Warmiński krąg współpracowników kardynała Stanisława Hozjusza

• Autorzy: Andrzej Kopiczko

Warianty tytułu

EN

: Warmian circle of associates of Cardinal Stanisław Hozjusz

Abstrakty

EN

Cardinal Stanislaus Hosius, as Bishop of Warmia, needed collaborators to assist him in ecclesiastical and secular administration. Even before he became ruler of the diocese, he befriended several people who held the canonical dignity in the Warmian Cathedral Chapter, but who worked at the royal court. This group included Paweł Płotowski. He also maintained contacts with Jan Dantyszek. After receiving his nomination for the Bishopric of Warmia, he appointed Kacper Hannow as his plenipotentiary to take over the diocese and swear in the articuli iurati. Since the bishops of Warmia, until the end of the 18th century, had a double authority as diocesan ordinaries and lay administrators of their domain, it was necessary to employ two types of officials. In terms of clerical authority, duties were performed by functionaries with titles and competences accepted in the universal Church. These included the vicar and general officiate, chancellors, secretaries and court chaplains. In the event of a departure outside the territory of Warmia, the bishops had to appoint a diocesan administrator sede impedita. Among the most important people who took up these offices, who were Warmian canons, we should mention Eustace Knobelsdorf (officiate and administrator of the diocese sede impedita), Jan Leoman (chancellor), as well as Szymon Worein and Stanisław Reszka (secretaries). He had great confidence in Jan Grodecki, Maciej Hein, Andrzej Nidecki, Henryk Samplawski and Tomasz Treter. The Jesuits should also be included in this circle: Alphonse Salmeron and John Jacob Astensis. The Dominion was obliged to employ Prussian indigens in its secular administration, which was supervised by the cathedral chapter. One of the most important offices, modelled on the courts of the magnates, in this sphere was that of country alderman. To this post, Hosius first appointed George Preuck, then Philip Potritte and Christopher Troschke. The bursars-general, who supervised the economy in the seven bailiwicks, became: Nicolas Loka, Bartholomew Danckfart, the previously mentioned Jan Leoman and Jan Hatten (who was related to the Hosius family). The court marshal was first Absalom Reymann and then Mikołaj Płotowski, probably related to the canon Paul Płotowski. In the bailiwick with its seat in Dobre Miasto, he appointed his elder brother Jan Hozjusz as starost. The bishop’s castles were managed by burgraves, but their names are difficult to establish, as is the court service, which - taking into account the bishop’s seat, castles and commons – numbered around 200. The most trusted person, however, was Marcin Kromer, from 1551 canon of Warmia, from 1570 – cardinal coadjutor and, from 1579, bishop of Warmia. Stanislaus Reszko, 40 years his junior, should also be included in this group. However, one can conclude that Stanisław Hosius’ relations with people from Warmia were of a rather official nature. He took over some officials from his predecessor, Jan Dantyszek. This was due to the need to continue in power and benefit from their experience more than personal trust. Among the clergy, not all those appointed to the most responsible posts proved entirely loyal to their superior, but canon Eggert Kempen remained among the strong contenders. The main cause of contention was the question of Prussian indigeneity.

PL

Kardynał Stanisław Hozjusz jako biskup warmiński potrzebował współpracowników, którzy pomagali mu w administracji kościelnej i świeckiej. Jeszcze zanim został rządcą diecezji, zaprzyjaźnił się z kilkoma osobami, które posiadały godność kanonicką w Warmińskiej Kapitule Katedralnej, ale pracowały na dworze królewskim. Do tego grona należy zaliczyć Pawła Płotowskiego. Utrzymywał też kontakty z Janem Dantyszkiem. Po otrzymaniu nominacji na biskupstwo warmińskie swoim pełnomocnikiem do objęcia diecezji i zaprzysiężenia articuli iurati mianował Kacpra Hannowa. Ponieważ biskupi warmińscy do końca XVIII wieku posiadali podwójną władzę jako ordynariusze diecezji oraz zarządcy świeccy swojej domeny, zachodziła konieczność zatrudnienia dwojakiego rodzaju urzędników. W wymiarze władzy duchownej obowiązki pełnili funkcyjni o przyjętej w Kościele powszechnym tytulaturze i kompetencjach. Byli nimi m.in.: wikariusz i oficjał generalny, kanclerze, sekretarze i kapelani nadworni. W przypadku wyjazdu poza teren Warmii biskupi musieli mianować administratora diecezji sede impedita. Wśród najważniejszych osób, które objęły te urzędy, a byli nimi kanonicy warmińscy, należy wymienić Eustachego Knobelsdorfa (oficjała oraz administratora diecezji sede impedita), Jana Leomana (kanclerza), a także Szymona Woreina i Stanisława Reszkę (sekretarzy). Dużym zaufaniem darzył Hozjusz Jana Grodeckiego, Macieja Heina, Andrzeja Nideckiego, Henryka Sampławskiego i Tomasza Tretera. Do tego kręgu należy też zaliczyć jezuitów: Alfonsa Salmerona i Jana Jakuba Astensisa. W administracji świeckiej w dominium był zobowiązany zatrudniać indygenów pruskich, czego pilnowała kapituła katedralna. Jednym z najważniejszych urzędów, wzorowanych na dworach możnowładców, było w tej sferze stanowisko wójta krajowego. Na to stanowisko Hozjusz mianował najpierw Jerzego Preucka, następnie Filipa Potritte’a i Krzysztofa Troschkego. Ekonomami generalnymi, którzy nadzorowali gospodarkę w siedmiu komornictwach, zostali: Mikołaj Loka, Bartłomiej Danckfart, Jan Leoman i Jan Hatten (skoligacony z rodziną Hozjuszów). Marszałkiem dworu był najpierw Absalom Reymann, a następnie Mikołaj Płotowski, zapewne spokrewniony z kanonikiem Pawłem Płotowskim. W komornictwie z siedzibą w Dobrym Mieście starostą mianował biskup swego starszego brata Jana Hozjusza. Zamkami biskupimi zarządzali burgrabiowie, ale ich nazwiska trudno ustalić, podobnie jak służby dworskiej, która w siedzibie biskupa, zamkach i komornictwach liczyła w sumie około 200 osób. Osobą najbardziej zaufaną był jednak Marcin Kromer, od 1551 roku kanonik warmiński, od 1570 roku koadiutor kardynała i od 1579 roku biskup warmiński. Do tego grona należy jeszcze zaliczyć o 40 lat od niego młodszego Stanisława Reszkę. Można jednak wysnuć wniosek, że relacje Stanisława Hozjusza z osobami z Warmii miały charakter raczej służbowy. Niektórych urzędników przejął po swoim poprzedniku Janie Dantyszku. Wynikało to bardziej z potrzeby kontynuacji władzy i korzystania z ich doświadczenia niż z osobistego zaufania. Wśród osób duchownych nie wszyscy powoływani na najodpowiedzialniejsze stanowiska okazali się do końca lojalni wobec swego przełożonego, a wśród zdecydowanych przeciwników pozostał kanonik Eggert Kempen. Głównym powodem sporów była kwestia indygenatu pruskiego.

Słowa kluczowe

PL

Stanisław Hozjusz; Diecezja Warmińska; Dominium Warmińskie; Stanisław Reszka; Marcin Kromer

EN

Stanisław Hozjusz; Diocese of Warmia; Warmian Dominion; Stanisław Reszka; Marcin Kromer

• Wydawca: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej w Elblągu
• Czasopismo: Studia Elbląskie
• Rocznik: 2024
• Tom: 25
• Strony: 25-38

Daty

wydano

2024

Twórcy

autor

Andrzej Kopiczko

• Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Bibliografia

• Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, Archiwum Biskupie, B 3, D 12, 38.
• Brachvogel E., Die Grabdenkmäler im Dom zu Frauenburg, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands” 23(1929), s. 733–770.
• Statuty synodalne Warmińskie, Sambijskie, Pomezańskie, Chełmińskie oraz Prowincjonalne Ryskie. Z braniewskiego wydania księdza Franciszka Hiplera 1899 roku oraz pierwodruków 1922 i 1932 roku przełożył biskup Julian Wojtkowski, Olsztyn 2010.
• Borawska T., Śladami zmiennych losów Aleksandra Scultetiego (ok. 1485–1570), przyjaciela Mikołaja Kopernika, w: Aleksander Sculteti przyjaciel Mikołaja Kopernika. Szesnastowieczna rzeczywistość w kontekście wielkich uczonych, red. J. Żiółkowski, Tczew 2020, s. 83–148.
• Borawska T., Tiedemann Giese (1480–1550) w życiu wewnętrznym Warmii i Prus Królewskich, Olsztyn 1984.
• Borawska T., Kopiczko A., Hannow (Hannovius) Jan, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn 1996, s. 80.
• Borawska T., Kopiczko A., Kempen (Kampen) Eggert, w: Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, red. J. Guzowski, Olsztyn 1996, s. 111–112.
• Eichhorn A., Der ermländische Bischof und Cardinal Stanislaus Hosius, t. 1, Mainz 1854.
• Eichhorn A., Geschichte der ermländischen Bischofswahlen, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands“ 1(1860), s. 93–190, 269–383, 460–600.
• Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, oprac. L. Grzebień, Kraków 1996.
• Glemma T., Działyński Erazm, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 6, Kraków 1948, s. 79.
• Inglot M., Hosii amicus. Alfons Salmerón – pierwszy jezuita w Polsce, w: Kardynał Stanisław. Hozjusz (1504–1579). Osoba, myśl, dzieło, czasy, znaczenie, red. S. Achremczyk, J. Guzowski, J. Jezierski, Olsztyn 2005, s. 63–76.
• Inscriptionum sepulcralium in Ecclesia Cathedrali Warmiensi Centuria, Pastoralblatt für die Diözese Ermland, 1881, s. 51–59.
• Kalinowska A.J., Reszka (Rescius, Reski) Stanisław, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 31, Warszawa 1988–1989, s. 129–133.
• Kalinowska A.J., Wyjazd kardynała Stanisława Hozjusza do Rzymu w 1569 roku, „Studia Warmińskie” 18(1981), s. 181–209.
• Kardynał Stanisław. Hozjusz (1504–1579). Osoba, myśl, dzieło, czasy, znaczenie, red. S. Achremczyk, J. Guzowski, J. Jezierski, Olsztyn 2005.
• Kopiczko A., Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1525–1821, cz. 2: Słownik, Olsztyn 2000.
• Kopiczko A., Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525–1772, Olsztyn 1993.
• Małłek J., Kardynał Hozjusz i książę Albrecht Pruski, w: Kardynał Stanisław Hozjusz (1504–1579). Osoba, myśl, dzieło, czasy, znaczenie, red. S. Achremczyk, J. Guzowski, J. Jezierski, Olsztyn 2005, s. 43–52.
• Oracki T., Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i ziemi malborskiej od połowy XV do końca XVIII wieku, cz. 1: A–K, Olsztyn 1984; cz. 2: L–Ż, Olsztyn 1988.
• Ordinatio castri Heylsberg, wyd. C.P. Woelky, w: Scriptores rerum Warmiensium oder Quellenschriften zur Geschichte Ermlands, Braunsberg 1866, s. 314–346.
• Sikorski J., Preuck (Preyke) Jerzy, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Wrocław 1984–1985, s. s. 438–439.
• Skolimowska A., Korespondencja między Stanisławem Hozjuszem i Janem Dantyszkiem, w: Kardynał Stanisław Hozjusz (1504–1579). Osoba, myśl, dzieło, czasy, znaczenie, red. S. Achremczyk, J. Guzowski, J. Jezierski, Olsztyn 2005, s. 297–305.
• Sławoszewska M., Kempen Eggert, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 12, Wrocław 1966–1967, s. 336–337.
• Stankiewicz J., Loka (Loca, Locka, Lockka) Mikołaj, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 17, Wrocław 1972, s. 531–532.
• Szorc A., Dominium warmińskie 1243–1772. Przywilej i prawo chełmińskie na tle ustroju Warmii, Olsztyn 1990.
• Szorc A., Sługa Boży Stanisław Hozjusz, Olsztyn 2011.
• Szorc A., Sługa Boży Stanisław Hozjusz, w: Polscy święci, t. 12, red. J.R. Bar, Warszawa 1987, s. 9–91.
• Szorc A., Życie codzienne na dworze biskupów warmińskich (na przykładzie dworów Stanisława Hozjusza i Marcina Kromera), w: Życie codzienne na dawnych ziemiach pruskich. Materiały z sesji naukowej Olszynek, 10 października 1996 r., Olsztyn 1997, s. 7-30.
• Tazbir J., Kuczborski Walenty, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 16, Wrocław 1971, s. 73–74.
• Triller A., Kardinal Stanislaus Hosius (1504–1579), Osnabrück 1981.
• Urban W., Hozjusz (Hose, Hosz, Hos, Hoz, Hoże, Hosius) Ulryk, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 10, Wrocław 1962–1964, s. 47.
• Wojtkowski J., Czynności religijne Stanisława Hozjusza w diecezjach: chełmińskiej i warmińskiej 1549–1569, w: Kardynał Stanisław Hozjusz (1504–1579). Osoba, myśl, dzieło, czasy, znaczenie, red. S. Achremczyk, J. Guzowski, J. Jezierski, Olsztyn 2005, s. 77–97.
• Mikołaj Płotowski, w: Korpus Tekstów i Korespondencji Jana Dantyszka [on-line], http://dantiscus.ibi.uw.edu.pl/index.php?f=personDetails&person=340 (dostęp 24.01.2024).
• Stanislaw Cardinal Hosius (Hozjusz), w: Catholic Hierarchy [on-line], https://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bhosius.html (dostęp 23.01.2024).

Identyfikatory

Biblioteka Nauki

55992886