O trzech XIX-wiecznych kościołach ewangelickich Elbląga

• Autorzy: Piotr Birecki

Warianty tytułu

EN

About three IXIth-century evangelical churches in Elblag

Abstrakty

EN

This article presents the history of the three most important Evangelical church buildings erected in Elblag in the 19th century: the Church of the Three Kings, St Anne and St Paul. They were erected in the second half of the century to strengthen the structures of the Evangelical Church in the city. The text discusses the influence of the German state and Kaiser Wilhelm II on Protestant construction through legal acts such as the Eisenach Regulation. It also characterises the neo-Gothic style used in the design of the churches studied and, using archives, discusses the history of the buildings, their furnishings and the people and companies involved in the construction. In conclusion, it is indicated that the strong ties between the state and the Evangelical Church contributed, apart from the totalitarianisms of the 20th century, to the regression of Protestantism in Elblag and Vistula Pomerania.

PL

Artykuł przedstawia dzieje trzech najważniejszych ewangelickich budowli kościelnych wzniesionych w Elblągu w XIX wieku: kościołów Trzech Króli, św. Anny iśw. Pawła. Wzniesiono je w drugiej połowie stulecia, by wzmocnić struktury Kościoła ewangelickiego w mieście. W tekście omówiono wpływ państwa niemieckiego i cesarza Wilhelma II na budownictwo ewangelickie poprzez akty prawne, takie jak Regulatywa z Eisenach. Scharakteryzowano również stylistykę neogotycką zastosowaną w projektowaniu badanych kościołów oraz, wykorzystując archiwalia, omówiono dzieje budowli, ich wyposażenia, a także ludzi i firm zaangażowanych w realizację inwestycji. W podsumowaniu zasygnalizowano, iż silne związki państwa i Kościoła ewangelicko-unijnego przyczyniły się, prócz totalitaryzmów XX wieku, do regresu protestantyzmu w Elblągu i na Pomorzu Nadwiślańskim.

Słowa kluczowe

PL

Elbląg; protestantyzm; XIX wiek; ewangelickie budownictwo kościelne; Prusy Zachodnie

EN

Elblag; Protestantism; 19th Century; protestant church buildings; Westprussia

• Wydawca: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej w Elblągu
• Czasopismo: Studia Elbląskie
• Rocznik: 2024
• Tom: 25
• Strony: 49-61

Daty

wydano

2024

Twórcy

autor

Piotr Birecki

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Bibliografia

• Archiwum Państwowe w Gdańsku (APGd): Akta Rejencji Gdańskiej,
• APGd: Bau der Kirche 1880–1881, vol. 1-6, sygn. III/140
• APGd: Rejencja Kwidzyńska, sygn. 4992
• APGd: Konsystorz ewangelicki w Gdańsku, Die Bauten an der reform: Kirche Elbing, sygn. 2354
• Archiwum Państwowe w Elblągu: Das evangelische Kirchenwesen in Graudenz, Band 1, sygn. 181/IIa/437.
• Evangelisches Zentralarchiv (EZA): Lagerbuch für die evangelische Kirchengemeinde St. Annen, Bestand 507, sygn. 4874.
• EZA: Lagerbuch für die evangelische Kirchengemeinde von heiligen drei Königen zu Elbing, Bestand 507, sygn. 4872.
• EZA: Lagerbuch für die evangelische Kirchengemeinde von St. Paulus zu Pangritz Colonie, Bestand 507, sygn. 4876.
• EZA: Pangritz Colonie Elbing Hl. Leichnam, Bestand 7, sygn. 17693.
• Bałus W., Gotyk bez Boga? W kręgu znaczeń symbolicznych architektury sakralnej XIX wieku, Toruń 2011.
• Bihn F.N., Die Orgeln von Heilig Drei Königen Elbing, Westpr., Kassel 1938.
• Birecki P., Ewangelickie budownictwo kościelne w Prusach Zachodnich. Relacje między państwem a Kościołem ewangelicko-unijnym, Toruń 2014.
• Birecki P., Losy poewangelickich kościołów i budynków parafialnych na Pomorzu Nadwiślańskim po 1945 roku w: Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych, red. J. Kłaczkow, Toruń 2012, s. 684–709.
• Birecki P., Losy protestanckich obiektów sakralnych na terenie ziemi chełmińskiej w II połowie XX wieku w: Polski protestantyzm w czasach nazizmu i komunizmu, red. J. Kłaczkow, Toruń 2009, s. 646–658.
• Börsch-Supan E., współpraca Ostrowska-Kębłowska Z., Karl Friedrich Schinkel. Lebenswerk, Bd. 18, Die Provinzen Ost- und Westpreussen und Grossherzogtum Posen, München-Berlin 2003.
• Börsch-Supan E., Müller-Stüler D., Friedrich August Stüler: 1800–1865. Berlin-München 1997.
• Deutsche Bauzeitung, 6 XI, 1880.
• Domino J., Architektura Elbląga, w: Historia Elbląga, t. III, cz. 1, red. A. Groth, Gdańsk 2000, s. 258–277.
• Domasłowski J., Kościół św. Szczepana w Toruniu 1904-2004, Toruń 2004.
• Foerster E., Die Entstehung der Preußischen Landeskirche unter der Regierung König Friedrich Wilhelms des Dritten, Bd. I, Tübingen 1905.
• Hauke K., Stobbe H., Die Baugeschichte und die Baudenkmäler der Stadt Elbing, Stuttgart 1964.
• Herrmann E., Elbinger Kirchenglocke in Stuttgart, “Elbinger Nachrichten” 5 Dezember 1954.
• Hossfeld O., Stadt- und Landkirchen, Berlin 1905.
• Józefczyk M., Życie religijne, w: Historia Elbląga, t. VI, red. M. Andrzejewski, Gdańsk 2002.
• Krüger E., Bilder aus Elbings Kirchengeschichte, Elbing 1929.
• Kwiatkowska W., Kancelaria Ewangelickiego Kościoła Unijnego w Prusach Zachodnich w Iatach 1817-1920 i pozostałe po nich akta, Toruń 2006.
• Lepp C., Protestantisch-liberaler Aufbruch in die Moderne. Der deutsche Protestantenverein in der Zeit der Reichsgründung und des Kulturkampfes, Gütersloh 1996.
• Łyjak W., Katalog reklamowy firmy organmistrzowskiej „August Terletzki” z Elbląga (1857-1908), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1(1999), s. 44-63.
• Neumeyer H., Kirchengeschichte von Danzig Und Westpreussen in evangelischen Sicht, Band 2: Die evangelische Kirche im 19. und 20 Jahrhundert, Leer 1977.
• Otzen J., Der Kirchenbau des Protestantismus, Berlin 1893.
• Polak T., System kościelny czyli przewagi pana K., Poznań 2020.
• Pfarr-Almanach der Provinz Westpreussen 1897, 1913.
• Seng E., Der evangelische Kirchenbau im 19. Jahrhundert. Die Eisenacher Bewegung und der Architekt Christian Friedrich von Leins, Tübingen 1995.
• Schick M., Kulturprotestantismus und soziale Frage. Versuche zur Begründung der Sozialethik, vornehmlich in der Zeit von der Gründung des Evangelisch-sozialen Kongresses bis zum Ausbruch des 1. Weltkrieges (1890–1914), Tübingen 1970.
• Schmid B., Bau- und Kunstdenkmäler der Ordenzeit in Preussen, Marienburg 1941.
• Sieradzan W., Bernhard Schmid (1872-1947) jako członek Kościoła unijnego w świetle referatu wygłoszonego na synodzie superintendentury malborskiej w 1929/1930 r., „Gdański Rocznik Ewangelicki” 5(2011), s 118-157.
• Sozialer Protestantismus im Kaiserreich. Problemkonstellationen – Lösungsperspektiven – Handlungsprofile, wyd. Norbert Friedrich, Traugott Jähnichen, Münster 2005.
• Tiemann J., 600 Jahre Geschichte der Neust. Ev. Pfarr-Kirche zu den Heiligen Drei Königen in Elbing, Elbing 1937.
• Szczudłowski P., Losy poewangelickich obiektów sakralnych na terenie diecezji gdańskiej po 1945 roku, Lublin 2001.
• Zawadzki W., Dzieje kościoła Bożego Ciała w Elblągu do 1945 roku, „Studia Elbląskie” 22(2021), s. 21-30.
• Zawadzki W., Życie religijne, w: Historia Elbląga, t. III, cz. 2, red. A. Groth, Gdańsk 2001.
• Wojdak E., Postępowe idee w protestanckiej architekturze sakralnej na przykładzie trzech bydgoskich świątyń z ostatniej ćwierci XIX wieku, „Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu” 16(2011), s. 25–37.
• Zwei Orgelweihen in Elbing, “Evangelisches Gemeindeblatt” 1866.
• Wnętrze dawnego kościoła św. Anny w Elblągu, w: Polska-org.pl [on-line], https://polska-org.pl/8882064,foto.html?idEntity=7692964 (dostęp: 25.09.2024).

Identyfikatory

Biblioteka Nauki

55992890