Półwysep Krymski w stosunkach między Federacją Rosyjską i Ukrainą

• Autorzy: Andrzej Szeptycki

Warianty tytułu

The Crimean Peninsula in Relations between the Russian Federation and Ukraine

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

Leżący na południu Ukrainy Półwysep Krymski, oddzielający Morze Czarne od Azowskiego, jest jednym z potencjalnie zapalnych punktów na obszarze b. ZSRR. Wynika to zarówno z jego skomplikowanej historii, strategicznego położenia, jak i obecnej specyfiki społeczno-politycznej. Jeszcze przed naszą erą półwysep był obszarem greckiej kolonizacji; w XIV-XVII w. był centrum tatarskiego Chanatu Krymskiego. U schyłku XVIII wieku znalazł się w granicach imperium rosyjskiego. Krymski Sewastopol stał się główną bazą rosyjskiej, a następnie radzieckiej Floty Czarnomorskiej; podczas II wojny światowej zyskał tytuł "miasta-bohatera". Po powstaniu ZSRR półwysep pierwotnie wchodził w skład Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, niemniej w 1954 r. dla upamiętnienia trzechsetnej rocznicy unii perejasławskiej został przyłączony do Ukraińskiej SRR. W ten sposób w 1991 r. stał się częścią niepodległej Ukrainy. Zgodnie ze spisem powszechnym z 2001 r. Krym liczył nieco ponad 2 min mieszkańców, z czego 58,3% stanowili Rosjanie, 24,3% - Ukraińcy, 12% - Tatarzy. Wśród najważniejszych problemów dotyczących półwyspu w minionym dwudziestoleciu wymienić trzeba rewindykacje terytorialne części rosyjskiej klasy politycznej, stacjonowanie rosyjskiej Floty Czarnomorskiej, separatystyczne dążenia lokalnej społeczności rosyjskiej, wreszcie obecność na Krymie mniejszości tatarskiej. To ostatnie zagadnienie nie dotyczy bezpośrednio Rosji i Ukrainy; dlatego w tym miejscu trzeba jedynie zasygnalizować, że Tatarzy krymscy - historycznie najstarsi mieszkańcy tych ziem - zostali wysiedleni z Krymu w latach 40. XX wieku za współpracę z hitlerowskimi Niemcami. Już w czasach radzieckich wracali jednak na półwysep; proces ten nasilił się po 1991 r. Ich obecność komplikuje relacje międzyetniczne i międzywyznaniowe na Krymie; coraz częściej to właśnie Tatarzy padają ofiarą narodowościowych waśni. Sytuacja taka może być wynikiem działań rosyjskich służb specjalnych, które chcą w ten sposób zdestabilizować sytuację na Krymie. (fragment tekstu)

EN

The Crimean Peninsula is one of potentially trouble spots in the territory of the former USSR. This results from three basic reasons. The first one is history. Crimea has never been part of the ethnic Ukrainian lands. Since the end of the 18th century it was part of Russia and was annexed to the USSR due to strictly political decision of 1954. In the times of the USSR, the fact that Crimea formally belonged to Ukraine did not cause problems. The situation significantly changed after 1991. The second factor is Russia's policy. The Russian Federation seeks to use Crimea's specifics to have more infl uence over Ukraine and to weaken its position in the international arena. At the same time, it makes efforts to strengthen its infl uences on the peninsula. Finally, Ukraine's policy is important as well: it did not undertake consequent measures to settle the Crimean issue - both on domestic level and Ukrainian-Russian level. Among the most important problems concerning the peninsula in the past twenty years one should mention territorial revendication of part of the Russian political class, stationing of the Russian Black Sea Fleet and separatist aspirations of the Russian local community. It was only in 1997 that Russia and Ukraine confirmed the common border in a treaty; however before that date and after, there were opinions formulated in Russia that Crimea as well as Sevastopol were included in Ukraine's borders unlawfully; up to this day the delimitation and demarcation process of the maritime border between two countries has not been completed. Also in 1997 Russia and Ukraine reached an agreement on the division of the post-Soviet Black Sea Fleet. The Ukrainian authorities agreed on further stationing of the Russian part of the fl eet in Ukraine - initially by 2017, then at least by 2042. Its presence is a signifi cant challenge for Ukraine - both on political and military levels. Ethnically, the Crimean Peninsula is mostly Russian. In the 1990s its inhabitants, discretely supported by Russia, took actions to become at least partly independent from Ukraine. The problem was solved in the twilight of the decade, however Russia still uses the presence of the Russian community in Crimea to strengthen its position in the region and influence Ukraine's domestic and foreign policy. After the presidential elections in Ukraine in 2010, and assuming the offi ce by President Yanukovych, strength of the disputes about Crimea declined. Bilateral relations improved, although both states still differ, in particular as to energy cooperation, relations of Ukraine with the EU or its potential accession to the Customs Union. If bilateral relations deteriorate or the authorities in Ukraine change, "the Crimean problem" may again play an essential role in the Ukrainian-Russian relations. (original abstract)

Słowa kluczowe

PL

Polityka zagraniczna; Spory międzynarodowe; Terytorium państwowe; Autonomia lokalna; Konflikty etniczne; Konflikty polityczne; Stosunki międzynarodowe

EN

Foreign policy; International disputes; National territory; Local autonomy; Ethnic conflicts; Political conflicts; International relations

• Czasopismo: Stosunki Międzynarodowe
• Rocznik: 2013
• Tom: 47
• Numer: nr 1
• Strony: 109-131

Twórcy

autor

Andrzej Szeptycki

Bibliografia

• A.G. Sizienko, Istorija Czornomorskogo Flota. 1778- 1999, Sankt-Pietierburg 2001
• A.B. Szyrokorad, Czornomorskij flot w trioch wojnach i trioch riewolucijach, Moskwa 2007.
• K. Limonier, La flotte russe de mer Noire a Sebastopol: une ≪forteresse imperiale≫ au sud?, "Herodote", troisieme trimestre 2010, nr 138, s. 66-78;
• A. Szeptycki, Ukraina wobec Rosji. Stadium zależności. Warszawa 2013.
• M. Glock, Flota Czerwona na Morzu Czarnym, Warszawa 2011, t. 1-2.
• Ukaz Prezidium Wierchownogo Sowieta SSSR o pieriedacze Ktymskoj oblasti iz sostawa RSFSR w sostaw USSR, 19.02.1954, http://bestpravo.ru/ussr/data04/texl6238.htm (18.07.2012).
• Pro kilkist ta skład naselennia Ukrajmy za pidsumkamy Wsieukrajinskoho perepysu naselennia 2001, http://2001.ukrcensus.gov.ua/results/general/nationality (27.07.2012).
• M. Drohobycky (red.), Crimea: Dynamics, Challenges and Prospects, Lanham (Md) 1995;
• G. Sasse, The Crimea Question: Identity, Transition, and Conflict, Cambridge (Ma) 2007;
• T. Kuzio, Ukraine - Crimea - Russia: Triangle of Conflict, Stuttgart 2007.
• A.W. Fisher, The Crimean Tatars, Stanford (Ca.) 1978;
• E.A. Allworth (red.), The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, Durham (N.C.) 1998;
• B.G. Williams, The Crimean Tatars: the Diaspora Experience and the Forging of a Nation, Leiden 2001.
• Crimean Tatar Leader Claims FSB Behind Murder Plan, 29.10.2009, http://www.rferl.org/content/Crimean_Tatar_Leader_Claims_FSB_Behind_Murder_Plan/l864556.html (27.07.2012).
• V. Tolz, Rethinking Russian-Ukrainian Relations: A New Trend in Nation-building in Post-communist Russia? , "Nations and Nationalism" 2002, t. 8, nr 2, s. 242.
• A. Sołżenicyn, Rosja w zapaści. Warszawa 1999, s. 53.
• T. Kuzio, Ukraine: State and Nation Building, London, 1998, s. 114-116.
• T. Kuzio, Borders, Symbolism and Nation-state Building: Ukraine and Russia, "Geopolitics" 1997, t. 2, nr 2, s. 36-56;
• A. Eberhardt, Problem wspólnej granicy w stosunkach rosyjsko-ukraińskich, "Polski Przegląd Dyplomatyczny" 2003, t. 12, nr 2, s. 45-69;
• P. Kost, Granica ukraińsko-rosyjska we współczesnych stosunkach Ukrainy i Federacji Rosyjskiej, "Dialogi Polityczne" 2007, nr 7, s. 127-144;
• T. Zhurzhenko, Ukraines Border with Russia before and after the Orange Revolution, w: M. Małek (red.), Die Ukraine: Zerrissen zwischen Ost und West? Eine Bestandsaufnahme der Aufien- und Sicherheitspolitik unter Prasident Viktor Juschtschenko, Wien 2007, s. 63-90.
• I. Zajac, Miżnarodno-prawowe rehuluwannia derżawnoho kordonu Ukrajmy ta statusu dejakch iji terytorialnych odynyc , "Wisnyk Lwiwskoho Uniwersytetu. Serija jurydyczna" 2011, nr 52, s. 134-144.
• Dohowir miż Ukrajinskoju Radianskoju Socialisticznoju Respublikoju i Rosijskoju Radianskoju Federatywnoju Socialistycznoju Respublikoju, Kyjiw, 19.11.1990, artykuł 6, http://zakonl.rada.gov.ua/laws/ show/643_011 (18.07.2012).
• J. Kozakiewicz, Rosja w polityce niepodległej Ukrainy, Warszawa 1999, s. 49
• A. Złenko, Diplomatija i połytyka Ukrajiny. Ukrajina wprocesi dynamicznych heopolitycznych zmin, Charkiw 2003, s. 387.
• Sogłaszenije o sozdanii Sodruiestwa Niezawisimych Gosudarstw, Mińsk, 08.12.1991, w: T.A. Szakleina (red.), Wnieszniaja politika i biezopastnost sowriemiennoj Rossii. 1991-2002, Moskwa 2002, t. IV, Dokumenty, s. 14;
• The Alma-Aty Declaration, 21.12.1991, w: Z. Brzeziński, P. Sullivan (red.), Russia and the Commonwealth of Independent States. Documents, Data andAnalysis, Amionk (NY), 1997, s. 47-48.
• (I. Klympush, Ukraine and Russia: Strategic Partnership vs. Mutual Dependence, w: K.R. Spillman, A. Wenger, D. Muller (red.), Between Russia and the West. Foreign and Security Policy of Independent Ukraine, Bem 1999, s. 252.
• Postanowlenije Wierchownogo Sowieta Rossijskoj Fiedieracii o prawowoj ocienkie rieszenij wysszych organow gosudarstwiennoj własti RSFSR po izmieniniju statusu Kryma priniatych w 1954 godu, Moskwa, 21.05.1992, http://bestpravo.ru/fedl992/data02/texl3684.htm (24.07.2012).
• Ukaz Priezidiuma WS RSFSR o wydielenii goroda Siewastopola w samostojatielnyj administratiwno-choziajstwiennyj cientr, 29.10.1948, nr 761/2, http://bestpravo.ru/ussr/data04/texl6317.htm (24.07.2012)).
• Postanowlenije WS RF o statusie goroda Sewastopola, 09.07.1993, nr 5359-1, http://bestpravo.ru/fed2008i/datal85/tex 185963.htm (24.07.2012).
• V. Zaborsky, Crimea and the Black Sea Fleet in Russian-Ukrainian Relations, "CSIA Discussion Paper", Kennedy School of Govemment, Harvard University, Cambridge (Ma) 1995, nr 95-11, s. 30.
• Complaint by Ukraine Regarding the Decree of the Supreme Soviet of the Russian Federation Concerning Sevastopol, [Decision of the Security Council: Statement by the President], 20.07.1993, 3256th meeting, http://www.un.org/en/sc/repertoire/93-95/Chapter%208/EUROPE/96-95_8-22-UKRAINE.pdf (24.07.2012).
• J. Sherr, Russian-Ukraine Rapprochement?: The Black Sea Fleet Accords, "Survival" 1997, t. 39, nr 3, s. 35.
• Dohowir pro drużbu, spiwrobitnyctwo i partnerstwo miż Ukrajinoju i Rosijskoju Federacijeju, Kyjiw, 31.05.1997, artykuł 2, http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/643_006 (19.07.2012).
• Protokoł Zasiedanija Gosudarstwiennoj Dumy, 26.05.2006, nr 275, s. 14, http://asozd.duma.gov.ru/work/id.nsf/(ID)/2DA0B9343DA3BAl8C325718600326490/$File/_l5f6np.doc (01.10.2011).
• Łużkow: Ukraina zachwaliła Krym i Tuzłu, 25.07.2008, http://podrobnosti.ua/power/intpol/2008/07/25/542594.html (24.07.2012).
• Mer Moskwy Jurij Łużkow osobą niepożądaną, 12.05.2008, http://www.rp.pl/artykul/133143.html.
• Moscow mayor baired entiy to Ukraine, 15.05.2008, http://www.kyivpost.com/news/nation/detail/28962/ (24.07.2012).
• Morskaja doktrina Rossijskoj Fiedieracii napieriod do 2020 goda, 27.06.2001, rozdział III, artykuł 2, http://www.scrf.gov.ru/documents/34. html (25.07.2012)).
• W.J. Łażnik, I.M. Hordun, Problemy delimitaciji ta demarkaciji morskych kordoniw w Azowskomu mori ta Kerczens kijprotoci, "Naukowyj wisnyk Wołynskoho nacionalnoho uniwersytetu imeni Łesi Ukrainky. Serija: Miżnarodni widnosyny" 2009, nr 11, s. 94.
• M. Wojciechowski, Przedzieleni groblą, "Gazeta Wyborcza" z 29 września 2003 r.
• Ł. Kuczma (interwiu), Czem btiże damba k naszym bieriegam, tiem bliże my k Zapadu, "Izwiestija" z 26 października 2003 r.
• Postanowa Werchownoji Rady Ukrajmy "Pro usunennia zahrozy terytorialny cilisnosti Ukrajmy, szczo wynykla wnaslidok budiwnyctwa Rosijskoju Federacijeju damby w Kerczens kijprotoci ", 23.10.2003, http://zakon.rada.gov.ua/laws/show/!234-15 (25.07.2012).
• L. Kuczma, Pośle Majdano. Zapiski prezydenta 2005-2006, Kiew-Moskwa 2007, s. 400^112.
• Dohowir miż Ukrajinoju ta Rosijskoju Federacijeju pro spiwrobitnyctwo u wykorystanni Azowskoho moria i Kerczenskoji protoky, Kercz, 24.12.2003, http://zakonl.rada.gov.ua/laws/show/643_205 (25.07.2012).
• T. Kapuśniak, Ukraina jako obszar wpływów międzynarodowych, Warszawa-Lublin 2008, s. 248.
• Spilna zajawa Prezydenta Ukrajmy ta Prezydenta Rosijskoji Federaciji szczodo delimitaciji morskich prostoriw w Azowskomu i Czornomu moriach, a takoż u Kerczenskyjprotoci, Jałta, 12.07.2012, http://www.president.gov.ua/news/24812.html (27.07.2012).
• Moskwa i Kijew podielili Azowskoje morie i Kerczenskij proliw, 12.07.2012, http://izvestia.ru/news/530243 (13.08.2012).
• P. Eberhardt, Przemiany narodowościowe na Ukrainie w XX wieku. Warszawa 1994;
• B. Rebkało, O. Majboroda, M. Obusznyj, Etnonacionalni procesy w suczasnij Ukrajini: doswid, problemy, perspektywy, Kyjiw 1996.
• R. Solchanyk, Russians in Ukrainę: Problems and Prospects, "Harvard Ukrainian Studies" 1998, t. 22, s. 539-553;
• M. Karmazina, Partijnyj wymir rosijskoho nacjonalizmu w Ukrajmy, "Politycznyj menedżment" 2006, nr 6, s. 29^14;
• B. Zażigajew, Russkaja diaspora w niezawisimoj Ukrainie, "Rossija w globalnoj politikie" 2006, nr 4, s. 163-172;
• N. Horska, Mniejszość rosyjska na Ukrainie, w: M. Pietraś, T. Kapuśniak (red.), Ukraina w stosunkach międzynarodowych. Lublin 2007, s. 64-86;
• N. Horska, Uwarunkowania aktywności politycznej mniejszości rosyjskiej na Ukrainie, w: E. Michalik, H. Chałupczak (red.), Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, Lublin 2006, s. 167-180;
• M. Karolak, Elity mniejszości rosyjskiej w polityce ukraińskiej, w: T. Bodio, W. Jakubowski (red.), Przywództwo i elity polityczne w krajach WNP, Warszawa 2010, s. 535-551.
• J. Chinn, J. Kaiser, Russians as the New Minority: Ethnicity andNationalism in the Soviet Successor States, Boulder (Co) 1996.
• J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772-1999. Narodziny nowoczesnego narodu. Lublin 2000, s. 336.
• G. Smith, A. Wilson, Rethinking Russia Post-Soviet Diaspora: The Potential for Political Mobilisation in Eastern Ukraine andNorth-East Estonia, "Europe-Asia Studies" 1997, t. 49, nr 5, s. 849.
• E. Gołowacha, N. Panina, Nacionalnaja tolerantnost i identycznost w Ukrainie, w: Ł.M. Drobiżewa, J.l. Gołowacha (red.), Nacionalno-grażdanskie identycznosti i tolerantnost, Kijew 2007, s. 51-52.
• N. Panina, Ukrainian Society 1994-2005: Sociological Monitoring, Kyiv 2005, s. 48;
• T. Kuzio, The Nation-Building Project in Ukraine and Identity: Towards a Consensus, w: T. Kuzio, P. DAnieri (red.), Dilemmas of State-Led Nation Building in Ukraine, Westport (Ct) 2002, s. 13.
• Fiedieralnym zakon O gosudarstwiennoj politikie Rossijskoj Fiedieracii w otnoszenii sootie- czestwiennikom za rubiożom, 24.05.1999, nr 99-FZ, http://ntc.duma.gov.ru/bpa/vdoc.phtml7bpa-id=1&code=60629 (27.07.2012).
• Fiedieralnyj zakon Ob oboronie, 31.05.1996, N 61-FZ, art. 10, ust. 2-1, http://ntc.duma.gov.ru/duma_na/asozd/asozd_text.php?code=35425 (24.07.2012).
• A. Wierzbicki, Russkij i rossijskij naród w teorii i praktyce etnopolityki Rosji, w: S. Bieleń, A. Skrzypek (red.), Rosja. Refleksje o transformacji. Warszawa 2010, s. 141, 146.
• O.P. Łanowenko, Ukraina -Rossija: ischodnyjeprincipy analiza gumanitarnych otnoszenij, w: O.P. Łanowenko (red.), Ukraina - Rossija: konceptualnyje osnowy gumanitarnych otnoszenij, Kijew 2001, s. 39.
• A. Wierzbicki, Rosja. Etniczność i polityka. Warszawa 2011, s. 228, 232.
• A. Eberhardt, Nierozwiązane konflikty na obszarze posowieckim - polityka Federacji Rosyjskiej, w: A.D. Rotfeld (red.), Dokąd zmierza świat?. Warszawa 2008, s. 183-200.
• P. Andrusieczko, Problem Krymu w relacjach rosyjsko-ukraińskich (1991-1995), w: A. Dudek, R. Mazur (red.), Rosja. Między imperium a mocarstwem nowoczesnym, Toruń 2011, s. 214.
• D. Marples, Ukraine, Russia and the Question of Crimea, "Nationalities Papers" 1995, t. 23, nr 2, s. 261-289.
• D. Wydra, The Crimea Conundrum: The Tug of War Between Russia and Ukraine on the Questions of Autonomy and Self-Determination, "International Journal on Minority and Group Rights" 2003, t. 10, nr 2, s. 117.
• Zakon Ukrajinskoji Radianskoji Socialistycznoji Respubliki "Pro widnowlennia Ktymskoji Awtonomnoji Radians koji Socialistycznoji Respubliky, 12.02.1991, nr 712-XII, http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/712-12 (27.07.2012).
• A.M. Pyżyk (red.), Konstytucijni akty Awtonomnoji Respubliki Krym u składi Ukrajmy, s. 5-6, http://www.history.univ.kiev.ua/download/Library-KNU-History/Sources/Constitutionalism%20PyzhykAM%20-%20Konstitutsiyni%20akty%20Avtonomnoi%20Respubliky%20Krym.pdf (27.07.2012).
• R. Solchanyk, Ukraine and Russia: The Post-Soviet Transition, Lanham-Boulder 2001, s. 192-193.
• Konstitucija Awtonomnoj Respnbliki Krym, 21.10.1998, http://www.rada.crimea.ua/bases-of-activity/konstituciya-ARK (27.07.2012).
• D. Sanders, Security Co-Operation Between Russia and Ukraine in the Post-Soviet Era, Basingstoke-New York, 2001, s. 126.
• Zajawlenije Gosudarstwiennoj Dumy Fiedieralnogo Sobranija Rossijskoj Fiedieracii w swiazi s zakrieplenijem w Konstitucii Awtonomnoj Riespubliki Krym ukrainskogo kak jedinstwiennogo gosudarstwiennogo jazyka na tieritorii Awtonomnoj Riespubliki Krym, 23.10.1998, http://ntc.duma.gov.ru/bpa/vdoc.phtml?bpaid=l&code=55463 (27.07.2012).
• J. Hedenskog, Crimea after the Georgian Crisis, "Defence Analysis", Swedish Defence Research Agency, Stockholm, November 2008, s. 26, http://www2.foi.se/rapp/foir2587.pdf.
• W. Konończuk, Achillesowa pięta Ukrainy, "Nowa Europa Wschodnia" 2009, t. 3, nr 1, s. 23-25.
• A. Szeptycki, Ukraina: ponownie na rozdrożu, "Rocznik Strategiczny 2006/2007", Warszawa 2007, s" s. 189-190.
• Priami inozemni inwestyciji w AP Krym na 01.01.2011 r., http://sf.ukrstat.gov.ua/2010/operativ/arhukoves4-2010.htm (27.07.2012).
• I. Kyryczenko, "Ostrów" Krym ta joho "wis", "Dzerkało tyżnia" z 12-18 kwietnia 2008 r.
• http://www.education.crimea.edu/index.html (27.07.2012).
• R.D. Asmus, Mała wojna, która wstrząsnęła światem: Gruzja, Rosja i przyszłość Zachodu, Warszawa 2010.
• O. Suszko, Ukrajina - nastupna?, 12.08.2008, http://www.pravda.com.ua/articles/2008/08/12/3517426/ (27.07.2012)
• D. Sztyblikow, Rossijsko-gruzinskij konflikt. Sleditjuszczaja - Ukraina? Wozmożen li osietinskij scenarij w Krymu?, "Czomomorska bezpeka" 2008, nr 4.
• F.S. Larrabee, Ukraine: The Next Crisis?, 07.09.2008, http://www.rand.org/commentary/2008/09/07/PS.html (27.07.2012).
• L. Aron, Russias Next Target Could Be Ukraine, "The Wall Street Journal z 10 września 2008 r.
• Russia, Ukraine to Construct Bridge Across Kerch Strait, 26.11.2010, http://www.kyivpost.com/content/ukraine/mssia-ukraine-to-constract-bridge-across-kerch-st.html (30.07.2012).
• The Military Balance 1990/1991, The International Institute for Strategic Studies, London 1990,
• H. Perepelytsa, Military and Naval Balance in the Black Sea Region, w: O. Pavliuk, I. Klympush-Tsintsadze (red.), The Black Sea Region: Cooperation and Security Building, New York 2004, s. 197-198.
• A.R. Bartnicki, Mocarstwowość morska Rosji, "Stosunki Międzynarodowe" 2010, t. 41, nr 1-2, s. 135-148.
• I. Topolski, Flota Czarnomorska jako instrument polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, "Stosunki Międzynarodowe" 2010, t. 42, nr 3-4, s. 157-159.
• W. Varettoni, Crimeas OverIookedInstability, "The Washington Quarterly" 2011, t. 34, nr 3, s. 90.
• S. Blank, Russia as a Black Sea Power, "Turkish Policy Quarterly" 2007, t. 6, nr 2, s. 45-59;
• T. Kapuśniak (red.), Unia Europejska i Federacja Rosyjska wobec regionu Morza Czarnego, Lublin 2010.
• W. Romanenko, Sewastopol - gorod Rossii, "Obozriewatiel-Observer" 2009, nr 2, s. 44.
• W. Konończuk, Achillesowa pięta Ukrainy, "Nowa Europa Wschodnia" 2009, t. 3, nr 1, s. 24.
• J.W. Dubinin, "Diplomaticzeskij marafon (Zapiski uczastnika rossijsko-ukrainskich pieriegoworow w 1992-1999 godach, Moskwa 2005;
• J.W. Dubinin, Bitwa za Czornomorskij flot, "Rossija w głobalnoj politikie" 2006, nr 1, s. 154-171.
• Zakon Ukrajiny "Pro oboronu Ukrajiny", 06.12.1991, nr 1932-XII, http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/1932-12 (25.07.2012).
• Uhoda miż Ukrajinojit i Rosijskoju Federacijeju pro podalszyj rozwytok miżderżawnych widnosyn, Dahomys, 23.06.1992, http://zakonl.rada.gov.ua/laws/show/643_018 (25.07.2012).
• Uhoda miż Ukrajinoju i Rosij koju Federacijeju pro pryncypy formuwannia WMS Ukrajmy ta WMF Rosiji na bazi Czornorskoho ftotu kołysznoho SRSR, Jałta 03.08.1992, http://zakonl.rada.gov.ua/laws/show/643_020 (25.07.2012).
• S. Simonsen, You Take Your Oath Only Once: Crimea, the Black Sea Fleet, and National Identity among Russian Officers, "Nationalities Paper" 2000, t. 28, s. 301.
• Uhoda miż Rosijs koju Federacijeju i Ukrajinoju szczodo Czornomorskoho flotu, Soczi, 09.06.1995, http://zakonl.rada.gov.ua/laws/show/643_082 (25.07.2012).
• Uhoda miż Ukrajinoju i Rosijs koju Federacijeju pro parametiy podiłu Czornorskoho ftotu, Kyjiw, 28.05.1997,http://zakonl.rada.gov.ua/laws/show/643_075 (25.07.2012).
• Uhoda miż Ukrajinoju i Rosijs koju Federacijeju pro status ta umowy perebuwannia Czornomorskoho flotu Rosijskoji Federacji na terytoriji Ukrajiny, Kyjiw, 28.05.1997, http://zakonl.rada.gov.ua/laws/show/643_076 (25.07.2012).
• Uhoda miż Uriadom Ukrajiny i Uriadom Rosijskoji Federacji pro wzajemni rozrachunky, powiązani z podilom Czornomorskoho ftotu ta perebuwanniam Czornomorskoho ftotu Rosijskoji Federacji na terytoriji Ukrainy, Kyjiw, 28.05.1997, http://zakonl.rada.gov.ua/laws/show/643_077 (25.07.2012).
• R. Kęsek, Kwestia stacjonowania Floty Czarnomorskiej FR na Ukrainie jako istotny element stabilności stosunków rosyjsko-ukraińskich, w: L. Zyblikiewicz, M. Czajkowski, P. Bajor (red.), Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej. Wybrane aspekty stosunków z Polską, Ukrainą i Białorusią, Kraków 2010, s. 169.
• M. Sunhurowskyj, Ukrajina, Krym i Czornomorskyj flot: ocinka problem ta ostannich podij, w: I. Samson (red.), Ukrajina. Bezpekowyj wymir schidnoho susida Slowaczczyny, Bratysława 2011, s. 123.
• E. Primakow, Gody w bolszojpolitikie, Moskwa 1999, s. 393
• R. Woronowycz, Black Sea Fleet Accord Subject of Controversy, "The Ukrainian Weekly" z 15 czerwca 1997 r.
• O.A. Piven, Russia s Black Sea Fleet in the Crimea: Results and Prospects of Development, "Military Thought" 2008, t. 17, nr 3, s. 25-26.
• Ukaz Prezydenta Ukrajmy "Pro riszennia Rady nacionalnoji bezpeky i oborony Ukrainy «Pytannia peretynannia derżawnoho kordonu Ukrainy wijskosłużbowciamy; wijskowymy korabiami (sudnamy zabez- peczennia) i litalnymy aparatamy Czornomorskohoftotn Rosijskoji Federacji, jakyjperebuwaje na teiytoriji Ukrajiny»", 13.08.2008, nr 706/2008, http://www.president.gov.ua/documents/8208.html (25.07.2012).
• T. Kuzio, SBU Challenges the FSB in Crimea, "Eurasia Daily Monitor" z 14 czerwca 2009 r., t. 6, nr 134, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=l&tx_ttnews[tt_news]=35261 (25.07.2012).
• Uhoda miż Ukrajinoju ta Rosijs koju Federacijeju z pytań perebuwannia Czornomorskoho Flotu Rosijskoji Federacji na terytoriji Ukrajiny, Charkiw, 27.04.2010, http://zakonl.rada.gov.ua/laws/show/643_359 (23.07.2012).
• Problemy bezpeky czornomorskoho rehionu i Krymu w ocinkach ekspertiw, "Nacionalna bezpeka i oborana " 2011, nr 4-5 (122-123), s. 24.
• Werchowna Rada ratyfikuwala uhodu pro prodowżennia perebuwannia Czornomorskoho flotu w Krymu, "Rezonans", Nacionalna biblioteka Ukrajiny imeni W.I. Wernadskoho - Służba informacijno- -analitycznoho zabezpeczennia orhaniw derżawnoji włady, Kyjiw, 27.04.2010, nr 31.
• T. Kuzio, The FSB Returns to Ukraine, "Eurasia Daily Monitor" z 24 maja 2010 r., t. 7, nr 100, http://www.jamestown.org/single/7no_cacheM&tx_ttnews[tt_news]=36411 (25.07.2012).
• Rosja zapowiada wzmocnienie Floty Czarnomorskiej, "Tydzień na Wschodzie" z 30 czerwca 2010 r., t. 141, nr 23, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2010-06-30/rosja-zapowiada-wzmocnienie-floty-czamomorskiej (25.07.2012);
• T. Kuzio, Russia Plans to Strengthen the Black Sea Fleet, "Eurasia Daily Monitor" z 7 grudnia 2010 r., t. 7, nr 218, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews[tt_news]=37255&tx_ttnews[backPid]=484&no_cache=l (25.07.2012);
• V. Socor, Russian Black Sea Fleet Strengthens Presence in Ukraine, "Eurasia Daily Monitor" z 15 stycznia 2011 r., t. 8, nr 15, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews[tt_news]=37390&tx_ttnews[backPid]=27&cH ash=0778129e45 (25.07.2012).
• Czornomorskij flot - eto ploti krów Sewastopola, zajawił Natyszkin, 31.07.2011, http://ria.ru/defense_safety/20110731/409830771.html (25.07.2012).
• N. I. Cicuaszwili, Etnopolityczna roi Czornomorskoho flotu Rosijskoji Federacji w Ukrajini, "Derżawa i prawo" 2009, nr 46, s. 611.
• M.T. Dziuba, O.I. Storożuk, A.I. Zarycka, Pylannia Czornomors koho Fłotu u widnosynach Ukrajmy i Rosiji, "Zbirnyk naukowych prac Wijskoho instytutu Kyjiwskoho nacionalnoho uniwersytetu imeni Tarasa Szewczenka" 2010, nr 28, s. 149.
• Resolulions Adopted By The General Assembly During Its Twenty-Ninth Session. 3314 (XXIX). Definition of Agression, 14.12.1974, 2319th Plenary Meeting, http://daccess-ods.un.org/access.nsf/Get?Open&DS=A/RES/3314(XXIX)&Lang=E&Area=RESOLUTION (25.07.2012).
• Ukraine is Drawn into Military Conflicts without its Will - Yushchenko, 12.08.2008, http://www.unian.net/eng/news/news-266772.html (25.07.2012).
• Zakon Ukrajmy pro poriadok dopitsku ta umowy perebuwannia pidrozdiliw zbrojnych sył inszych derżaw na terytoriji Ukrajiny, 22.02.2000, nr 1479-III, http://zakonl.rada.gov.ua/laws/show/1479-14 (25.07.2012).