O rozwoju semantycznym socjolektalnej amby

• Autorzy: Jarosław Pacuła

Warianty tytułu

O rozwoju semantycznym socjolektalnej amby

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

The article deals with the presence of the word amba in the Polish language. Apparently, in contemporary Polish the noun functions in numerous new meanings. Referring to contemporary tendencies and phenomena, the author proves that word amba, of jargon origin, was spread and became a tool of communication between social and ethnic groups. The lexeme amba was well-known in the 19th century, but only became a fashionable word in its final years. The author discusses two paths of the word’s development: „Russian”, associated with Russian partition of Poland, which comprised a few of its regions including Mazowsze (amba is a word borrowed from Russian criminal dialects and Polish argot or jargon is an intermediary); and „German”, connected with the linguistic situation in the Prussian partition (various meanings of word amba are the result of neo-semantization of German loanwords). Today’s semantics of the word depends on the source of the loan, since the word was present both in the Russian and German languages.

PL

Artykuł dotyka sprawy obecności słowa amba w polszczyźnie. Okazuje się bowiem, że we współczesnym języku polskim rzeczownik ten funkcjonuje w licznych nowych znaczeniach. Odnosząc się do współczesnych tendencji komunikacyjnych, autor dowodzi, że mające socjolektalną historię słowo amba stało się bardzo popularne w komunikacji różnych grup społecznych i narodowych. Leksem amba znany był w XIX w., ale w ostatnich latach stał się szczególnie modny. Autor zaprezentował dwie drogi rozwoju semantycznego słowa amba – „rosyjską” – związaną ze znajdowaniem się części polskich ziem (w tym Mazowsza) w zaborze rosyjskim (amba jest słowem zapożyczonym z rosyjskich gwar przestępczych, a pośrednikiem jest polski żargon więzienny [grypsera]) i „niemiecką” – związaną z kontaktem językowym polsko-niemieckim w będącej pod zaborem pruskim Wielkopolsce (znaczenia słowa amba są wynikiem z neosemantyzacji germanizmów). Dzisiejsza semantyka słowa jest uzależniona od źródła pożyczki, wszak leksem był obecny i w ruszczyźnie, i języku niemieckim.

Słowa kluczowe

PL

słownictwo socjolektalne; semantyka leksykalna; historia języka; etymologia

EN

sociolect lexis; lexical semantics; language history; etymology; sociolect lexis; lexical semantics; language history; etymology

• Wydawca: Instytut Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk
• Czasopismo: Polonica
• Rocznik: 2019
• Tom: 39
• Strony: 205-217

Daty

wydano

2019-12-28

Twórcy

autor

Jarosław Pacuła

Bibliografia

• a) Literatura podmiotowa (źródła objęte ekscerpcją)
• BM: [brak inf. o aut.], 1923, Блатная музыка. Словарь жаргона преступников. Издание управления уголовного розыска республики, Москва.
• BMŻT: Блатная музыка („жаргон” тюрьмы), 1908, red. В.Ф. Трахтенберг, Санкт-Петербург.
• BS: Босяцкий словарь, 1903, red. В. Бец, Одесса.
• ES: Энциклопедический словарь, 1890, red. Ф.А. Брокгауз, И.А. Ефрон, Санкт-Петербург.
• ESJP: Etymologiczny słownik języka polskiego. Tom I: A–K, 2000, red. A. Bańkowski, Warszawa.
• Estreicher K., 1867, Żargon złoczyńców, Warszawa.
• Estreicher K., 1903, Szwargot więzienny, Warszawa.
• Gonet S., 1897, Język polski w wojsku. Wyrazy i zwroty żołnierskie, Lud 3, s. 78–81.
• GW: Stowarzyszenie Gwara Warszawska, http://gwara-warszawska.waw.pl/slownik/amba/ (dostęp: 4.06.2019).
• JaB: Язык блатных. Язык мафиози. Энциклопедический синонимический словарь, 1997, red. О.Б. Хоменко, Москва.
• JaK: Фабричный П., 1923, Язык каторги, Каторга и ссылка 6, s. 177–178.
• JKN: Снегов С.А., 1991, Язык, который ненавидит, Москва.
• Kania S., 1976, Polska gwara konspiracyjno-partyzancka okresu okupacji hitlerowskiej (1939–1945), Warszawa.
• Kania S., 1978, Polska gwara żołnierska lat 1914–1939, Zielona Góra.
• Kątny A., 2002, Zu den deutschen Lehnwörtern in der polnischen Gaunersprache, Studia Germanica Gedanensia 10, s. 96–108.
• Kokociński P., 1997, Samowolka, Wrocław.
• Kurka A., 1899, Słownik mowy złodziejskiej, Lwów.
• Ludwikowski W., Walczak H., 1922, Żargon mowy przestępców. „Błatna muzyka”. Ogólny zbiór słów gwary złodziejskiej, Warszawa.
• MSSiMP: Miejski słownik slangu i mowy potocznej, http://www.miejski.pl/ (dostęp 5.06.2019).
• NKJP: Narodowy Korpus Języka Polskiego; http://nkjp.pl/ (dostęp: 11.06.2019).
• NSEJP: Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, 2003, red. K. Długosz-Kurczabowa, Warszawa.
• NSGU: Nowy słownik gwary uczniowskiej, 2004, red. M. Kasperczak, M. Rzeszutek, J. Smól, H. Zgółkowa, Wrocław.
• Pasławski W., 1999, 540 dni w armii, b.m.w.; http://www.e-ksiazka.it.pl/540_dni_w_armii.html (dostęp: 12.06.2019).
• PSIS: Полный словарь иностранных слов, вошедших в употребление в русском языке, 1907, red. М. Попов, Санкт-Петербург.
• RES: Русский этимологический словарь. Вып. 1, 2007, red. А.Е. Аникин, Москва.
• RŻ: Русский жаргон. Историко-этимологический словарь, 2008, М.А. Грачёв, В.М. Мокиенко, Москва.
• SA: Słownik argotyzmów, 1995, red. S. Kania, Warszawa.
• Sanders D., 1876, Wörterbuch der deutschen Sprache, t. 2, Leipzig,
• Schaffer J.F., 1836, Neues französisch-deutsches und deutsch-französisches Wörterbuch, t. 1, Hanovre.
• SEBo: Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, 2005, Kraków.
• SEBr: Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, 1993, Warszawa.
• SGMP: Słownik gwary miejskiej Poznania, 1999, red. M. Gruchmanowa, B. Walczak, Warszawa–Poznań.
• SGU: Czarnecka K., Zgółkowa H., Słownik gwary uczniowskiej, 1991, Poznań.
• SGW: Słownik gwary warszawskiej XIX wieku, 1966, red. B. Wieczorkiewicz, Warszawa.
• SiWWJa: Н. Смирнов, Слова и выражения воровского языка, выбранные из романа вс. Крестовского „Петербургские трущобы”, 1899, Санкт-Петербург.
• SIS: Словарь иностранных слов, вошедших в состав русского языка, 1910, red. А.Н. Чудинов, Санкт-
• Петербург.
• SJPDor: Słownik języka polskiego, t. 1, 1958, red. W. Doroszewski, Warszawa.
• SJPSzym: Słownik języka polskiego, t. 1, 1978, red. M. Szymczak, Warszawa.
• SL: Linde S.B., Słownik języka polskiego, t. 1, 1807, Warszawa.
• Smal-Stocki R., 1949, Polish Partisan Slang, Slavic and East European Journal. 7, 1.
• SpG: Справочник по ГУЛАГу. Т. 1–2, 1991, red. Ж. Росси, Москва.
• SPLP: Słownik polskich leksemów potocznych, t. 1, 2001, red. W. Lubaś, Kraków.
• SPP: Czeszewski M., Słownik polszczyzny potocznej, 2006, Warszawa.
• SSE: Современный словарь русского языка, 2010, red. Т. Ефремова, Москва.
• STGP: Stępniak K., Słownik tajemnych gwar przestępczych, 1993, Londyn.
• SW: Słownik języka polskiego, t. 1, 1990, red. J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Warszawa.
• SWiAJa: Попов В.М., Словарь воровского и арестантского языка, 1912, Киев.
• SWiF: [brak inf. o aut.], 1859, Собрание выражений и фраз, употребляемых в разговоре с петербург-скими мошенниками, Северная пчела 282, s. 1129–1130.
• SWJa: Лебедев В., 1909, Словарь воровского языка, Вестник полиции 22–24.
• SWiL: Słownik języka polskiego, 1861, red. A. Zdanowicz i in., Wilno.
• SWJP: Słownik współczesnego języka polskiego, 1996, red. B. Dunaj, Warszawa.
• SWO: Słownik wyrazów obcych PWN z przykładami i poradami, 2009, red. L. Drabik, Warszawa.
• Szaszkiewicz M., 1997, Tajemnice grypserki. Cz. 2, Kraków.
• SŻP: Словарь жаргона преступников, 1927, red. С.М. Потапов, Москва.
• TSD: Толковый словарь живого великорусского языка, 1866, red. В. Даль, Санкт-Петербург.
• TSK: Большой толковый словарь русского языка, 1998, red. С.А. Кузнецов, Санкт-Петербург.
• TSO: Толковый словарь русского языка, 1992, red. С.И. Ожегов, Н.Ю. Шведова, Москва.
• TSRS: Толковый словарь русского сленга, 2006, red. В.С. Елистратов, Москва.
• TSRŻ: Толковый словарь русского жаргона, 2006, red. М.А. Грачёв, Москва.
• TSU: Толковый словарь русского языка, t. 1, 1935, red. Д.Н. Ушаков, Москва.
• UJaZ: Виноградов Н.Н., 1927, Условный язык заключенных Соловецких лагерей Особого Назначения, [w:] Материалы соловецкого общества краеведения. В. XVII, Соловки, s. 15–46.
• UJaPM: Путилин И.Д., 1904, Условный язык петербургских мошенников, известный под именем „Музыки” или „Байкового языка”, [w:] Записки И.Д. Путилина, t. 4, Санкт-Петербург, s. 261–267.
• Ułaszyn H., 1951, Język złodziejski, Łódź.
• USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1, 2003, red. S. Dubisz, Warszawa.
• Wędkiewicz S., 1921, Z polskiej gwary żołnierskiej, Język Polski VI, 5, s. 153–154.
• WS: Воровской словарь, 1904, red. Г. Досталь, Москва.
• WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, 2007–, red. P. Żmigrodzki (online: wsjp.pl).
• WSWO: Wielki słownik wyrazów obcych PWN, 2003, red. M. Bańko, Warszawa.
• WSWOiT: Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, 2007, red. A. Markowski, R. Pawelec, Warszawa.
• b) Literatura przedmiotowa
• Appel K., 1908, Język i społeczeństwo. Lingwistyka i socjologia, Warszawa.
• Dymek-Balcerek K., 2000, Patologie zachowań społecznych – rzeczywistość przełomu wieków XX i XXI. Narkomania – alkoholizm – samobójstwa – grupy subkulturowe – sekty, Radom.
• Gajda S., 2000, Media – stylowy tygiel współczesnej polszczyzny, [w:] Język w mediach masowych, red. J. Bralczyk, K. Mosiołek-Kłosińska, Warszawa, s. 19–27.
• Grabias S., 1994, Język w zachowaniach społecznych, Lublin.
• Jaros V., 2013, Źródła leksyki socjolektu użytkowników CB-radia, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN LIX, s. 61–77.
• Kita M., 1991, Ekspansja potoczności, [w:] Prace językoznawcze. T. 19: Studia polonistyczne, red. A. Kowalska, A. Wilkoń, Katowice, s. 83–90.
• Kołodziejek E., 2005, Socjolekt przestępczy jako kanwa kulturowa współczesnych subkultur, [w:] Taż, Człowiek i świat w języku subkultur, Szczecin, s. 43–72.
• Krajewski L., 2005, Komunikacja ludyczna w żargonie przestępców, czyli o tzw. giercowaniu jako przykładzie czarnego humoru w subkulturze więziennej, Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 1, s. 186–203.
• Królikowska S., 1975, O współczesnym słownictwie przestępców, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne 110, s. 55–77.
• Lubaś W., 1978, Słownictwo kolokwialne i niekolokwialne. Próba definicji, [w:] Z zagadnień współczesnego języka polskiego, red. M. Szymczak, Wrocław 1978, s. 145–149.
• Milewski S., 1971, Gwara przestępcza i jej przenikanie do języka ogólnego, Poradnik Językowy 2, s. 91–101.
• Morawski J., 1968, O potrzebie badania gwary przestępczej, Przegląd Penitencjarny VI, 1/17, s. 72–82.
• Pacuła J., 2018, Polszczyzna w GUŁagu. Leksyka, Bielsko-Biała.
• Piotrowicz A., Witaszek-Samborska M., 2015, O żywotności zapożyczeń niemieckich w gwarze miejskiej Poznania, Gwary Dziś 7, s. 201–214.
• Walczak B., Witaszek-Samborska M., 1989, Wpływy niemieckie w gwarze miejskiej Poznania, Rozprawy Slawistyczne 4, s. 283–295.
• Warchala J., Furgalska-Skudrzyk A., 2007, Potoczność – kategoria rozmyta?, [w:] Potoczność a zachowania językowe Polaków, red. B. Boniecka, S. Grabias, Lublin, s. 21–32.
• Witkowski W., 1992, Elementy żargonu złodziejskiego we współczesnym języku ogólnopolskim, [w:] Studia z dialektologii polskiej i słowiańskiej, red. W. Boryś, W. Sędzik, Warszawa, s. 271–273.
• Zgółkowa H., 1994, Grypsera w szkole. Przenikanie słownictwa środowisk przestępczych do żargonu uczniowskiego, [w:] Słowa służebne, red. H. Zgółkowa, Poznań, s. 41–47.
• Аникин А.Е., 2007, Русский этимологический словарь. Вып. 1 (а – аяюшка), Москва.
• Блихарски М., 1995, Словообразовательное гнездо и фразеологизмы от слова „блат” в современном русском языке, [w:] Prace Językoznawcze. T. 23: Zagadnienia ogólnojęzykoznawcze i slawistyczne, red. H. Fontański, Katowice, s. 65–70.
• Бодуэн де Куртенэ И.А., 1908, Предисловие, [w:] Блатная музыка („жаргон” тюрьмы), red. В.Ф. Трахтенберг, Санкт-Петербург, s. V–XI.
• Грачев М.А., 2005, От Ваньки Каина до мафии, Санкт-Петербург.
• Фасмер М., 1986, Этимологический словарь русского языка. Т. 1, przeł. О.Н. Трубачёв, Москва.
• Шанский Н.М., 1967, Этимологический словарик междометий, Русский язык в школе 2, s. 49–57.

Identyfikatory

DOI

10.17651/POLON.39.11