Mitonimia międzywojennego Kowna

• Autorzy: Justyna Prusinowska

Warianty tytułu

EN

Mythonymy of Interwar Kaunas

Abstrakty

PL

Celem artykułu jest opis i analiza tkanki nazewniczej Kowna, związanej z pogańską przeszłością Bałtów – Prusów i Litwinów. Mitonimy pojawiają się zasadniczo w trzech okresach istnienia miasta: w międzywojniu, na przełomie lat 80. i 90. oraz po roku 2004, a więc w momentach przełomowych, granicznych, kiedy podkreślanie odrębności, eksponowanie tożsamości i sięganie do jej źródeł ma niepoślednie znaczenie. Najbardziej interesujące zjawiska zachodzą w okresie międzywojennym, kiedy to poprzez umieszczanie w tkance miasta licznych obiektów o nazwach zapożyczonych z mitologii bałtyckiej wyraźnie kształtowano i mobilizowano zbiorową pamięć w przestrzeni naznaczonej wcześniej przez „obcych” – Cesarstwo Rosyjskie i Cesarstwo Niemieckie. W taki też sposób skutecznie tę przestrzeń oswajano. O randze tego procesu świadczą dziesiątki nazw powiązanych z pogańskimi Bałtami (Kowno jest pod tym względem ewenementem na mapie Litwy), które nadano w międzywojniu w przeważającej większości ulicom i innym obiektom, mieszczącym się, co ważne, w ówczesnym ścisłym centrum miasta. W pozostałych dwóch okresach mitonimy nie są już tak popularne, imionami bóstw i innych istot czczonych dawniej przez Litwinów nazywa się przeważnie ulice znacznie oddalonych od śródmieścia dzielnic, często nowo utworzonych. Dzięki temu jednak Kowno zyskuje wyraźnie nakreśloną tożsamość, która promieniuje od centrum w stronę przedmieść. Miejscem na wskroś przenikniętym „duchem litewskości” jest oczyszczony skrupulatnie ze śladów wspomnianych zależności Plac Jedności (lit. Vienybės aikštė), którego ważny punkt stanowi niepozorny, czuwający przy symbolicznym źródle narodu litewskiego krasnoludek. Ten właśnie element mitonimiczny potraktowany został ze szczególną uwagą, a na jego przykładzie dokonano szczegółowej analizy kulturoznawczej przestrzeni miasta. Należy podkreślić, że w Kownie mitonimy układają się w przemyślaną, wielowątkową strukturę, można by rzec – miasto osobne, które dla przybysza może być niedostępne i obce. Artykuł omawia poszczególne zbiory i elementy tej rozbudowanej, z rozmysłem przez urbanistów i planistów utworzonej siatki znaczeń, której osnowę stanowi historyczne doświadczenie Kowna i Litwy.

EN

The present article describes and examines the lexical tissue of the city of Kaunas related to the pagan past of the Balts – Prussians and Lithuanians. The mythonyms appear basically in three periods of the city’s existence: in the interwar period, at the turn of the 1990s and after 2004, i.e. at critical and borderline moments, when emphasising individuality, exposing identity and referring to its sources was of utmost importance. The most interesting phenomena took place in the interwar period, when by placing in the city tissue numerous objects with names borrowed from Baltic mythology, collective memory was clearly shaped and mobilised in the space previously marked by “strangers” – Imperial Russia and the German Empire. In this way, this space was effectively tamed. The importance of this process is evidenced by dozens of names associated with the pagan Balts (Kaunas is a phenomenon in this respect on the map of Lithuania), which were given in the interwar period mostly to streets and buildings located, importantly, in the then very centre of the city. In the other two periods, mythonyms were not so popular anymore: the names of deities and other creatures historically worshiped by Lithuanians were usually given to streets far away from the city centre, often in newly created districts. Thanks to this, however, Kaunas has a clearly drawn identity that spreads from the centre towards the suburbs. A place that is thoroughly permeated with the “spirit of Lithuanianness” is the Unity Square (Lith. Vienybės aikštė), scrupulously cleansed of the traces of the aforementioned dependencies, whose important point is an inconspicuous dwarf who watches over the symbolic spring of the Lithuanian nation. It is this mythonymic element that is treated with special attention in this article, and on its example, a detailed cultural analysis of the city’s space is proposed. It should be emphasised that in Kaunas the mythonyms form a thought-out, multi-layered structure, as if a separate city that is inaccessible and foreign to the strangers. The study discusses individual collections and elements of this extensive web of meanings, deliberately created by town planners and urban designers, the basis of which is the historical experience of Kaunas and Lithuania.

Słowa kluczowe

PL

mitonimy; mitologia litewska; Kowno; krajobraz kulturowy; krajobraz urbanistyczny; pamięć historyczna; tożsamość narodowa

EN

mythonyms; Lithuanian mythology; Kaunas; cultural landscape; urban landscape; collective memory; national identity

• Wydawca: Polska Akademia Nauk. Instytut Slawistyki PAN
• Czasopismo: Acta Baltico-Slavica
• Rocznik: 2022
• Tom: 46

Daty

wydano

2022

Twórcy

autor

Justyna Prusinowska

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [Adam Mickiewicz University in Poznań], Poznań

Bibliografia

• Apie naują miesto planą. (1923, maj 19). Lietuva, 2.
• Balkus, M. (2020). Kauno gatvėvardžiai 1918–1940 m. Kauno istorijos metraštis, 18, 47–62. https://doi.org/10.7220/2335-8734.18.3
• Basanavičius, J. (1924). Iš Karo Muziejaus istorijos. (Atviras laiškas Valdžios ir Seimo atstovams). Lietuva, 1924(236(1738)), 2–4.
• Del miesto išplanavimo. (1923, marzec 22). Lietuva, 1–2.
• Greimas, A. J. (1990). Apie dievus ir žmones: Lietuvių mitologijos studijos. W A. J. Greimas, Tautos atminties beieškant: Apie dievus ir žmones (ss. 5–342). Mokslas; Algimanto Mackaus knygų leidimo fondas.
• Jankevičienė, A. (1991). Perkūno namas Aleksoto g. 6. W A. Jankevičienė (Red.), Kauno architektura (ss. 64–67). Mokslas.
• Javaitytė, S. (2017, czerwiec 11). Ekskursija po Soborą, didingą šventovę su klaidžiais rūsiais. Kas vyksta Kaune. http://kaunas.kasvyksta.lt/2017/06/11/kultura/ekskursija-po-sobora-didinga-sventove-su-klaidziais-rusiais/
• Kančienė, J. (1991). Vandentiekio ir kanalizacijos stoties pastatai Aukštaičių g. 43. W A. Jankevičienė (Red.), Kauno architektūra (ss. 67–69). Mokslas.
• Karo Muzėjus puošiasi. (1923). Karys, 1923(43(231)), 482.
• Karpińska, G. E. (2004). Miasto wymazywane: Historia łódzkiego przypadku. Studia Etnologiczne i Antropologiczne, 8, 165–178.
• Kauno gatvės, baseinai, kūdros ir kt. „menki” dalykai. (1935, grudzień 28). Lietuvos žinios, 7.
• Kiaupa, Z. (2010). Kauno istorija: T. 1. Kauno istorija nuo seniausių laikų iki 1655 metų. Versus aureus.
• K. I. B. (1922a, listopad 16). Antras pasitarimas dėlei miesto išplanavimo. Lietuva, 2.
• K. I. B. (1922b, listopad 5). Nauji gatvių vardai. Lietuva, 5.
• Koschany, R. (2014). Interpretacje. W E. Rewers (Red.), Kulturowe studia miejskie: Wprowadzenie (ss. 263–297). Narodowe Centrum Kultury.
• Kovų už tautos laisvę ir nepriklausomybę šventovė (A. Stoliarovas, K. Petrauskė, A. Jurevičiūtė, & L. Kasparaitė-Balaišė, Opr.). (2016). Vytauto Didžiojo karo muziejus.
• Krūminaitė, S. (2007). Vienybės aikštės Nykštukas: Paveldosaugos aspektas. Kauno istorijos metraštis, 8, 267–278.
• Laužinskaitė, A. (2003). Kai kurie Vilijampolės istorinės urbanistinės raidos iki 1940 m. bruožai. Liaudies kultūra, 2003(6(93)), 34–43.
• Maj, A. (2004). Palimpsest urbanistyczno-kulturowy: O złożoności krymskiego miasta Kercz. Teksty z Ulicy, 2004(8), 41–57.
• Mierzyński, A. (1870). Jan Łasicki. Źródło do Mytologii Litewskiej. Rocznik Ces. Król. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego: Poczet trzeci, 18/41, 1–102.
• Myszka, A. (2016). Urbanonimia Rzeszowa: Językowo-kulturowy obraz miasta. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
• Narbutt, T. (1835). Dzieje starożytne narodu litewskiego: T. 1. Mitologia litewska. Nakładem i drukiem A. Marcinowskiego.
• Narbutt, T. (1838). Dodatek XVII. O posągach w Kownie odkrytych. W T. Narbutt, Dzieje narodu litewskiego (T. 4, ss. 80–84). Nakładem i drukiem A. Marcinowskiego.
• Pangonytė, A. (2010). Gatvių pavadinimai – kas tinka ir kas patinka. Valstybinė lietuvių kalbos komisija. https://vlkk.lt/naujienos/kitos-naujienos/gatviu-pavadinimai-kas-tinka-ir-kas-patinka
• Petrulis, V. (1990). Nykštukas Vienybės aikštėje. Švyturys, 1990(16), 25.
• Petrušonis, V. (1990, styczeń 17). Ką veikia nykštukas Vienybės aikštėje? Kauno tiesa, 5.
• Petrušonis, V. (2004). Introdukuotieji kultūriniai kodai Kauno architektūroje. Urbanistika ir architektūra, 28(3(Supl.)), 57–62.
• Pretorijus, M. (2006). Prūsijos įdomybės, arba Prūsijos regykla (I. Lukšaitė, Opr.; T. 3 / Ks. 4–6). Lietuvos istorijos instituto leidykla.
• Przybylska, L. (2011). Rodzaje sakralnych nazw ulic miast wojewódzkich. W G. Cyran & E. Skorupska- Raczyńska (Red.), Język, religia, tożsamość: T. 6. W kręgu religii języka i wiary (ss. 163–174). Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wielkopolskim.
• Rewers, E. (1997). Ekran miejski. W A. Zeidler-Janiszewska (Red.), Pisanie miasta – czytanie miasta (ss. 41–50). Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
• Rewers, E. (2005). Post-polis: Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta. Towarzystwo Autorów Wydawców Prac Naukowych „Universitas”.
• Rykiel, Z. (2005). Miasto jako miejsce a przemiany jego architektury, symboliki i świadomości terytorialnej mieszkańców. W B. Jałowiecki, A. Mejer, & M. S. Szczepański (Red.), Przemiany miasta: Wokół socjologii Aleksandra Wallisa (ss. 68–82). Wydawnictwo Naukowe Scholar.
• Sławek, T. (1997). Akro/nekro/polis: Wyobrażenia miejskiej przestrzeni. W A. Zeidler-Janiszewska (Red.), Pisanie miasta – czytanie miasta (ss. 11–40). Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
• Załęcki, J. (2003). Społeczny wymiar przestrzeni miasta. W M. Zemło (Red.), Małe miasta: Przestrzenie (ss. 133–149). Collegium Suprasliense.

Identyfikatory

DOI

10.11649/abs.2442

Biblioteka Nauki

38456485