczkolwiek istotnie w poziomach VII i VIII ilość rodzajów ślepych jest wyraźnie większa - w poziomie IX, a więc tuż przed wygaśnięciem Proetidae, liczba ślepych rodzajów maleje, zaś obok zachowanych nielicznych form z oczami, pojawiają się nowe rodzaje, słabo wprawdzie zróżnicowane, lecz o dużej ilości osobników, które także mają zachowany płat wzrokowy oka (por. s. 84). OGÓLNE UWAGI DOTYCZĄCE ONTOGENEZY, MORFOLOGII I SYSTEMATYKI CYRTOSYMBOLINAE HUPÉ. Zgromadzone trylobity fameńskie i dolno-karbońskie Gór Świętokrzyskich dały możność prześledzenia pewnych zmian, zachodzących w morfologii pancerza podczas rozwoju ontogenetycznego. Materiał dla tych obserwacji stanowiły małe (od 0,8 mm) kranidia, policzki i pygidia, pochodzące z wylinek osobników, reprezentujące prawdopodobnie stadium meraspis i holaspis, a należące do następujących gatunków: Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) gotica R. & E. Richter, 1926 - famen (pl. II, fig, 1, 2; text-pl. II, fig. 1-5), C. (Cyrtosymbole) pusilla (Gürich, 1896) - famen (pl. I, fig. 1,4; text-pl. I, fig. 4-7), C. (Cyrtosymbole) franconica nova n.subsp. - famen (pl. V, fig. 3, 5), C. (Waribole) conifera R. & E. Richter, 1926 - famen (pl. VIII, fig. 2, 4, 5, 7), C. (Waribole) octofera altera n.subsp. - famen (pl. IX, fig. 1-3), C. (Waribole) abruptirhachis R. & E. Richter, 1919 - karbon (text-pl. VII, fig. 1, 2, 4, 5), C. (Macrobole) laticampa n.sp. - karbon (pl. XI, fig. 1, 2), C. (Macrobole) brevispina n.sp. - karbon (pl. XIII, fig. 3-5), ?Formonia sp. - karbon (pl. XVII, fig. 6-8), Liobolina apodemata n.sp. - karbon (pl. XV, fig. 10, 11), Liobole zarembiensis n.sp. - karbon (pl. XV, fig. 5-7), Liobole sp. c - karbon (pl. XV, fig. 3). W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, między innymi, że najmłodsze znalezione stadia meraspis przedstawicieli Cyrtosymbolinae charakteryzują się zaostrzonym z przodu kranidium oraz pygidium z zaznaczonym wcięciem larwalnym, występującym na limbusie, w przedłużeniu osi pygidialnej. Obie wymienione cechy zanikają w czasie wzrostu osobników. W rozprawie niniejszej poczyniono również pewne obserwacje, dotyczące ornamentacji pancerza. Przyjęta przez autorkę systematyka zgodna jest w zasadzie z systematyką zastosowaną przez R. & E. Richter i W. Struve w „Treatise on Invertebrate Paleontology” (1959). Podano także poglądy autorki na filogenezę niektórych rodzajów podrodziny Cyrtosymbolinae (por. tabela 7 na s. 92). W części systematycznej opisano 51 form, z których 20 stanowi nowe gatunki lub podgatunki, zaś 26 oznaczonych zostało tylko do rodzaju. Poniżej podano diagnozy wszystkich nowych gatunków i podgatunków oraz jednego podrodzaju. Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) franconica primitiva n.subsp. (pl. III; IV, fig. 1-4; text-pl. III, fig. 1, 2). Diagnoza. - Zarys glabelli groszkowaty. Limbus przedni słabo zaznaczony. Pierścień potyliczny nie zwężający się ku bokom. Płaty powiekowe wąskie (tr.). Policzek ruchomy dość stromy, ze słabo zaznaczonym kantem otaczającym oko. Pygidium płaskie, prawie półkoliste. Limbus nie odgraniczony od płatów pleuralnych. Oś ma 8-9 pierścieni. 5-6 żeber na płatach pleuralnych. Ornamentacja cranidium w postaci siatkowatej. Policzek ruchomy i pygidium pokryte guzkami, niekiedy zlewającymi się i tworzącymi ornamentację siatkowatą. Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) franconica nova n.subsp. (pl. V, fig. 1-6; text-pl. III, fig. 3-6). Diagnoza. - Przednia część glabelli silnie wypukła. Płaty powiekowe półkoliste, szerokie (tr.). Pierścień potyliczny lekko zwężający się ku bokom. Policzek ruchomy stromo opadający ku dołowi, z wyraźnym kantem otaczającym oko. Pygidium silnie sklepione, nieco wydłużone, z zaznaczonym limbusem. Oś ma 9-10 pierścieni. Na płatach pleuralnych 7-8 żeber. Ornamentacja siatkowata, zaznaczona na powierzchni cefalonu i pygidium. Cyrtosymbole (Calyhole) radiata n.sp. (pl. VI, fig. 1-5; text-pl. IV, fig. 4, 5). Diagnoza. - Cefalon półkolisty, lekko sklepiony poprzecznie. Limbus przedni podciągnięty ku górze. Glabella, wydłużona, zwężająca się ku przodowi, między S₃ przewężona. Bruzdy boczne głęboko wcięte. Płaty powiekowe o silnie wygiętym zarysie, umieszczone w połowie długości glabelli. Przednie i tylne gałęzie szwów twarzowych silnie dywergentne. Oczy dość duże. Pygidium z promieniście ułożonymi żebrami. Duplikatura cefalonu i pygidium bardzo szeroka. Ornamentacja delikatna, siatkowata. Cyrtosymbole (Waribole) octofera altera n.subsp. (pl. IX, fig. 1-6; text-pl. V, fig. 3-5). Diagnoza. - Glabella z przodu nieco zaostrzona. Bruzdy osiowe przy płatach powiekowych zanikające. Tylne kąty glabelli oraz krańce pierścienia potylicznego silnie obniżone. Cyrtosymbole (Waribole) prima n.sp. (pl. VII, fig. 1-3; text-pl. VI, fig. 5, 6). Diagnoza. - Glabella szeroka, zwężająca się ku przodowi. Bruzdy boczne nie zaznaczone. Limbus przedni bardzo wąski (long.), silnie podgięty ku górze. Pierścień potyliczny lekko zwężający się ku bokom. Płaty powiekowe bardzo szerokie (tr.). Policzek ruchomy z silnie podgiętym ku górze limbusem bocznym i dużym okiem. Pygidium otoczone wąskim, wypukłym limbusem. Guzkowata ornamentacja pokrywa niektóre części pancerza. Cyrtosymbole (Waribole) secunda n.sp. (pl. VII, fig. 4-7; text-pl. VI, fig. 7). Diagnoza. - Płaty (powiekowe trójkątne, w cszęści środkowej zagłębione. Policzek ruchomy z zaznaczonym ostrym kilem, przebiegającym wzdłuż dużego oka. Pygidium z lekko zaznaczonym limbusem i płaską duplikaturą. Pancerz pokryty dość dużymi guzkami. Cyrtosymbole (Waribole) granulata n.sp. (pl. VI, fig. 7, 8; text-pl. VI, fig. 2-4). Diagnoza. - Glabella zwężająca się ku przodowi, z lekko zaznaczonymi bruzdami bocznymi. Pole preglabellarne szerokie (long.). Płaty powiekowe duże i szerokie (tr.); γ daleko odsunięte od bruzd osiowych. Guzki na pancerzu delikatne i rzadko rozrzucone. Cyrtosymbole (Macrobole) laticampa n.sp. (pl. XI, fig. 1-5). Diagnoza. - Glabella wydłużona, lekko zwężająca się ku przodowi. Pierścień potyliczny szeroki (long.). Pole preglabellarne równe, szerokości (long.) pierścienia potylicznego. Limbus przedni plaski. Płaty powiekowe wąskie (tr.), położone w połowie długości glabelli. Policzek ruchomy, z długim, sięgającym pygidium kolcem. Zarys pygidium paraboliczny, oś szeroka (tr.), gwałtownie zwężająca się ku tyłowi. Cyrtosymbole (Macrobole) brevispina n.sp. (pl. XIII, fig. 2-9; text-pl. VIII, fig. 1, 2). Diagnoza. - Glabella z przodu szeroko zaokrąglona. Limbus przedni wypukły. Pierścień potyliczny z zaznaczonymi płatami potylicznymi. Przednie gałęzie szwów twarzowych krótkie, silnie dywergentne. Policzek ruchomy z krótkim kolcem. Oś pygidialna, gwałtownie zwężająca się ku tyłowi, ma jedenaście pierścieni. Listewka zaosiowa słabo zaznaczona. Kranidium pokryte gęstą, drobną granulacją. Cyrtosymbole (?Macrobole) differtigena n.sp. (pl. XII, fig. 3-5; text-fig. 5 B). Diagnoza. - Glabella wydłużona, zwężająca się ku przodowi, jej przód zaokrąglony. Pierścień potyliczny szeroki (long.), nie zwężający się dystalnie. Pola preglabellarnego brak. Limbus przedni wąski, podgięty ku górze. Płaty powiekowe wąskie (tr.), w połowie długości glabelli. Policzek ruchomy szeroki (tr.), jego postero-lateralny kąt wydłużony, wydęty. Powierzchnia wzrokowa mała, niska. Pygidium o zarysie parabolicznym, bez limbusa. Oś szeroka (tr.), silnie zwężająca się ku tyłowi, ma dziewięć pierścieni. Cyrtosymbole (Mirabole) n.subgen. Diagnoza. - Glabella wydłużona, z przodu zaokrąglona, z lekko zaznaczonymi bruzdami bocznymi. Pierścień potyliczny nie zwężający się (long.) dystalnie. Płaty powiekowe niewyraźnie zaznaczone, nieco poza połową długości glabelli. Policzki stałe szerokie (tr.). Region preglabellarny szeroki (tr.). Limbusa przedniego brak. Tylne gałęzie szwów twarzowych długie i nieco dywergentne. Przednie gałęzie szwów twarzowych od γ do β krótkie i dywergentne, od β do α bardzo długie, konwergentne. Powierzchnia wzrokowa oka duża i tylko nieznacznie wypukła. Kolec policzkowy długi, zaostrzony. Pygidium półkoliste, z niewyraźnie zaznaczonym limbusem. Oś, silnie zwężająca się ku tyłowi, ma dziesięć wypukłych pierścieni. Sześć żeber na płatach pleuralnych. Bruzdy pleuralne i interpleuralne wyraźne. Cyrtosymbole (Mirabole) kielanae n.sp. (pl. X, fig. 7). Diagnoza - jak dla podrodzaju. Typhloproetus kozlowskii n.sp. (pl. XVII, fig. 2; text-pl. VIII, fig. 4). Diagnoza. - Kranidium z przodu zaostrzone. Glabella silnie sklepiona poprzecznie, w połowie swej długości przewężona. Tylne bruzdy boczne (S₁) odcinają płaty bazalne (L₁ ). Pierścień potyliczny zwężający się dystalnie. Płaty powiekowe niewyraźnie wyodrębnione, z zaznaczonym szczątkowym wałeczkiem ocznym. Policzki stałe szerokie (tr.). Przednie i tylne gałęzie szwów twarzowych silnie dywergentne. Pancerz pokryty drobnymi guzkami. ?Typhloproetus angustigenalis n.sp. (pl. XVII, fig. 9; text-pl. VIII, fig. 6). Diagnoza. - Zarys przedniego brzegu kranidium silnie wygięty. Glabella kształtu gruszkowatego, z trzema parami bruzd bocznych. Bruzdy osiowe, od bruzdy potylicznej do S₃, bardzo słabo widoczne, ku przodowi pogłębiają się. Pierścień potyliczny zwęża się ku bokom. Pole preglabellarne niemal równe szerokością (long.) pierścieniowi potylicznemu (long.). Policzki stałe bardzo wąskie (tr.). Szwy twarzowe niemal proste, ku przodowi nieco dywergentne. Platów powiekowych brak. Formonia convexa n.sp. (pl. XVII, fig. 3, 4; text-pl. VII, fig. 9; text-fig. 6, 1). Diagnoza. - Cefalon w profilu podłużnym silnie wypukły. Na przednim brzegu kranidium dość długi, łukowato wygięty kolec. Glabella długa, wąska, zwężająca się ku przodowi. Bruzdy osiowe płytkie. Tylko tylne bruzdy boczne (S₁) zaznaczone. Policzki stałe szerokie (tr.). Płatów powiekowych brak. Szwy twarzowe proste. Policzek ruchomy szeroki (tr.), z niezwykle długim kolcem. Oczu brak. Drevermannia moravica minuta n.subsp. (pl. X, fig. 4-6; text-fig. 7). Diagnoza. - Glabella wydłużona, kształtu palcowatego. Tylne bruzdy boczne (S₁) odcinają płaty bazalne (L₁). Płaty powiekowe słabo zaznaczone. Policzki stałe szerokie (tr.). Przednie i tylne gałęzie szwów twarzowych lekko dywergentne. Policzek ruchomy z krótkim kolcem. Oczu brak. Pygidium półkoliste, z lekko wypukłym, wąskim limbusem. Liobolina praevia n.sp. (pl. XII, fig. 2). Diagnoza. - Cefalon półkolisty. Glabella prawie prostokątna. Policzki stałe bardzo wąskie (tr.). Bruzdy osiowe zanikające. Bruzda potyliczna nieco wcięta. Płatów powiekowych brak. Policzek ruchomy z zaokrąglonym kątem tylnym. Oczu brak. Pygidium półkoliste, z szeroką (tr.) osią, niewyraźnie odgraniczoną w tylnej części od reszty pygidium. Bruzdy między pierścieniami osi oraz bruzdy pleuralne i interpleuralne niewidoczne. Płaty pleuralne lekko sklepione. Liobolina apodemata n.sp. (pl. XII, fig. 1; XV, fig. 9-11; XVI, fig. 5; text-pl. IX, fig. 1-3). Diagnoza. - Glabella kształtu walcowatego. Bruzdy boczne nie zaznaczone. Bruzdy osiowe widoczne tylko w przedniej części kranidium. Bruzda potyliczna bardzo słabo zaznaczona. Tylnej bruzdy brzeżnej brak. Na wewnętrznej powierzchni tylnej krawędzi pierścienia potylicznego umieszczona para wyrostków, przypominających apodemy. Płatów powiekowych brak. Pygidium kształtu parabolicznego. Limbus słabo zaznaczony. Oś płaska, szeroka (tr.), jej tylna część wyraźnie oddzielona od reszty pygidium. Platy pleuralne ku tyłowi opadające, poprzecznie silnie sklepione. Liobole zarembiensis n.sp. (pl. XIV, fig. 1, 2; XV, fig. 5-8; XVI, fig. 2, 3; text-pl. IX, fig. 4, 5). Diagnoza. - Glabella prawie prostokątna, nieco przewężona między S₃. Przedni brzeg kranidium nieco podgięty ku górze. Region preglabellarny wąski (long.), wklęsły. Limbusa brak. Płaty powiekowe lekko zakrzywione, długie (long.), nieco przesunięte ku przodowi. Limbus tylny bardzo długi (tr.), zagięty ku tyłowi. Liobole barilliformis n.sp. (pl. XIV, fig. 5). Diagnoza. - Glabella szeroka, kształtu baryłkowatego. Trzy pary bruzd bocznych wyraźnie zaiznaczone. Pierścień potyliczny poprzecznie wypukły. Kranidium z przodu szeroko zaokrąglone. Płaty powiekowe w połowie długości giabelli. Policzki stałe silnie obniżające się ku tyłowi. Diacoryphe strenuispina n.sp. (pl. XI, fig. 6; XII, fig. 6, 7; text-pl. VII, fig. 8; text-fig. 5 A). Diagnoza. - Bruzdy osiowe słabo zaznaczone. Bruzda potyliczna płytka. Pole preglabellarne szerokie (long.), nieco wklęsłe. Płaty powiekowe bardzo wąskie (tr.), umieszczone w połowie długości glabelli. Policzek ruchomy z małym okiem i silnym grubym kolcem.

RU

ВВЕДЕНИЕ. Настоящая заметка посвящена трилобитам семейства Proetidae Salter 1864, подсемейства Cyrtosymbolinae Hupé, 1953, выступающим в слоях фамена и нижнего карбона южной части Свентокржиских Гор. Из фамена авторша описала 10 видов и подвидов, из которых 7 признала новыми. Нижне-карбонские трилобиты этого района отнесены к 15 видам, среди которых 13 новых. ХАРАКТЕРИСТИКА ОТЛОЖЕНИЙ ФАМЕНА И НИЖНЕГО КАРБОНА СВЕНТОКРЖИСКИХ ГОР. Отложения фамена Свентокржиских Гор выступают в двух палеогеографических районах - северном и южном (фиг. 1 на стр. 54), в которых они различно развиты. В северном районе выступают отложения мощностью в несколько сот метров, сланцевато-известковые, с убогой фауной, среди которой чаще всего попадались слепые трилобиты семейства Phacopidae (Осмульска, 1958). В южном районе Свентокржиских Гор, в синклинали Галензице-Далешице, выступает комплекс мощностью в несколько метров климениевых известняков, образовавшихся на подморских порогах (Пайхлёва, 1959), с очень обильной фауной, среди которой многочисленные трилобиты, относящиеся к подсемейству Cyrtosymbolinae. Отложения этого типа были найдены, между прочим, в Галензицах, Ковали, Яблонне и в Лагове, из которых то местностей описаны тут трилобиты фамена. В Галензицах (фиг. 4 на стр. 61) и в Ковали установлено выступание только верхнего фамена (от III горизонта до VI), в Яблонне же (фиг. 3 на стр. 59) и окрестностях Лагова выступает полный профиль фамена (от II горизонта до VI). На фамене залегает вообще согласно карбон, образованный в фации илистых или кремнистых сланцев, с очень убогой фауной, среди которой наиболее обильно представлены трилобиты. На их основе удалось установить наличие в южной части Свентокржиских Гор нижнего турне (горизонт VII, см. таб. 1 - стр. 56/57), равно как верхнего турне и нижнего визе (горизонт VIII, см. таб. 1). ЗАВИСИМОСТЬ ТРИЛОБИТОВОЙ ФАУНЫ ОТ ФАЦИИ. Описывая Phacopidae из южной части Свентокржиских Гор (Осмульска, 1958) авторша имела уже возможность обратить внимание на факт, что в келецкой синклинали, где отложения фамена образованы в виде сланцевато-известняковой фации, выступают исключительно слепые Phacopidae родов Trimerocephalus R. & Е. Richter, Dianops R. & E. Richter, Ductina R. & E. Richter. В этой совокупности появляются лишь спорадически немногочисленные Proetidae. Между тем, как в галензицко-далешицкой синклинали, где фамен образован фацией климениевых известняков, выступают почти исключительно Proetidae, с хорошо развитыми глазами, a Phacopidae выступающие в самых верхних горизонтах фамена представлены только двумя видами рода Phacops Emmrich, равным образом с хорошо развитыми глазами. Замеченное явление не вызывает сомнения, что существует зависимость между наличием глаз а фацией, и следовательно отвечающими ей экологическими условиями. Климениевые известняки, содержащие Proetidae с хорошо развитыми глазами, соответствуют, по всей вероятности, отложениям открытого моря хорошо освещенного, и являются повидимому менее глубокими осадками, чем грубые комплексы илисто-мергелистых отложений. Сопоставляя фаменские трилобиты Свентокржиских Гор и Урала, а также северных Мугоджар (Перна, 1915; Максимова, 1955), авторша заметила, что уста-новленное выше явление можно также наблюдать на территории С.С.С.Р., однако отмечается оно менее отчетливо (см. таб. 5 - стр. 80/81). В известняковых образованиях фамена (главным образом илистых известняков) выступает смешанная фауна, состоящая равным образом из Proetidae, как и Phacopidae, причем совокупность эта характеризуется количественным преобладанием форм с глазами - над формами слепыми. Между тем, в илистых отложениях (северные Мугоджары) найдено искючительно слепые Phacopidae и один вид Proetidae - тоже слепой. Максимова (1956), рассматривая причины редукции глаз у трилобитов, признала, что следует их связывать главным образом с заилением дна, принимая однако возможность воздействия в то же время и других факторов среды. По Р. Рихтеру (1913), главной причиной редукции глаз у трилобитов была большая глубина и связанное с этом слабое освещение дна. Ввиду того, что в Свентокржиских Горах в более мелких зонах отлагались известняки, а в более глубоких илистые осадки, - трудно решить, который из двух рассматриваемых факторов играл тут решающую роль. Следует подчеркнуть, что в Свентокржиских Горах не найдено до сих пор родов слепых Proetidae, как Drevermannia, Chaunoproetus, Typhloproetus - выступающих равно как к востоку, так и к западу от этого района. ЗАМЕЧАНИЯ О ЗАВИСИМОСТИ МЕЖДУ ИЗМЕНЧИВОСТЬЮ А ВЫМИРАНИЕМ PROETIDAE ПОЗДНЕГО ПАЛЕОЗОЯ. Материал нижне-карбонских трилобитов Cyrtosymbolinae из местности Зарэмбы, характеризующийся сильной изменчивостью и вызывающий подчас трудности в определении систематической принадлежности некоторых форм, может вызвать мысль о существовании какой то связи между этой изменчивостью а наступающим вымиранием этого подсемейства. По мнению авторши, вымирание это не было вызвано автогенетическими причинами, а единственно только изменением среды. РЕДУКЦИЯ ГЛАЗ А ВЫМИРАНИЕ PROETIDAE. Из количественного сопоставления родов с глазами и родов в большинстве случаев слепых (см. стр. 84) следует, что нельзя считать редукцию глаз как проявление „филогеронтизма”. В самом верхнем горизонте нижнего карбона (VIII) число родов слепых отчетливо уменьшается, а появляются новые роды, с довольно хорошо развитыми глазами. ОБЩИЕ ЗАМЕЧАНИЯ КАСАЮЩИЕСЯ ОНТОГЕНЕЗА, МОРФОЛОГИИ И СИСТЕМАТИКИ CYRTOSYMBOLINAE HUPÉ. В онтогенетическом развитии трилобитов, относящихся к подсемейству Cyrtosymbolinae, в более поздних его стадиях, можно наблюдать ряд изменений происходящих в морфологии отдельных частей панцыря (текст - пл. I, фиг. 4-7, II, фиг. 1-5; VII, фиг. 1, 2, 4, 5; пл. I, фиг. 1, 4; II, фиг. 1-2; V, фиг. 3, 5; VIII, фиг. 2, 4, 5, 7; IX, фиг. 1-3; XI, фиг. 1, 2; XIII, фиг. 3-5). ЗАМЕЧАНИЯ О СИСТЕМАТИЧЕСКОМ ПОЛОЖЕНИИ ОПИСАННЫХ ФОРМ. Авторша приняла, за малыми исключениями, систематику предложенную Р. & Е. Рихтер и Е. Струве (1959), равно как привела сопоставление более новых воззрений на систематическое положение фаменских и нижне-карбонских родов, относимых к семейству Proetidae Salter, 1846 (см. таб. 6 - стр. 90/91). В систематической части приведено описание 5 известных видов трилобитов, 20 новых видов и подвидов, а также 26 форм, не обозначенных как виды, принимая во внимание отсутствие достаточно обильного материала. Выделено также один новый подрод Cyrtosymbole (Mirabole) n. subgen., представленный пока что одним типичным видом: С. (Mirabole) kielanae, а также новый род Spatulina п. gen., охватывающий некоторые формы, относимые до сих пор к роду Cystispina R. & Е. Richter, 1939. Материал касающийся Cyrtosymbolinae Свентокржиских Гор дал возможность расширить радиус стратиграфического выступания некоторых родов, как Formonia R. & Е. Richter, 1927, известного до сих пор из среднего фамена (горизонт III), а найденного также в нижнем карбоне (горизонт VIII), и Liobolina R. & Е. Richter, 1951, известную только из горизонта VII, а выступающую тоже в Свентокржиских Горах, в горизонте VIII. ДИАГНОЗЫ. С. (Cyrtosymbole) franconica primitiva n. subsp. (пл. III; IV, фиг. 1-4; текст-пл. III, фиг. 1, 2). Обрис глабели грушевидный. Передний край слабо выражен. Затылочное кольцо не суживающееся к бокам. Глазные крышки узкие (tr.). Подвижная щека довольно обрывистая, со слабо выраженной граней, окаймляющей глаз. Хвостовой щит плоский, почти полукруглый. Краевая кайма не отграничена от плевральных лопастей. Ось с 8-9 кольцами. На плевральных лопастях 5-6 ребер. Орнаментация кранидия в виде сетчатости. Подвижная щека и хвостовой щит покрыты бугорками, иногда сливающимися и создающими сетчатую орнаментацию. С. (Cyrtosymbole) franconica nova n. subsp. (пл. V, фиг. 1-6; текст-пл. III, фиг. 3-6). Передняя часть глабели сильно выпуклая, глазные крышки полукруглые, широкие (tr.). Затылочное кольцо слегка суживается к бокам. Подвижная щека круто опадающая книзу, с отчетливой граней окружающей глаз. Хвостовой щит прочно сводчатый, несколько удлинен, с отчетливой краевой каймой. Ось имеет 9-10 колец. На плевральных лопастях 7-8 ребер. Орнаментация сетчатая, отме-ченная на поверхности головного и хвостового щитов. Cyrtosymbole (Calybole) radiata n. sp. (пл. VI, фиг. 1-5; текст-пл. IV, фиг. 4, 5). Головной щит полукруглый, поперек слегка сводчатый. Передняя краевая кайма отчетлива, подогнута кверху. Глабель удлиненная, суживающаяся к переду; между боковыми бороздами S₃ сужена. Боковые борозды глабели глубоко врезаны. Глазные крышки, с сильно изогнутым очертанием, расположены на уровне половины длины глабели. Передние и задние ветви лицевых швов сильно дивергентны. Глаза довольно большие. Хвостовой щит с радиально расположенными ребрами. Дублюра головного и хвостовго щитов очень широкая. Орнаментация тонкая, сетчатая. С. (Waribole) octofera altera n. subsp. (пл. IX, фиг. 1-6; текст-пл. V, фиг. 3-5). Глабель спереди несколько заострена. Осевые борозды при глазных крышках атрофируются. Задние углы глабели, равно как края затылочного кольца, сильно обнижены. С. (Waribole) рrimа n. sp. (пл. VII, фиг. 1-3; текст-пл. VI, фиг. 5, 6). Глабель широкая, суживающаяся к переду. Боковые борозды невыражены. Передняя краевая кайма очень узкая (long.), сильно загнута кверху. Затылочное кольцо слегка суживающееся на бока. Глазные крышки очень широкие (tr.). Подвижная щека с сильно загнутым кверху боковым лимбом и большим глазом. Хвостовой щит окаймлен узкой, выпуклой краевой каймой. Бугорковатая орнаментация покрывает некоторые части панцыря. С. (Waribole) secunda n. sp. (пл. VII, фиг. 4-7; текст-пл. VI, фиг. 7). Глазные крышки треугольные, углублены в срединной части. Подвижная щека с выраженным острым килом, пробегающим вдоль большого глаза. Хвостовой щит с выраженной слегка краевой каймой и тонкой дублюрой. Панцырь покрыт довольно большими бугорками. С. (Waribole) granulata n. sp. (пл. VI, фиг, 7, 8; текст-пл. VI, фиг. 2-4). Глабель суживающаяся к переду, со слегка выраженными боковыми бороздами. Преглабельное поле широкое (long.). Глазные крышки большие и широкие (tr.). у далеко отодвинуты от спинных борозд. Бугорки на панцыре нежные и редко разбросанные. C. (Macrobole) laticampa n. sp. (пл. XI, фиг. 1-5). Глабель удлиненная, слегка суживающаяся к переду. Затылочное кольцо широкое (long.). Преглабельное поле равно ширине (long.) затылочного кольца. Передняя краевая кайма плоская. Глазные крышки узкие (tr.), расположены в половине длины глабели. Подвижная щека с длинным, достигающим хвостового щита, шипом. Обрис хвостового щита параболический, ось широкая (tr.), стремительно суживающаяся к заду. С. (Macrobole) brevispina n. sp. (пл. XIII, фиг. 2-9; текст-пл. VIII, фиг. 1, 2). Глабель спереди широко округлена. Передняя краевая кайма выпуклая. Затылочное кольцо с выраженными затылочными лопастями. Передние ветви лицевых швов короткие, сильно дивергентны. Подвижная щека с коротким шипом. Осевая часть хвостового щита, стремительно суживающаяся к заду, имеет 11 колец. Осевая полоска слабо выражена. Кранидий покрыт густой, мелкой грануляцией. С. (?Macrobole) differtigena n. sp. (пл. XII, фиг. 3-5; текст-фиг. 5 В). Глабель удлиненная, суживающаяся к переду; ее перед округлен. Затылочное кольцо широкое (long.), не суживающееся дистально. Преглабельное поле отсутствует. Передняя краевая кайма узкая, подогнута кверху. Глазные крышки узкие (tr.), в половине длины глабели. Подвижная щека широкая (tr.), ее постля-теральный угол удлинен, вспучен. Зрительная поверхность мала, низка. Хвостовой щит параболического очертания, без каймы. Ось широкая (tr.), сильно суживающаяся к заду, насчитывает десять колец. Cyrtosymbole (Mirabole) n. subgen. Глабель удлиненная, спереди заокруглена, с намеченными слегка боковыми бороздками. Затылочное кольцо не суживающееся (long) дистально. Глазные крышки выражены неясно, несколько вне половины длины глабели. Неподвижные щеки широкие (tr.). Преглабельный район широкий (tr.). Передней каймы нет. Задние ветви лицевых швов длинные и несколько дивергентные. Передние ветви лицевых швов от γ до β короткие и дивергентные, а от β до α очень длинные и конвергентные. Зрительная поверхность глаза большая и только незначительно выпуклая. Шип щеки длинный, заостренный. Хвостовой щит полукруглый, с неотчетливо выраженной каймой. Ось сильно суживающаяся к заду, имеет 10 выпуклых колец. На плевральных лопастях 6 ребер. Плевральные и интерплевральные борозды отчетливы. С. (Mirabole) кielanae n. sp. (пл. X, фиг. 7). Диагноз - как для подрода. Typhloproetus kozlowskii n. sp. (пл. XVII, фиг. 2; текст-пл. VIII, фиг. 4). Кранидий спереди заостренный. Глабель крепко поперечно сводчатая, в половине своей длины сужена. Задние боковые борозды (S₁) отсекают базальные лопасти (L₁). Затылочное кольцо суживающееся дистально. Глазные крышки неотчетливо обособлены, с отмеченным остаточным глазным валиком. Подвижные щеки широкие (tr.). Передние и задние ветви лицевых швов сильно ди-вергентны. Панцырь покрыт мелкими бугорками. ? Typhloproetus angustigenalis n. sp. (пл. XVII, фиг. 9; текст-пл. VIII, фиг. 6). Передний край кранидия сильно изогнут. Глабель грушевидной формы, с 3 парами боковых борозд. Спинные борозды очень слабо различимы от затылочной борозды до S₃, к переду углубляются. Затылочное колько суживается к бокам. Преглабельное поле почти что равно по ширине (long.) затылочному кольцу (long.). Неподвижные щеки очень узки, (tr.). Лицевые швы почти прямые, к переду несколько дивергентны. Глазных крышек нет. Formonia convexa n. sp. (пл. XVII, фиг. 3, 4; текст-пл. VII, фиг. 9; текст-фиг. 6, 1). Головной щит в продольном профиле сильно выпуклый. На переднем краю кранидия довольно длинный, изогнутый дугообразно шип. Глабель длинная, узкая, суживающаяся к переду. Спинные борозды неглубокие. Только задние боковые борозды (S₁) выражены. Неподвижные щеки широкие (tr.). Глазных крышек нет. Лицевые швы прямые. Подвижная щека широкая (tr.), с необыкновенно длинным шипом. Глаз нет. Drevermannia moravica minuta n. subsp. (пл. X, фиг. 4-6; текст-фиг. 7). Глабель удлиненная, пальцевидной формы. Задние боковые борозды (S₁) отсекают базальные лопасти (L₁). Глазные крышки слабо выражены. Неподвижные щеки широкие (tr.). Передние и задние ветви лицевых швов слегка дивергентны. Подвижная щека с коротким бугорком. Глаз нет. Хвостовой щит полукруглый, со слабо выпуклой, узкой каймой. Liobolina praevia n. sp. (пл. XII, фиг. 2). Головной щит полукруглый. Глабель почти прямоугольная. Неподвижные щеки очень узкие (tr.). Спинные борозды исчезающие. Подвижная щека с за-округленным задним углом. Глаз нет. Затылочная борозда несколько врезана. Глазных крышек нет. Хвостовой щит полушаровидный, с широкой (tr.) осью, неясно отграниченный сзади от остальной части хвостового щита. Борозды между кольцами оси, равно как плевральные и интерплевральные борозды, не видны. Плевральные лопасти слегка сводчатые. Liobolina apodemata n. sp. (пл. XII, фиг. 1; XV, фиг. 9-11: XVI, фиг. 5; текст-пл. IX, фиг. 1-3). Глабель цилиндрической формы. Боковые борозды не выражены. Спинные борозды видимые только в передней части кранидия. Затылочная борозда очень слабо выражена. Задней краевой борозды нет. На внутренней поверхности заднего края затылочного кольца расположена пара отростков, напоминающих аподемы. Глазных крышек нет. Хвостовой щит параболической формы. Краевая кайма слабо выражена. Ось плоская, широкая (tr.), задняя ее часть отчетливо отделена от остальной части щита. Плевральные лопасти опадающие к заду, поперечно сильно сводчаты. Liobole zarembiensis n. sp. (пл. XIV, фиг. 1, 2; XV, фиг. 5-8; XVI, фиг. 2, 3; текст-пл. IX, фиг. 4, 5). Глабель почти прямоугольная, несколько суженная между S₃. Передний край кранидия несколько подогнут кверху. Преглабельный район узкий (long.), вогнутый. Каймы нет. Глазные крышки слегка изогнутые, длинные (long.), несколько продвинуты к переду. Задняя кайма очень длинная (tr.), загнутая к заду. Liobole barilliformis n. sp. (пл. XIV, фиг. 5). Глабель широкая, боченкообразной формы. Три пары боковых борозд ясно выражены. Затылочное кольцо поперечно выпуклое. Кранидий спереди широко заокруглен. Глазные крышки в половине длины глабели. Неподвижные щеки сильно понижаются к заду. Diacoryphe strenuispina n. sp. (пл. XI, фиг. 6; XII, фиг. 6, 7; текст-пл. VII, фиг. 8; текст-фиг. 5 А). Спинные борозды слабо выражены. Затылочная борозда неглубокая. Прегла-бельное поле широкое (long), несколько вогнутое. Глазные крышки очень узкие (tr.), расположены в половине длины глабели. Подвижная щека с малым глазом и сильным, толстым шипом.

4

An unusual theropod dinosaur from the Late Cretaceous Nemegt Formation of Mongolia

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1996

|

tom 41

|

nr 1

1-38

EN

An incomplete skeleton of a theropod dinosaur, Bagaraatan ostromi gen, et sp. n., was found in the Nemegt Fm. at Nemegt, Mongolia. The mandible in B. ostromi has a shallow but massive dentary, relatively deep postdentary portion with two surangular foramina and somewhat elongated retroarticular process; on the lateral surface of the postacetabular process of the ilium there are two large depressions for muscle origins separated by a crestlike projection; the fibula is fused distally with the tibiotarsus and the coalesced astragalocalcaneum. Bagaraatan represents the Tetanurae and displays some synapomorphies with the Avetheropoda, however, incompleteness of the skeleton of B. ostromi does not allow to determine its more precise affiliation. Bagaraatan was about 3.0-3.5 m long, had a relatively small head and slender hind limbs. The presence of strongly developed hyposphenes in a long series of anterior caudals rendered its tail only slighily flexible proximally.

PL

W pracy opisano nowego mięsożernego dinozaura Bagaraatan ostromi gen. et sp. n. (Theropoda). Okaz obejmujący żuchwę, serię 25 kręgów ogonowych, fragmenty kości miednicy oraz kończyny tylnej, został znaleziony w osadach formacji Nemegt (?środkowy mastrycht) Kotliny Nemegt (Pustynia Gobi, Mongolia) przez Polsko-Mongolską Ekspedycję Paleontologiczną, w l970 roku. Zachowane szczątki świadczą, że B. ostromi był teropodem ok. 3.0-3.5 m długim, o smukłych kończynach tylnych i usztywnionym ogonie. Długość żuchwy wskazuje, że czaszka była stosunkowo niewielka. Żuchwa jest masywna i zaopatrzona była w silne zęby, z których zachowały się tylko korzenie i podstawy koron. Jej część tylna jest dość wysoka i przypomina żuchwy teropodów zaliczanych do polifiletycznej grupy „Carnosauria”, różni się jednak od nich bardziej wydłużonym wyrostkiem pozastawowym i dwoma, zamiast jednego, otworami w kości nadkątowej. W odróżnieniu od większości znanych teropodów, u których najwyżej tylko kilka przednich kręgów ogonowych wykazuje obecność dodatkowych wyrostków (hyposfenów) wzmacniających połączenia międzykręgowe, u B. ostromi wyrostki te występują między kilkunastoma proksymalnymi kręgami ogonowymi, co ograniczało ruchomość ogona także w tym odcinku. Kość biodrowa B. ostromi wyróżnia się obecnością dwóch zagłębień na bocznej stronie wyrostka zapanewkowego, zapewne dla przyczepu bardzo silnego mięśnia biodrowo-udowego. Takie zagłębienia nie są znane u żadnych innych dinozaurów. W budowie podudzia zwraca uwagę częściowy zrost kości piszczelowej i strzałkowej ze sobą oraz z proksymalnym rzędem kości stępu. Zrost tych kości spotykany jest tylko w jednej, prymitywnej grupie teropodów, Ceratosauria, od której jednak B. ostromi różni się szeregiem zaawansowanych cech. Fragmentaryczność materiału, a zwłaszcza brak czaszki i kończyn przednich, sprawiają trudność w zaliczeniu Bagaraatan do jednej ze znanych jednostek taksonomicznych w obrębie Theropoda. Jednak pewne cechy diagnostyczne wskazują, że rodzaj ten jest przedstawicielem Tetanurae Gauthier 1986 i jest najbliżej spokrewniony z Avetheropoda Paul 1988, aczkolwiek jest od nich prymitywniejszy.

5

Borogovia gracilicrus gen. et. sp. n., a new troodontid dinosaur from the Late Cretaceous of Mongolia

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1987

|

tom 32

|

nr 1-2

EN

A new theropod dinosaur Borogovia gracilicrus gen. et sp. n. assigned to Troodontidae is described, based on fragmentary hind limbs of one individual from the Upper Cretaceous Nemegt Formation of Gobi Desert, Mongolia. A unique feature of B. gracilicrus is a straight ungual in the second, specialized toe of the pes. The known skeletal elements of all troodontid species are listed (Table 1). Taxonomic status of Saurornithoides junior is considered.

PL

Opisano nowy gatunek drapieżnego dinozaura, Borogovia gracilicrus (Theropoda, Troodontidae), oparty na niekompletnych kończynach tylnych. Gatunek ten charakteryzuje bardzo znaczne skrócenie przedostatniego paliczka i prosty pazur w drugim palcu stopy, a także prawdopodobnie, znaczna długość i smukłość podudzia. Podudzie było dotychczas znane tylko bardzo fragmentarycznie u jednego gatunku Troodontidae. W związku z tym nie można z całą pewnością stwierdzić czy jego proporcje u B. gracilicrus odbiegają od typowych w tej rodzinie. Porównanie z podudziem u innych przedstawicieli dinozaurów drapieżnych (Theropoda) wskazuje, że podudzie B. gracilicrus jest niezwykle długie i smukłe. Z zakresu ruchomości wysepcjalizowanego drugiego palca stopy wynika, że pazur nie mógł być unoszony tak wysoko jak u innych przedstawicieli Troodontidae, u których jest on silnie zakrzywiony; jego funkcja u B. gracilicrus była, zatem, zupełnie inna. Troodontidae są bardzo rzadkim elementem w późnokredowych zespołach dinozaurów Azji i Ameryki Północnej; nieznane są także w tej rodzinie kompletne szkielety. W pracy załączono tablicę 1, na której podano, przez jakie fragmenty szkieletowe reprezentowane są poszczególne gatunki dotychczas opisane w tej rodzinie. Stwierdzono, że na podstawie tych fragmentarycznych materiałów nie można rozstrzygnąć z całą pewnością czy Saurornithoides junior jest młodszym synonimem S. mongoliensis, jak to sugerowali ostatnio niektórzy autorzy (Paul 1985, Carpenter 1982). Biorąc pod uwagę, że oba gatunki występują w różnych poziomach stratygraficznych i w różnych zespołach fauny, jest bardziej prawdopodobne, że nie są to formy konspecyficzne. Praca była finansowana w ramach programu CPBP 04.03.

6

Trilobites from the Couvinian of Wydryszów (Holy Cross Mts., Poland)

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1957

|

tom 02

|

nr 1

EN

This paper deals with 13 species of Couvinian Trilobites from Wydryszów. In addition to species previously recorded from the Holy Cross Mts, the writer describes some others not known so far from Poland and 3 new species.

PL

Autorka opisała trylobity znalezione w osadach kuwinu miejscowości Wydryszów. Występują tam trzy gatunki znane z kuwinu profilu Grzegorzowice-Skały (Góry Świętokrzyskie): Otarion (Otarion) polonicum praecedens Kielan Phacops (Phacops) latifrons grzegorzowicensis Kielan Scutellum (Paralejurus) dormitzeri dormitzeri (Barrande) , a także dotychczas w Polsce nie znajdowane: Otarion (Otarion) comvexum (Hawle & Corda) Leonaspis (Leonapsis) laportei (Hawle & Corda) Acaste (Acastoides) paeckelmanni R. & E. Richter. Do tego dochodzą trzy nowe gatunki: Proetus (Proetus) papillaris n . sp. Scharyia couviniana n. sp . Asteropyge (Rhenops) jani n . sp. Ustanowiona tu została podrodzina Scharyiinae n. subfam. Poniżej przytoczone są krótkie diagnozy gatunków nowych : Proetus (Proetus) papillaris n. sp . (fig. 1; pl. I , fig . 1-3) Glabella walcowata; pola preglabelarnego brak ; na glabelli trzy bruzdy boczne w postaci pó1 bez granulacji ; na pierścieniu potylicznym guzek ; długość kolca policzkowego równa 2/3 długości policzka ruchomego ; pygidium otoczone płaską obwódką, szerokości równej 1/6 całkowitej długości tarczy pygidialnej ; cefalon pokryty drobną granulacją; guzki na glabelli ułożone wzdłuż linii przypominających przebieg linii papilarnych na opuszce palca; pygidium gładkie. Scharyia couviniana n. sp. (fig. 2; pl . II, fig. 1, 2) Stosunek długości do szerokości glabelli równy 1; na glabelli 2 bruzdy boczne; pierścień potyliczny bez ,guzka ; szew twarzowy pseudoproparilny, jego przednia i tylna gałąź niemal równoległe , płat powiekowy odgraniczony od policzka stałego bruzdą : pygidium otoczone limbusem, delikatnie granulowane. Asteropyge (Rhenops) jani n. sp . (fig . 6; pl. III , fig . 6, 7) Glabella słabo uwypuklona; oczy wysokie ; policzki stromo opadające ku dołowi;'kolce policzkowe o długości równej 1/2 długości cefalonu: pierścień potyliczny z wydatnym guzkiem; toraks i pygidium nie znane .

7

On some Famennian Phacopinae (Trilobita) from the Holy Cross Mountains (Poland)

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1963

|

tom 08

|

nr 4

EN

The new Famenrtian triolobite species Trimerocephalus dianopsoides including the meraspid period is described. The mode of moulting in young and adult phacopids and phylogenetic relations of the genera Cryphops R. & E. Richter, Trimerocephalus M'Coy and Dianops R. & E. Richter are discussed.

PL

W pracy niniejszej opisano fameńskie trylobity z podrodziny Phacopinae Hawle & Corda, 1847, pochodzące z Zaremb koło Łagowa (poziom II lub III) i z kamieniołomu Kadzielnia w Kielcach (poziom II). W Zarembach znaleziono dorosłe osobniki oraz larwy w stadium meraspis. Należą one do licznie tu występującego gatunku Trimetocephalus dianopsoides n. sp. i do T. caecus (Gürich, 1896). Ponadto występują tu nielicznie, nie oznaczalne gatunkowo okazy, należące do podrodzaju Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) R. Richter, 1913. Poza trylobitami i małżoraczkami (Richlerina?), występującymi licznie, pozostała fauna jest uboga i składa się z form bardzo drobnych. Znaleziono także trochę zwęglonych szczątków roślinnych. Materiał z Kadzielni pozwolił autorce na uzupełnienie jej poprzednich badań, dotyczących Trimerocephalus trifolius (Osmólska, 1958) dzięki znalezieniu kilkunastu dobrze zachowanych okazów tego gatunku. DIAGNOZA NOWEGO GATUNKU. Trimerocephalus dianopsoides n. sp. (pl. I, fig. 1-15; II, fig. 3-6; III, fig. 1-6; IV, fig. 4, 5; text-pl. I). Diagnoza. - Szew twarzowy po przecięciu limbusa bocznego biegnie w bruździe brzeżnej nie wkraczając na policzek. Modzel na przednim kącie policzkowym. Hypostom szeroki (tr.), trójkątny. Pygidium krótkie (long.), szerokie (tr.), o kształcie trapezoidalnym i słabo zaznaczonej segmentacji. Powierzchnia pancerza drobno granulowana; guzki na duplikaturze cefalonu i powierzchni hypostomu oraz na limbusie bocznym w okolicach szwu twarzowego - większe. ROZWOJ ONTOGENETYCZNY. W posiadanym materiale z Zaremb znajduje się około 60 całych osobników w stadium meraspis, z segmentami toraksu od 3 do 10. Dokonane pomiary poszczególnych stopni wzrostowych (tabele 1 i 2) pozwoliły na opracowanie wykresów (fig. 1-5) obrazujących zmiany, zachodzące we wzajemnych stosunkach długości poszczególnych części pancerza. Zmiany morfologiczne, jakie zachodzą w kolejnych stopniach stadium meraspis, dotyczą podanych poniżej cech (pl. I, pl. II, fig. 3-6; text-pl. I): 1) modzele oczne zmniejszają się; 2) kolce na tylnych kątach policzkowych zanikają; 3) bruzdy boczne glabelli S₂ zanikają; 4) w młodszych stopniach meraspis glabella rozszerza się poczynając od bruzd bocznych S₂; później, w związku z zanikiem S₂, rozszerzanie glabelli zaczyna się na wysokości międzybruzdy: 5) szew twarzowy w stadium meraspis funkcjonalny i w tym samym położeniu, co u osobników dorosłych, kiedy to traci funkcjonalność; 6) ilość zagłębień w bocznych częściach bruzdy subkranidialnej zwiększa się w miarę dodawania segmentów toraksu; 7) pleury toraksu stają się węższe (long.) i dłuższe (tr.); 8) pleury pygidium przejściowego we wszystkich stopniach meraspis zakończone kolcami (por. 506); 9) ornamentacja larw bardziej urozmaicona, niż u form dorosłych; składa się ze spiczastych guzków i gęstych, drobnych nakłuć. LINIENIE ŚLEPYCH PHACOPINAE. Ontogeneza Trimerocephalus dianopsoides n. sp. potwierdza wcześniejsze obserwacje Maksimowej (1955), że larwy ślepych Phacopinae liniały w inny sposób, niż formy dorosłe. Pierwsze wydostawały się przez szczelinę między cefalonem i jego duplikaturą (typ duktinowy), drugie - przez szczelinę między cefalonem i toraksem (typ fakopidowy). Duktinowy typ linienia obserwowała Maksimowa na młodych wylinkach o 11 segmentach toraksu, a więc należących już do stadium holaspis, gdy natomiast u Tr. dianopsoides n. sp. już najmłodsze wylinki holaspis odznaczają się fakopidowym typem linienia. W wymienionym gatunku we wszystkich stopniach meraspis szew twarzowy jest funkcjonalny, mimo że nie zajmuje położenia zdecydowanie marginalnego, lecz przebiega w bruździe brzeżnej. Fakt ten, zdaniem autorki niniejszej pracy, jest zapewne powszechny u wszystkich ślepych Phacopinae, i jest w zgodzie z teorią rekapitulacji. ZWIĄZKI FILOGENETYCZNE RODZAJÓW CRYPHOPS, TRIMEROCEPHALUS I DIANOPS. Autorka uznaje za słuszny pogląd wypowiedziany przez Maksimową (1955) i Pfeiffera (1959), że rodzaj Dianops stoi w bezpośrednim związku z rodzajem Trimerocephalus, z którego się wyodrębnił. W obu rodzajach istnieją gatunki świadczące o ich bliskim pokrewieństwie (tab. 4). Odmienny pogląd, przyjmujący powstanie rodzaju Dianops z rodzaju Cryphops, wypowiedziany przez R. i E. Richterów (1955), oparty został w dużej mierze na przekonaniu autorów, że tylko u Cryphops i Dianops występuje funkcjonalny szew twarzowy. Stwierdzenie przez Maksimową (1955) funkcjonalności szwu twarzowiego, w pewnym okresie życia, także u przedstawicieli rodzaju Trimerocephalus wykazało, że hipoteza R. i E. Richterów jest błędna.

RU

В настоящей работе дано описание фаменских трилобитов из подсемейства Phacopinae Hawle & Corda, 1847, происходящих из местности Зарэмбы около Латова (горизонт II или III) и из камнеломни Кадзельня в Кельцах (горизонт II). В Зарэмбах найдено так взрослые особи, как и их личинки в стадии мерас-писа. Принадлежат они обильно тут выступающим видам Trimerocephalus dianopsoides n.sp. и Trimerocephalus caecus (Gürich, 1896). Кроме того находятся тут тоже немногочисленные, неопределимые в видовом отношении образцы, принадлежащие подроду Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) R. Richter, 1913. За исключением многочисленных трилобитов и остракод (Richterina?), остальная фауна скудна и состоит из очень мелких форм. Найдено тоже несколько обуглевших растительных остатков. Материал из Кадзельни позволил автору дополнить прежние исследования, касающиеся Trimerocephalus trifolius (Osmólska, 1958) благодаря находке больше десяти образцов этого вида, хорошей сохранности. ДИАГНОЗ НОВОГО ВИДА. Trimerocephalus dianopsoides n.sp. (пл. I, фиг. 1-15; пл.П, фиг. 3-6; пл. III, фиг. 1-6; пл. IV, фиг. 4, 5; текст-пл. I). Диагноз. - Лицевой шов после хода в поперёк бокового лимбуса проходит в краевой борозде не входя на щеку. Мозоль на передним углу щеки. Гипостома широкая (tr.), треугольная. Хвостовой щит короткий (long.), широкий (tr.), трапециевидной формы, со слабо намеченной сегментацией. Поверхность панцыря покрыта мелкой грануляцией; бугорки на дупликатуре головного щита, поверхности гипостомы и на боковом лимбусе в окрестности лицевого шва более крупные. ОНТОГЕНЕТИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ. В имеющимся материале из Зарэмб находится около 60 цельных особей на стадии мерасписа с 3 до 10 туловищными членками. Промеры отдельных возрастных ступеней (табл. 1, 2) позволили вычертить графики (фиг. 1-5) изображающие изменения происходящие во взаимных соотношениях длины отдельных частей панцыря. Морфологические изменения происходящие на последовательных ступенях стадии мерасписа касаются ниже приведенных признаков (пл. I, II; текст-пл. 1): 1) глазные мозоли подвергаются изменению; 2) исчезают шипы на задних углах щек; 3) исчезают боковые борозды глабеллы S₂; 4) на младших ступенях мерасписа глабелла расширяется начиная с боковых борозд S₂; позже, в связи с исчезновением S₂ расширение глабеллы происходит на уровне межборозды; 5) лицевой шов на стадии мерасписа функциональный и также расположенный как у взрослых особей, у которых теряет функциональность; 6) количество углублений в боковых частях субкранидиальной борозды увеличивается параллельно прибавлению туловищных члеников; 7) плевры туловищного щита становятся более узкими (long.) и длинными (tr.); 8) плевры транзиторного хвостового щита на всех ступенях мерасписа снабжены на концах шипами (см. стр. 506); 9) скульптура личинок более разнообразна чем у взрослых форм; состоит из заостренных бугорков и многочисленных тесно расположенных мелких „уколов”. ЛИНЬКА СЛЕПЫХ PHACOPINAE. Онтогенез Trimerocephalus dianopsoides n.sp. подтверждает прежние наблюдения Максимовой (1955), что личинки слепых Phacopinae линяли другим обра-зом, чем взрослые формы. Первые освобождались через щель между головным щитом и его дупликатурой (дуктиновый тип), другие через щель между головным и туловищным щитами (факопидовый тип). Дуктиновый тип линьки наблюдала Максимова на молодых вылиньках с 11 туловищными члениками, т.е. принадлежащих уже стадии голасписа, тогда как у Тr. dianopsoides n. sp. уже самые младшие линьки голасписа обнаруживают факопидовый тип линьки. У упомянутого вида на всех ступенях стадии мерасписа лицевой шов является функциональным, хотя не занимал определенно маргинального расположения, но проходил в краевой борозде. Этот факт, по мнению автора настоящей работы, является повидимому всеобщим для всех слепых Phacopinae и находится в согласии с теорией рекапитуляции. ФИЛОГЕНЕТИЧЕСКИЕ СВЯЗИ РОДОВ СRYPHOPS, TRIMEROCEPHALUS И DIANOPS. Автор считает верным мнение высказанное Максимовой (1955) и Пфеиффе-ром (Pfeiffer, 1959), согласно которому род Dianops непосредственно связан с родом Trimerocephalus, из которого выделился. Оба роды содержат виды свидетельствующие о их близком родстве (таб. 4). Другое мнение, принимающее возникновение рода Dianops из рода Cryphops, высказанное Р. и Е. Рихтерами (R. & Е. Richter, 1955), основано в большой степени на убеждению авторов в том, что только у Cryphops и Dianops имеется функциональный лицевой шов. Констатирование Максимовой (1955) функциональности лицевого шва, в определенном периоде жизни, также у представителей рода Trimerocephalus показало ошибочность гипотезы Р. и Е. Рихтеров.

8

Famennian Phacopidae from the Holy Cross Mountains (Poland)

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1958

|

tom 03

|

nr 2

EN

Nine species of the Famennian phacopid trilobites are described from the southern part of the Holy Cross Mts. In addition to forms already recorded from this area the writer describes some species never before found in Poland, as well as two quite new species, namely: Trimerocephalus polonicus and Dianops? trifolius.

PL

Phacopidae fameńskie, opisane w niniejszej pracy, zostały zebrane przez Dr Z. Kielan w następujących miejscowościach: Kadzielnia , Psiarnia , Herby (dzielnice Kielc), oraz Łagów , Gałęzice, Kowala i Jabłonna koło Borkowa (fig.1) i przekazane autorce do opracowania. Wszystkie te punkty położone są na południe od nasunięcia Świętokrzyskiego i zgrupowane w dwóch odrębnych faunistycznie i litologicznie regionach: I. synklinorium centralne (kielecko-łagowskie), II. Synklina gałezicko-daleszycka. Famen w synklinorium centralnym wykształcony jest w postaci ponad 100-metrowej serii osadów łupkowo-wapiennych o szaro-żółtawym zabarwieniu. Fauna trylobitowa jest dość obfita; są to wylącznie trylobity ślepe z rodziny Phacopidae : Trimerocephalus caecus (Gurich), Trim. mastophtalmus (Reinh. Richter), Trim.polonicus n. sp ., Dianops typhlops (Gurich ), Dianops? trifolius n. sp.,Ductina ductifrons R. & E. Richter. Charakterystyczny tu jest zupełny brak trylobitów z rodziny Proetidae. Osady tego typu wykształcone są w następujących punktach: Kadzielnia - Famen spoczywa tu na wapieniach franu ; są to łupki margliste przewarstwiane wapieniami. Tworzą one gruby kompleks z fauną trylobitów i małżów oraz źle zachowanych klimenii. Według J . Czarnockiego ( 1948 ) są tu reprezentowane warstwy cheilocerasowe i klimeniowe. Spośród Phacopidae wystepują: Trimerocephalus caecus (Gurich), Trim. mastophtalmus (Reinh. Richter), Trim. polonicus n.sp ., Dianops? trifolius n. sp . Psiarnia-Famen jest tu wykształcony również w postaci łupków marglistych przewarstwionych wapieniami. Phacopidae reprezentowane są przez : Phacops granulatus (Munster ), Dianops typhiops (Gurich), Ductina ductifrons (R. & E. Richter). Herby - W drodze prowadzącej do Czarnowa odslaniają się czarne wapienie,w których spotyka się Dianops typhlops (Gurich). Łagów- Odsłonięcia famenu wystepują na północnym krańcu miasteczka, w zboczu doliny rzeczki Łagowicy. Są to silnie bitumiczne osady łupkowo-wapienne.W ciemnoszarych wapieniach klimeniowych znajduje się niekiedy wielkie nagromadzenie pancerzy Trimerocephalus caecus (Gurich) i nieliczne Trim. mastophtalmus:(Reinh. Richter). Z innych Phacopidae cytowano tu Dianops typhlops (Gurich). Wykształcenie famenu w Łagowie odbiega nieco od typowego łupkowo -wapiennego,gdyż przeważają tu wapienie, łupków zaś jest mniej . Zespół faunistyczny jest tu także odmienny: oprócz bardzo licznych Phacopidae, są tu trylobity z rodziny Proetidae. Famen w synklinie gałęzicko - daleszyckiej wykształcony jest w facji wapiennej. Są to wapienie szare, często o zabarwieniu czerwonym, o miąższosci nie przekraczającej 30m. Fauna ich jest bardzo bogata i dobrze zachowana. Spośród Phacopidae występują tu tylko dwa gatunki; są to formy mające oczy: Phacops granulatus (Munster) i Ph.wedekindi wedekindi R. & E. Richter; natomiast Proetidae,których niemal zupełnie brak w synklinorium centralnym, są tu bardzo liczne. Osady fameńskie typu wapiennego występują w następujących punktach: Gałęzice - Brak tu franu, famen zaś spoczywa bezpośrednio i prawie zgodnie na wapieniach amfiporowych żywetu. Jest on wykształcony w postaci twardych wapieni o zabarwieniu ciemnoszarym, różowym, czekoladowym i zielonkawym. Według Czarnockiego (1928) brak tu poziomu cheilocerasowego, a górny famen obejmuje wszystkie poziomy klimeniowe, łącznie z woklumeriowym oraz gattendorfiowym,należącym już do dolnego karbonu. Fauna jest bardzo bogata i doskonale zachowana; zawiera ona goniatyty, klimenie, ortocerasy, brachiopody, małże, trylobity,szczątki ryb. Spośród Phacopidae występuje Phacops granulatus (Munster). Wskutek wyklinowania się pewnych warstw miaższość w poszczególnych odkrywkach w samych Gałęzicach waha się od 3 do 7 m. Kowala - Famen wykształcony tu jest także w postaci wapieni, często czerwono zabarwionych , gruzłowatych, leżących na wapieniach franu. Według Czarnockiego (1957) występują tu wszystkie poziomy klimeniowe. Spośród Phacopidae występują: Dianops typhlops (Gurich) i Ph. wedekindi wedekindi R. & E. Richter. Wyżej leżą łupki dolnego karbonu. Jablonna k.Borkowa - Famen został tu odkryty przez Czarnockiego po II wojnie światowej. W roku 1949 prowadził on tu prace geologiczne, których wyniki nie zostały jednak opublikowane. Famen zalega tu na wapieniach franu; jest to, podobnie jak i w Kowali, kompletna seria, zaczynająca się od warstw cheilocerasowych i prawdopodobnie ze wszystkimi poziomami klimeniowymi. Są to wapienie o czerwonym, szarym- a w warstwach interpretowanych przez Czarnockiego jako woklumeriowe - seledynowym zabarwieniu. Fauna bardzo bogata. Miąższość około 30 m. Spośród Phacopidae występuje tylko Phacops granulatus (Munster). Przedstawiciele tego gatunku, występujący w niższych poziomach klimeniowych, to osobniki o małych, kilkumilimetrowych cefalonach. Ten sam gatunek z seledynowych wapieni woklumeriowych osiąga rozmiary cefalonu dochodzące do 18 mm. Nad osadami famenu leżą łupki dolnego karbonu. Wśród opisanych przez autorkę Phacopidae famenskich w wymienionych wyżej punktach wystepują trzy gatunki, znane już przedtem z Gór Świętokrzyskich : Phacops granulatus (Munster) Trimerocephalus caecus (Gurich) Dianops typhlops (Gurich) a także dotychczas w Polsce nie znajdowane: Phacops wedekindi wedekindi R. & E. Richter Trimerocephalus mastophtalmus (Reinh. Richter) Ductina ductifrons (R. & E. Richter). Do tego dochodzą dwa nowe gatunki: Trimerocephalus polonicus n. sp, Dianops? trifolius n. sp. Poniżej przytoczone są krótkie diagnozy gatunków nowych. Trimerocephalus polonicus n. sp, (fig.5; pl. III, fig. 1, 2 a-c) Holotypus: I. G. 169. II. 12, cefalon, fig. 5 i pl. III, fig . 2 a-c. Stratum typicum: famen, warstwy klimeniowe. Locus typicus: Kadzielnia , Góry Świętokrzyskie, Polska. Derivatio nominis: polonicus - opisany z Polski. Diagnoza. - Zarys cefalonu węższy niż półkole; glabella z przodu silnie zaostrzona; bruzdy grzbietowe lekko wygięte, wklęsłe na zewnątrz, kąt ich bardzo zmienny (51- 80° ); na pól- ksieżycowatym limbusie przednim podłużne wgłębienie ; szew twarzowy przecina policzek przy przednim jego kącie ; ornamentacja cefalonu w postaci dość dużych w stosunku do wymiarów cefalonu guzków, rzadko rozmieszczonych: po bokach międzypierścienia dwa guzki. Toraks i pygidium nieznane. Dianops ? trifolius n.sp. (fig.6 ; pl. IV, fig.2, 3) Holotypus: I. G. 169. II . 106, cefalon, fig. 6 i pl. IV, fig.2. Stratum typicum: famen, warstwy cheilocerasowe. Locus typicus: Kadzielnia, Góry Świętokrzyskie, Polska. Derivatio nominis: trifolius - cefalon ma kształt liścia koniczyny (Trifolium). Diagnoza.- Zarys cefalonu przypominający trójpłatowy liść koniczyny; glabella z przodu spłaszczona, dwa razy szersza niż u podstawy, jej boczne kąty lekko ścięte ; limbus przy tylnym kącie policzkowym przeszło dwa razy szerszy niż przy przednim, przy ujściu bruzd grzbietowych wgięty do wnętrza . Toraks i pygidium nieznane.

9

Contributions to the Lower Carboniferous Cyrtosymbolinae (Trilobita)

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1968

|

tom 13

|

nr 1

EN

Seven species and subspecies of the Lover Carboniferous Cyrtosymbolinae Hupé from Poland and Great Britain are described, including 5 new ones. They are assigned to 5 subgenera (one new) of the genus Archegonus Burmeister, 1843 (emend. Hahn, W65). Archegonus (Cyrtoproetus) Reed, 1943 is revised. The relation between Archegonus (Phillibole) R. & E. Richter, 1937 and Liobole R. & E. Richter, 1949 is discussed. Also described is the ontogenetic development of Archegonus (Phillibole) aprathensis richteri n.subsp.

PL

W niniejszej pracy podane są wyniki opracowania trylobitów dolno-karbońskich, zaliczanych do rodzaju Archegonus Burmeister, 1843, podrodzina Cyrtosymbolinae Hupé, 1953. Opisany materiał pochodzi w przeważającej części z Sudetów środkowych (Niecka Śródsudecka) i został zebrany przez Dr H. Żakową (Instytut Geologiczny, Stacja Świętokrzyska, Kielce). Zawiera on następujące gatunki i podgatunki: Archegonus (Archegonus) aequalis aequalis (Meyer, 1831), A. (Waribole) laevicauda acutifrons n.subsp., A. (Waribole) laevicauda (Sarres, 1857) subsp., A. (Phillibole) aprathensis richteri n.subsp., A. (Phillibole) culmicus jugovensis n.subsp., A. (Cyrtoproetus) anteriolatus n.sp. Opracowanie to potwierdziło wnioski stratygraficzne Żakowej (1958-1966) co do górno-wizeńskiego (Go α, Go β) wieku osadów. Ze zbiorów własnych autorki pochodzi opisany tu gatunek Archegonus (Cyrtoproetus) cracoensis (Reed, 1899), znaleziony po raz pierwszy w Polsce, w Górach Świętokrzyskich (Gałęzice, wzgórze Ostrówka). Zbadanie okazów typowych tego gatunku, znajdujących się w Sedgwick Museum (Cambridge, Wielka Brytania), pozwoliło na zrewidowanie stanowiska systematycznego i ustalenie zakresu podrodzaju Archegonus (Cyrtoproetus) Reed, 1943. Również z kolekcji brytyjskich (British Museum, Nat. Hist., London, Geological Survey and Museum, London) pochodzi nowy gatunek Archegonus (Philliholina) worsawensis n.subgen., n.sp. Opisany w niniejszej pracy bogaty i dobrze zachowany materiał tego gatunku z dolnego karbonu Anglii i Irlandii pozwolił na zaliczenie go do nowoutworzonego podrodzaju Archegonus (Phillibolina) n.subgen. Przedyskutowano również związek między dwoma przedstawicielami Cyrtosymlbolinae: Archegonus (Phillibole) R. & E. Richter, 1937 i Liobole R. & E. Richter, 1949, które uznane zostały za blisko spokrewnione.

RU

Б настоящей работе приведено результаты изучения нижнекаменноугольных трилобитов, причисленных к роду Archegonus Burmeister, 1843, подсемейство Cyrtosymbolinae Hupé, 1953. Описанный материал происходит в большинстве из центральных Судетов (Среднесудетская мульда) и был собран Др. Жаковой (Геологический Институт, Свентокржиское Отделение, Кельце). Включает он следующие виды и подвиды: Archegonus (Archegonus) aequalis eaqualis (Meyer, 1831), A. (Waribole) laevicauda acutifrons n. subsp., A. (Waribole) lacvicauda (Sarres, 1857) subsp., A. (Phillibole) aprathensis richteri n. subsp., A. (Phillibole) culmicus jugovensis n. subsp., A. (Cyrtoproetus) anteriolatus n. sp. Это изучение утвердило выводы Жаковой (1958-1966) о верхневизейском возрасте (Go α, Go β) отложений. Из коллекции автора происходит описанный здесь вид Archegonus (Cyrtoproetus) cracoensis (Reed, 1899), найденный впервые в Польше, в Свентокржиских Горах (Галэнзице, холм Острувка). Исследование типичных для этого вида образцов, находящихся в Sedgwick Museum, Cambridge (В. Британия), позволило провести ревизию систематической позиции и установить предел подрода Archegonus (Cyrtoproetus) Reed, 1943. Из британских коллекций (British Museum, Nat. Hist., London; Geological Survey and Museum, London) происходит также новый вид Archegonus (Phillibolina) worsawensis n. subgen., n. sp. Описанный в настоящей работе богатый и хорошей сохранности материал этого вида, из нижнекаменноугольных отло-жений Англии и Ирландии, позволил причислить его к новоустановленному подроду Archegonus (Phillibolina) n. subgen. Продискутировано также связь между двумя представителями Cyrtosymbolinae: Archegonus (Phillibole) R. & E. Richter, 1937, Liobole R. & E. Richter, 1949, и принято их близкое родство.

10

On some rare genera of the Carboniferous Cyrtosymbolinae Hupe, 1953 (Trilobita)

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1970

|

tom 15

|

nr 1

EN

Five Lower Carboniferous species of Cyrtosymbolinae Hupé, 1953 are redescribed and one new is established. They come from the territory of Eurasia and represent two rare cyrtosymbolinid genera: Weania Campbell, 1963 and Griffithidella Hessler, 1965; one of them is tentatively assigned to the genus Phillibole Richter & Richter, 1937.

PL

Praca niniejsza zawiera redeskrypcję 5 dolno-karbońskich gatunków trylobitów, reprezentujących podrodzinę Cyrtosymbolinae Hupé, 1953: Weania librovitchi (Weber, 1937), W. zarecznyi (Jarosz, 1913), Weania sp., Griffithidella krasnopolskii (Weber, 1937), ?Phillibole cracoviensis (Jarosz, 1913) oraz opis jednego nowego gatunku - Weania anglica n. sp. Materiał (z wyjątkiem W. anglica) pochodzi z kolekcji opracowanych poprzednio przez Jarosza (1909,1913) i Webera (1937). Zarówno rodzaj Weania Campbell, 1963, jak i Griffithidella Hessler, 1965 są dość rzadko reprezentowane w faunie trylobitów karbońskich. Rodzaj Griffithidella był dotychczas cytowany tylko z górnego Kinderhookian do dolnego Osagean Stanów Zjednoczonych (Hessler, 1965; Chamberlain, 1969), zaś rodzaj Weania - z górnego turneju Australii i górnego wizenu Uralu (Campbell, 1963). Przeprowadzona ostatnio przez autorkę rewizja trylobitów dolnego karbonu Eurazji (Osmólska, 1970, w druku) pozwoliła stwierdzić, że oba wymienione rodzaje mają szerszy zasięg geograficzny i stratygraficzny: Griffithidella krasnopolskii (Weber, 1937) występuje w dolnym turneju Kazakstanu, Weania zarecznyi (Jarosz, 1913)- w górnym turneju Polski (region krakowski), W. anglica n. sp. - w środkowym wizenie Anglii, Weania sp. - w dolnym turneju Kazakstanu. Stwierdzono również, że górno-turnejski gatunek ?Phillibole cracoviensis (Jarosz, 1913), z regionu krakowskiego, odbiega dość znacznie od typowych przedstawicieli rodzaju Phillibole Richter & Richter, 1937. Rodzaj ten jest najczęściej obecny w facji łupkowej (goniatytowej), zaś w regionie krakowskim występuje w wapieniach facji koralowo-brachiopodowej. Rewizja wyżej wymienionych materiałów pozwoliła zanalizować pokrewieństwa, łączące omawiane rodzaje z innymi przedstawicielami Cyrtosymbolinae.

RU

В настоящей работе представлена ревизия 5 видов трилобитов из нижнего карбона, принадлежащих к подсемейству Cyrtosymbolinae Нирé, 1953: Weania librovitchi (Weber, 1937), Weania zarecznyi (Jarosz, 1913), Weania sp., Griffithidella krasnopolskii (Weber, 1937), ?Phillibole cracoviensis; (Jarosz, 1913), и описание одного нового вида - Weania anglica n. sp. Работа основана на материале (за исключением W. anglica) из коллекций, исследованных ранее Ярошем (1909, 1913) и Вебером (1937). Род Weania Campbell, 1963, как и род Griffithidella Hessler, 1965, встречается сравнительно редко среди трилобитов карбона. Род Griffithidella до сих пор описывался лишь из отложений интервала: верхний киндерхук - нижний осэдж в Соединенных Штатах (Hessler, 1965; Chamberlain, 1969), а род Weania из верхнего турне Австралии и верхнего визе Урала (Campbell, 1963). Проведенная в последнее время автором ревизия (Осмульска, 1970, в печати) доказывает, что оба упомянутых рода характеризуются более широким географическим и стратиграфическим распространением: Griffithidella krasnopolskii (Weber, 1937) встречается в нижнем турне Казахстана, Weania zarecznyi (Jarosz, 1913) - в верхнем турне Польши (Краковский регион), Weania anglica n. sp. - в среднем визе Англии, Weania sp. - в нижнем турне Казах- стана. Констатировано также, что верхнетурнейский вид ?Phillibole cracoviensis (Jarosz, 1913) из Краковского региона довольно сильно отличается от типичных представителей рода Phillibolc Richter & Richter, 1937. Этот род чаще всего встречается в сланцевой (гониатитовой) фации, а в Краковском регионе распространен в известняках коралло-брахиоподовой фации. Во время ревизии указанных выше материалов удалось также проанализировать сходства, объединяющие описанные роды с другими преставителями Cyrtosymbolinae.

11

Some Otarionidae (Trilobita) from the Lower Carboniferous of Europe

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1967

|

tom 12

|

nr 2

EN

Three Lower Carboniferous representatives of the family Otarionidae: Coignouina acanthina (Coignou, 1890), Namuropyge discors discors (M'Coy, 1844), N. discors kingi R. & E. Richter, 1939 are here redescribed and figured. Their systematic position and the constitution of the family Otarionidae are discussed. Reconstructions of Coignouina acanthina and Namuropyge discors discors are given.

PL

Praca poświęcona jest rewizji karbońskich przedstawicieli rodziny Otarionidae R. & E. Richter, 1926. Zostały opisane ponownie Coignouina acanthina (Coignou, 1890), Namuropyge discors discors (M’Coy, 1844) i Namuropyge discors kingi R. & E. Richter, 1939. Te rzadko występujące drobne formy były dotychczas znane z niedokładnych opisów i niedostatecznie zilustrowanych materiałów angielskich, irlandzkich i belgijskich. Znalezienie w Polsce, w wapieniach wizenu Gałęzie (Góry Świętokrzyskie), dwóch doskonale zachowanych cefalonów Coignouina acanthina pozwoliło na uzupełnienie wiadomości o morfologii tego gatunku i wykonanie jego rekonstrukcji. Autorka w czasie swego pobytu w W. Brytanii, Irlandii i Belgii miała możność zapoznać się z oryginalnymi okazami omawianych form i zrewidować ich stanowisko systematyczne. W wyniku tych badań uznała ona, że rodzaj Namuropyge, oparty na znajomości pygidium i zaliczany dotychczas do Brachymetopidae Prantl & Přibyl, 1950, wykazuje uderzające podobieństwo do rodzaju Cyphaspides Novak 1890 (Otarionidae). Również rodzaj Coignouina, którego opisano wyłącznie cefalony, wykazuje szereg podobieństw z rodzajem Cyphaspides, a także z rodzajem Otarion Zenker, 1833. W konkluzji, wymienione rodzaje powinny być zaliczone do tej samej rodziny - Otarionidae. Wydzielanie w obrębie Otarionidae odrębnych podrodzin Otarioninae i Cyphaspidinae (R. & E. Richter & Schmidt, 1959) nie jest uzasadnione, gdyż przedstawiciele Coignouina i Namuropyge zajmują stanowisko pośrednie między rodzajami Otarion a Cyphaspides.

RU

Настоящая работа посвящена ревизии каменноугольных представителей семейства Otarionidae R. & Е. Richter, 1926. Описано вновь Coignouina acanthina (Coignou, 1890), Namuropyge discors discors (M’Coy, 1844) и Namuropyge discors kingi R. &E. Richter, 1939. Эти редко выступающие мелкие формы до сих пор были известны из неточных описаний и недостаточно иллюстрированных материалов английских, ирландских и бельгийских. Находка в Польше, в визейских известняках Галэн-зиц (Свентокржиские Горы), двух прекрасной сохранности цефалонов Coignouina acanthina разрешила дополнить сведения о морфологии этого вида и изготовить его реконструкцию. Автор во время своего пребывания в Великобритании, Ирландии и Бельгии имел возможность ознакомиться с оригинальными образцами обсуждаемых форм и провести ревизию их систематического положения. В результате этих изучений, автор принял, что род Namuropyge, основан на знакомстве пигидиума и причисляемый до сих пор к Brachymetopidae Prantl & Přibyl, 1950, обнаруживает поразительное сходство с родом Cyphaspides Novák, 1890 (Otarionidae). Род Coignouina, которого только цефалоны были описаны, тоже имеет ряд сходств с родом Cyphaspides, а также с родом Otarion Zenker, 1833. В заключении, все указанные роды должны быть причислены к одному семейству - Otarionidae. Выделение в пределах Otarionidae особых подсемейств Otarioninae и Cyphaspidinae (R. & Е. Richter & Schmidt, 1959) не обосновано, так как представители Coignouina и Namuropyge занимают промежуточную позицию между родами Otarion и Cyphaspides.

12

Nasal salt gland in dinosaurs

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1979

|

tom 24

|

nr 2

EN

Large, herbivorous dinosaurs display, as a rule, enlarged external nostrils. It is considered here, that they accomodated large functioning salt gland homologous with the lateral nasal gland of Recent reptiles and birds. All dinosaurs were probably uricotelic animals which had to use the extrarenal way of excreting excess of monovalent ions. It is suggested here that they were able to use the nasal salt gland for this purpose. Its presence may have been especially important for unloading the excess of potassium ions ingested by large herbivores with their vegetarian food, or/and for getting rid of sodium ions - by herbivores living in saline environment. An alternative is also given, that the development of large functioning salt gland may have been exclusively a result of large body size and consequently of large amount of potassium ions ingested, independent of fresh water availability in the environment.

PL

W pracy zwrócono uwagę na fakt, że zewnętrzny otwór nosowy u wielkich dinozaurów roślinożernych jest z reguły bardzo powiększony. Przedstawiono hipotezę, że powodem powiększenia tego otworu była obecność gruczołu solnego, homologicznego bocznemu (= zewnętrznemu) gruczołowi nosowemu, występującemu u współczesnych gadów i ptaków. Tak jak i większość gadów oraz ptaki, dinozaury były zapewne także zwierzętami urikotelicznymi, to znaczy wydalającymi kwas moczowy jako główny produkt rozpadu związków azotowych, w odróżnieniu od ssaków, u których głównym produktem rozpadu jest mocznik, czy płazów i większości ryb, u których wydalany jest amoniak, bądź mocznik i amoniak. Urikotelia umożliwia zwierzętom lądowym oszczędne gospodarowanie wodą, stwarza jednak trudności związane z wydalaniem poprzez nerki większych ilości monowalentnych jonów, takich jak: Na⁺, K⁺, Cl⁻. W związku z tym, niektóre ptaki i gady usuwają nadmiar tych jonów poprzez boczny gruczoł nosowy, który w takich przypadkach działa jako tzw. gruczoł solny, ulegając przy tym znacznemu powiększeniu. Morskie iguany (jaszczurki) odżywiające się morskimi roślinami, a także ptaki morskie, które wraz z pokarmem pobierają znaczne ilości sodu w postaci NaCl, usuwają jego nadmiar poprzez gruczoł solny. Tkanki roślinne zawierają bardzo dużo potasu, którego nadmiar u współczesnych roślinożernych jaszczurek usuwany jest przez powiększony gruczoł solny. Podobnie, wielkie roślinożerne dinozaury musiały pobierać bardzo znaczne ilości potasu wraz z pokarmem. Zakładając, że były również urikoteliczne, nie mogły usuwać nadmiaru jonów K⁺ inaczej jak poprzez gruczoły solne, które w związku z tym mogły być bardzo znacznie powiększone. Powiększanie bocznego gruczołu nosowego, funkcjonującego jako gruczoł solny, w kierunku medialnym mogłoby utrudniać przepływ powietrza poprzez jamę nosową do płuc. A zatem, powiększanie to mogło odbywać się wyłącznie w kierunku bocznym i ewentualnie tylnym. Rezultatem tego musiało być powiększanie się zewnętrznego otworu nosowego, obserwowane u wszystkich wielkich dinozaurów roślinożernych.

13

Brachymetopus McCoy (Trilobita) in the Carboniferous of Poland and U.S.S.R.

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1968

|

tom 13

|

nr 3

EN

Several Carboniferous representatives of Brachymetopus McCoy are described from Poland and U.S.S.R. They are: B. maccoyi maccoyi (Portlock, 1843), B. weberi n. sp., B. ouralicus sanctacrucensis n. subsp., B. moelleri parvus n. subsp., Brachymetopus n. sp. and ?Brachymetopus sp. The widely distributed species B. ouralicus (de Verneuil, 1845) is revised.

PL

Materiał opisany w niniejszej pracy pochodzi z dolnego karbonu Polski (turnej regionu krakowskiego, wizen D₂ Gór Świętokrzyskich) oraz z dolnego i górnego karbonu Z.S.R.R. (Ural, Donbas, Turkiestan, Ałtaj, Nowa Ziemia). Obejmuje on następujące gatunki i podgatunki: Brachymetopus maccoyi maccoyi (Portlock, 1343), B. weberi n. sp., B. ouralicus sanctacrucensis n. subsp., B. moelleri parvus n. subsp. Opisane również zostały: cefalon o nieustalonej przynależności gatunkowej - Brachymetopus n. sp. oraz pygidium, którego zaliczenie do rodzaju Brachymetopus nie jest pewne-?Brachymetopus sp. Ponadto w pracy niniejszej przeprowadzono rewizję szeroko rozprzestrzenionego geograficznie gatunku Brachymetopus ouralicus (de Verneuil, 1845), obejmującego 4 podgatunki, dla których podano tu diagnozy i rozprzestrzenienie: B. ouralicus ouralicus (de Verneuil, 1845), B. ouralicus ornatus Woodward, 1884, B. ouralicus inflatus Weber, 1937 oraz wymieniony wyżej B. ouralicus sanctacrucensis n. subsp.

RU

Описанный в настоящей работе материал происходит из нижнего карбона Польши (турне Краковского района, визе D₂ Свентокржиских Гор), и из нижнего и верхнего карбона СССР (Урал, Донбасс, Туркестан, Алтай, Новая Земля). Включает он следующие виды и подвиды: Brachymetopus maccoyi maccoyi (Portlock, 1843), В. weberi n. sp., В. ouralicus sanctacrucensis n. subsp., В. moelleri parvus n. subsp. Описано также: цефалон о неопределенной видовой принадлежности - Brachymetopus n. sp. и пигидиум, причисление которого к роду Brachymetopus недостаточно уверено - ? Brachymetopus sp. Кроме этого, в настоящей работе проведено ревизию широко географически распространенного вида Brachymetopus ouralicus (de Verneuil, 1845), включающего 4 подвида, для которых приведено их диагнозы и распространение: В. ouralicus ouralicus (de Verneuil, 1845), В. ouralicus ornatus Woodward, 1884, B. ouralicus inflatus Weber, 1937, а также вышеупомянутый В. ouralicus sanctacrucensis n. subsp.

14

Evidence on relation of brain to endocranial cavity in oviraptorid dinosaurs

100%

Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

2004

|

tom 49

|

nr 2

EN

Brains in living tetrapods other than birds and mammals do not entirely fill the brain cavities. Examination of dinosaur braincases does not usually allow determination relating to how close walls of endocranial cavity lay to the surface of brain. The here described fragment of a skull roof of an oviraptorid dinosaur, Ingenia yanshini, shows perfectly preserved, numerous vascular imprints that cover the internal surfaces of frontals and parietals in the region roofing the cerebral hemispheres and cerebellum. This specimen shows that in oviraptorids the brain closely fitted the brain cavity, to the extent found in birds and mammals. Among dinosaurs, only one similar case has been previously reported in an ornithomimid, Dromiceiomimus brevitertius, but the preserved vascular imprints are less numerous and regular in this dinosaur than in Ingenia yanshini.

15

Dinozaury w liczbach

75%

Osmolska H.

Kosmos

|

1991

|

tom 40

|

nr 2-3

16

First lambeosaurine dinosaur from the Nemegt formation, Upper Cretaceous, Mongolia

63%

Maryanska T. , Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1981

|

tom 26

|

nr 3-4

17

On ornithischian phylogeny

63%

Maryanska T. , Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1985

|

tom 30

|

nr 3-4

EN

The ornithischian dinosaurs are analysed using the cladistic methodology. The preferred hypothesis (see fig. 1) is that: 1. Ornithischia are monophyletic, 2. Ankylosauria are sister group of all other ornithischians, 3. Pachycephalosauria + Ceratopsia are monophyletic unit sharing common characters not found in other ornithischians. Quadrupedality is considered as primitive ornithischian condition.

PL

Dokonano kladystycznej analizy pokrewieństw między różnymi grupami dinozaurów ptasiomiedniczych (Ornithischia). Preferowana hipoteza (fig. 1) postuluje, że: dinozaury ptasiomiednicze są grupą monofiletyczną; dinozaury pancerne (Ankylosauria) są grupą siostrzaną wszystkich pozostałych ptasiomiedniczych; dinozaury grubogłowe (Pachycephalosauria) + dinozaury rogate (Ceratopsia) są jednostką monofiletyczną. Zdaniem autorek, nie ma dotychczas dostatecznych dowodów pozwalających utrzymywać pogląd, że pierwotną cechą dinozaurów ptasiomiedniczych jest dwunożność. W chwili obecnej bardziej prawdopodobne wydaje się, że przodek ptasiomiedniczych był czworonożny. Praca została wykonana w ramach problemu MR II 6.

18

Some implications of hadrosaurian postcranial anatomy

63%

Maryanska T. , Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1983

|

tom 28

|

nr 1-2

EN

All articulated hadrosaurian skeletons expose a comparatively abrupt ventral flexure of anterior thoracal portion of the vertebral column. This resulted in effective shortening of the body anterior to the acetabulum and in shifting backward the gravity center of the heavy thoracal part, in deepening of pleural cavity as well as in lowering the suspension point of the fore limb at the glenoid, making easier access of the fore limb to the ground. In some hadrosaurs at least, sacropelvic contact was strengthened by a forward extension of the acetabular bar, so that pubis also was keyed to sacrum by a sacral rib, and the puboiliac contact was reinforced. This enabled these hadrosaurs to assume and sustain a stance with the vertebral column inclined upwards.

19

The skull of Velociraptor [Theropoda] from the Late Cretaceous of Mongolia

63%

Barsbold R. , Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1999

|

tom 44

|

nr 2

189-219

EN

The well preserved material of the Late Cretaceous dromaeosaurid, Velociraptor mongoliensis, has allowed us to supplement earlier descriptions of the skull in this species. The skull of V. mongoliensis is similar to that of Deinonychus antirrhopus, but differs from the latter by: (1) laterally convex supratemporal arcade resulting in short, rounded supratemporal fenestra; (2) depressed nasal; (3) longer maxillary process of premaxilla; (4) lack of separate prefrontal, and (5) convex ventral border of the dentary. These differences, especially that in the structure of the temporal region, support generic distinction of Deinonychus and Velociraptor. Skulls of other dromaeosaurids are compared.

PL

W pracy opisano czaszkę i żuchwę niewielkiego, mierzącego około 2 m długości, drapieżnego dinozaura z rodziny Dromaeosauridae, Velociraptor mongoliensis Osborn, 1924, oraz przedstawiono rozprzestrzenienie geograficzne i stratygraficzne tej rodziny. Badany materiał pochodzi z osadów kampanu (górna kreda) pustyni Gobi (Mongolia) i został zebrany przez mongolskie, polsko-mongolskie, radziecko-mongolskie i japońsko-mongolskie ekspedycje paleontologiczne w latach 1970-1997. Dromeozaurydy żyły w okresie kredowym w Ameryce Północnej i Azji Środkowej. Z sześciu do ośmiu monotypowych rodzajów zaliczanych do tej rodziny, tylko mongolski Velociraptor jest reprezentowany przez dość liczne i kompletne szkielety, pozostałe rodzaje oparte są na pojedynczych i bardzo fragmentarycznych szczątkach, zaś czaszki (znacznie mniej kompletne) znane są tylko u dwóch północnoamerykariskich rodzajów Deinonychus i Dromaeosaurus. Przeprowadzona w pracy analiza anatomiczna kilku czaszek V. mongoliensis i porównanie ich z czaszką wczesnokredowego Deinonychus antirrhopus Ostrom, 1969 wykazały, że nie ma dostatecznych podstaw do uznania nazwy rodzajowej Deinonychus za młodszy synonim nazwy Velociraptor, co było sugerowane przez niektórych badaczy (Paul 1988). Potwierdzono, że oba te rodzaje są ze sobą bliżej spokrewnione niż z innymi przedstawicielami dromeozaurydów.

20

The quadrate of oviraptorid dinosaurs

63%

Maryanska T. , Osmolska H.

Acta Palaeontologica Polonica

|

1997

|

tom 42

|

nr 3

361-371

EN

The quadrate of oviraptorid dinosaurs is strongly pneumatized and differs from the quadrates of other non-avian theropods by: (1) two separate facets on the otic process for contacts with the squamosal and braincase; (2) the articular surface for the pterygoid extended to the articular surface of the medial mandibular condyle; (3) the mandibular process provided laterally with a quadratojugal process bearing the quadratojugal cotyla. In the above characters the oviraptorid quadrate resembles those in most ornithothoracine birds, but, contrary to the streptostylic quadrate of birds, the oviraptorid quadrate is monimostylic.

PL

W czasie badań czaszek dinozaurów z rodziny Oviraptoridae z osadów późnej kredy Mongolii, znajdujących się w zbiorach Instytutu Paleobiologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (ZPAL) i w Instytucie Geologii Mongolskiej Akademii Nauk w Ułan Bator (GIN) zaobserwowano, że ich kość czworoboczna (quadratum) różni się od kości czworobocznej innych teropodów, a także innych dinozaurów, następującymi cechami: (1) obecnościdą dwugłówkowego wyrostka skroniowego (processus oticus), kontaktującego zarówno z kością łuskową jak i z boczną ścianą puszki mózgowej; (2) wyrostkiem oczodołowym (processus orbitalis), dochodzącym w swej części tylnej do powierzchni stawowej medialnego kłykcia wyrostka żuchwowego (processus mandibularis); (3) obecnością na wyrostku żuchwowym bocznego wyrostka zaopatrzonego w dołek stawowy dla kości czworoboczno-jarzmowej; (4) rozległą pneumatyzacją. Cechy te występują także u większości ptaków z grupy Ornithothoraces, obejmującej wszystkie współczesne i kopalne ptaki z wyjątkiem praptaka (Archaeopteryx) i przedstawicieli późnokredowej rodziny Alvarezauridae, i mogą świadczyć o bliskim związku filogenetycznym owiraptoridów i ptaków. Jednak wniosek o homologii cech kości czworobocznej w obu grupach wymaga dodatkowych badań czaszki i szkieletu pozaczaszkowego. Kość czworoboczna owiraptoridów jest nieruchomo zestawiona z resztą czaszki (monimostylia), czym różni się od kości czworobocznej ptaków, która wykazuje znaczną ruchomość stosunku do czaszki (streptostylia).