Rodzaj męskożywotny a typ paradygmatu. O tendencjach rozwojowych we współczesnej deklinacji polskiej (na przykładzie anglicyzmów)

• Autorzy: Kosek Iwona

Warianty tytułu

The masculine animate gender and the type of inflectional paradigm. On the development tendencies in the noun declension in contemporary Polish (the case of Anglicisms)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W artykule dyskutowane są elementy współczesnego polskiego systemu fleksyjnego istotne dla opozycji rodzajowych i będące wyróżnikami rodzaju M2. Materiał przykładowy stanowią angielskie zapożyczenia związane z rozwojem technologii i z Internetem. Inspiracją do analizy była zarówno obserwacja odmiany najnowszych zapożyczeń angielskich, jak i literatura przedmiotu. W artykule autorka zwraca uwagę na nieustabilizowanie końcówki D lp (wariantywność -a/-u) w badanym materiale, ekspansywność -a oraz funkcjonowanie dwu form biernika (synkretycznej z M lub D). Te procesy mogą doprowadzić do wykształcenia w systemie nowego schematu odmiany, z odrębną końcówką fleksyjną mianownika, dopełniacza i biernika, choć na razie, jak wskazuje badany materiał, wydaje się to mało prawdopodobne, podobne jak rozbicie biernika na dwa przypadki. Niewątpliwie natomiast tendencja do nadawania rodzaju M2 rzeczownikom nieżywotnym nie tylko się utrzymuje, ale nasila.

EN

W artykule dyskutowane są elementy współczesnego polskiego systemu fleksyjnego istotne dla opozycji rodzajowych i będące wyróżnikami rodzaju M2. Materiał przykładowy stanowią angielskie zapożyczenia związane z rozwojem technologii i z Internetem. Inspiracją do analizy była zarówno obserwacja odmiany najnowszych zapożyczeń angielskich, jak i literatura przedmiotu. W artykule autorka zwraca uwagę na nieustabilizowanie końcówki D lp (wariantywność -a/-u) w badanym materiale, ekspansywność -a oraz funkcjonowanie dwu form biernika (synkretycznej z M lub D). Te procesy mogą doprowadzić do wykształcenia w systemie nowego schematu odmiany, z odrębną końcówką fleksyjną mianownika, dopełniacza i biernika, choć na razie, jak wskazuje badany materiał, wydaje się to mało prawdopodobne, podobne jak rozbicie biernika na dwa przypadki. Niewątpliwie natomiast tendencja do nadawania rodzaju M2 rzeczownikom nieżywotnym nie tylko się utrzymuje, ale nasila.

Słowa kluczowe

PL

rodzaj gramatyczny; fleksja imienna; paradygmat rzeczowników rodzaju M2; dopełniacz lp.; synkretyzm dopełniacza i biernika lp.

EN

grammatical gender; noun inflection; masculine animate nouns paradigm; Genitive sg.; syncretism Genitive – Accusative sg.

• Wydawca: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego
• Czasopismo: Język Polski
• Rocznik: 2022
• Tom: 102
• Numer: 1
• Strony: 57-69

Twórcy

autor

Kosek Iwona

• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Bibliografia

• Ampel-Rudolf M. 2009: Kategoria rodzaju gramatycznego i semantyczna kategoria istotności poznawczej, „Linguistica Copernicana”, nr 2(2), s. 209–221.
• Andrejewicz U. 2006: Wariantywność biernika i dopełniacza we frazeologizmach polskich, „Poradnik Językowy”, z. 9, s. 11–16.
• Bańko M. 2001: Z pogranicza leksykografii i językoznawstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Bąba S. 1989: Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.
• Bobrowski I. 2005: Rodzaj gramatyczny rzeczownika a jego liczba, „Język Polski” LXXXV, z. 2, s. 83–89.
• Bogusławski A. 2009: On case, gender and related phenomena in Polish (for the umpteenth time), „Linguistica Copernicana”, t. 1, s. 13–75.
• Buttler D. 1976: Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej, wyd. 3, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
• Dyduchowa A. 1970: Dopełniacz w funkcji biernika liczby pojedynczej u męskich rzeczowników nieżywotnych, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie”, z. 38, „Prace Językoznawcze” I, s. 15–26.
• Heinz A. 1965: System przypadkowy języka polskiego, Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
• Kępińska A. 2006: Kształtowanie się polskiej kategorii męsko- i niemęskoosobowości. Język wobec płci, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
• Kucała M. 1970: Formy dopełniacza w bierniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich nieżywotnych, [w:] W. Krencik i in. (red.), W służbie nauce i szkole. Księga pamiątkowa poświęcona Profesorowi Doktorowi Zenonowi Klemensiewiczowi, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 117–125.
• Kucała M. 1971: Zanikanie kategorii żywotności-nieżywotności w jednej z gwar polskich, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” X, s. 43–57.
• Kucała M. 1978: Rodzaj gramatyczny w historii polszczyzny, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków.
• Laskowski R. 1998: Podstawowe pojęcia fleksji, 2.2. Typologia kategorii morfologicznych; Kategorie morfologiczne języka polskiego – charakterystyka funkcjonalna, 3.2. Rodzaj gramatyczny, [w:] R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, cz. 1, wyd. 2 zmienione, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 130–134, 207–217.
• Łaziński M. 2006: O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Mańczak W. 1956: Ile rodzajów jest w polskim?, „Język Polski” XXXVI, z. 2, s. 116–121.
• Mindak J. 1990: Językowa kategoria żywotności w polszczyźnie na tle innych języków świata, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław.
• Naruszewicz-Duchlińska A. 2019: Kultura zachowań językowych w internecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Perlin J. 2016: O zmianie biernika w użyciach nieparadygmatycznych, „Linguistica Copernicana”, nr 13, s. 293–299.
• Pęzik P. 2020: Budowa i zastosowania korpusu monitorującego MoncoPL, „Forum Lingwistyczne”, nr 7, s. 133–150.
• Riley T.G. 1999: It’s alive. Grammatical animacy in Russian, Polish and Czech, University of Washington, Seattle.
• Saloni Z. 1976a: Kategoria rodzaju we współczesnym języku polskim, [w:] R. Laskowski (red.), Kategorie gramatyczne grup imiennych w języku polskim. Materiały konferencji Pracowni Gramatyki Współczesnej Polszczyzny Instytutu Języka Polskiego PAN, Zawoja, 13–15 XII 1974, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 43–78.
• Saloni Z. 1976b: Odpowiedź na koreferat i głosy w dyskusji, [w:] R. Laskowski (red.), Kategorie gramatyczne grup imiennych w języku polskim. Materiały konferencji Pracowni Gramatyki Współczesnej Polszczyzny Instytutu Języka Polskiego PAN, Zawoja, 13–15 XII 1974, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 96–106.
• Saloni Z. 2012: Podstawy teoretyczne Słownika gramatycznego języka polskiego, wstęp do wyd. 2, Warszawa (online: est.sgjp.pl/static/pdf/Wstęp do II wydania SGJP.pdf, dostęp: luty 2020).
• SGJP: M. Woliński, Z. Saloni, R. Wołosz, W. Gruszczyński, D. Skowrońska, Z. Bronk, Słownik gramatyczny języka polskiego, wyd. 4 online, Warszawa 2020, http://sgjp.pl.
• Siuciak M. 2013: Niestabilność fleksyjna rzeczowników zapożyczonych w polszczyźnie dawnej i współczesnej, [w:] J. Tambor, A. Achtelik (red.), Sztuka to rzemiosło. Nauczyć Polski i polskiego, t. 3, Gnome, Katowice, s. 39–48.
• Stefańczyk W.T. 2007: Kategoria rodzaju i przypadka polskiego rzeczownika. Próba synchronicznej analizy morfologicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
• Stefańczyk W.T. 2015: Zmiany we współczesnym polskim systemie fleksyjnym (na materiale rzeczownikowym i przymiotnikowym), „LingVaria” X, nr 2(20), s. 97–106.
• Swan O. 1988: Facultative animacy in Polish. A study in grammatical gender formation (The Carl Back Papers in Russian and East European Studies, 606), Center for Russian and East European Studies, Pittsburgh.
• Westfal S. 1956: A study in Polish morphology. The genitive singular masculine, Mouton and Company, Glasgow.
• Wojdak P. 2013: Wielorodzajowość wśród rzeczowników współczesnej polszczyzny, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
• Wojdak P. 2020a: Oboczność -a/-u w D.lp. a dwurodzajowość M2/M3 – antysystemowe „skrzyżowanie”, „Język Polski” C, z. 1, s. 47–56.
• Wojdak P. 2020b: Oboczność -a/-u w D.lp. a dwurodzajowość M2/M3 w świetle badań korpusowych sterowanych słownikami, „Język Polski” C, z. 2, s. 33–48.
• Wojdak P. 2020c: Dwurodzajowe jednostki rzeczownikowe M2/M2 z obocznością -a/-u w D.lp. Modelowanie relacji między końcówkami a alternantami rodzajowymi na podstawie frekwencji, „Język Polski” C, z. 3, s. 29–42.
• WSO: Wielki słownik ortograficzny PWN (online: https://sjp.pwn.pl/so/, dostęp: luty 2020).
• WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki (online: http://www.wsjp.pl, dostęp: luty 2020).
• Zaron Z. 2004: Aspekty funkcjonalne polskiej kategorii rodzaju. Charakterystyka fleksyjna, Auśra, Warszawa–Puńsk.

Identyfikatory

DOI

https://doi.org/10.31286/JP.01004