Hiponimia i meronimia w słownictwie agrarnym XVII-wiecznych dzieł Jakuba Kazimierza Haura

• Autorzy: Cecylia Galilej

Warianty tytułu

FR

Hyponymie et meronymie dans le vocabulaire agraire des œuvres du XVIIe siècle de Jakub Kazimierz Haur

EN

Hyponymy and Meronymy in the Agrarian Vocabulary of the Seventeenth-Century Works of Jakub Kazimierz Haur

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

This article presents a section of seventeenth-century Polish lexis, excerpted from three prominent guidance and encyclopedic opuses of Jakub Kazimierz Haur (author of agrarian treatises widely-read over two centuries), included in hyponymy and meronymy relations. Studies have shown that it is impossible to cover all agricultural terms with one hyponymic or meronymic pattern – even with very generalized one. Such patterns need to be constructed separately for each type of vocabulary (from a category of people, plants, animals, artifacts, measures etc.), although some lexical-semantic fields from a given category may have similar and convergent structure in some places, especially at the upper levels of the hierarchy, e.g. in the hyponymic set: gadzina (farm animal) – bydło (cattle); drób (poultry) – kogut (rooster), kura (hen); koń (horse), krowa (cow); baran (ram), owca (sheep) or the meronymic one: budynek (building) – dach (roof), węgieł (quoin); izba (chamber), pokój (room); okół (cattle yard) – chlew (pigpen), obora (cowshed); piwnica (cellar), loch (dungeon). Holonymy and Meronymy share a common component, ie. an element of concluding the meaning, and on the other hand, they differ in the structure of the hierarchy which each of them form. Both analyzed semantic relations organize the lexical resource collected from the texts of Haur in terms of seventeenth-century agricultural terminology. Hyponymy, seeking for the element of similarity, and meronymy, trying to integrate the part and the whole, contributed to the separation of internally coherent and externally differentiated groups of vocabulary which sometimes have complex semantic relations.

PL

Niniejszy artykuł prezentuje wycinek polskiej leksyki XVII-wiecznej, wyekscerpowanej z trzech popularnych dzieł poradnikowo-encyklopedycznych Jakuba Kazimierza Haura (autora poczytnych przez dwa stulecia traktatów o tematyce agrarnej), ujętej w relacje hiponimii i meronimii. Badania wykazały, że nie da się objąć jednym schematem hiponimicznym lub meronimicznym – nawet bardzo uogólnionym – wszystkich terminów rolniczych. Takie układy trzeba konstruować osobno dla poszczególnych typów słownictwa (z kategorii ludzi, roślin, zwierząt, artefaktów, miar itd.), choć niektóre pola leksykalno-semantyczne z danej kategorii mogą mieć podobną, zbieżną w niektórych miejscach strukturę, zwłaszcza na górnych poziomach hierarchii, np. w układzie hiponimicznym: gadzina – bydło; drób – kogut, kura; koń, krowa; baran, owca lub meronimicznym: budynek – dach, węgieł; izba, pokój; okół – chlew, obora; piwnica, loch. Holonimię i meronimię łączy wspólny składnik, tj. element zawierania się znaczenia, różni je natomiast struktura hierarchii, jakie każda z nich tworzy. Obie analizowane relacje semantyczne porządkują zebrany z tekstów Haura zasób leksykalny w zakresie XVII-wiecznej terminologii rolniczej. Hiponimia w wyniku poszukiwania elementu podobieństwa, meronimia zaś przez próby zintegrowania części i całości przyczyniły się do wydzielenia wewnętrznie spójnych i zewnętrznie odróżnianych grup słownictwa o niekiedy skomplikowanych związkach znaczeniowych.

FR

Cet article présente une fraction du lexique polonais du XVIIe siècle, issue de trois œuvres populaires de caractère conseillant et encyclopédique de Jakub Kazimierz Haur (l’auteur des dissertations agraires largement lues pendant deux siècles) et incluse dans les relations d’hyponymie et de méronymie. Des études montrent qu'il est impossible de trouver un modèle hyponymique ou méronymique – même un modèle très général – pour tous les termes agricoles. Tels systèmes doivent être construits séparément pour chaque type de vocabulaire (selon les catégories tels que: personnes, plantes, animaux, artefacts, mesures etc.), bien que certains champs lexicaux et sémantiques de la catégorie particulière puissent avoir une structure similaire et convergente dans certains points, en particulier aux niveaux supérieurs de la hiérarchie, par exemple, dans un système hyponymique: gadzina (animaux de ferme) – bydło (bovins) ; drób (volaille) – kogut (coq), kura (poule); koń (cheval), krowa (vache); baran (mouton), owca (brebis) ou méronymique : budynek (bâtiment) – dach (toit), węgieł (coin de bâtiment); izba (pièce), pokój (chambre) ; okół (ferme) – chlew (porcherie), obora (étable); piwnica (cave), loch (cachot). L’holonymie et la méronymie possèdent un composant commun: un élément de contenir le sens, et ils diffèrent dans la structure de leurs hiérarchies. Les deux relations sémantiques analysées organisent le matériau lexical trouvé dans les textes de Hair dans le cadre de la terminologie agricole du XVIIe siècle. L’hyponymie, à la suite de la recherche d’un élément de similitude, et la méronymie, en essayant d’intégrer les fragments et l’ensemble, ont contribué à la séparation des groupes de vocabulaire qui ont parfois des relations sémantiques complexes et qui sont cohérents à l’intérieur et différents à l’extérieur.

Słowa kluczowe

PL

relacje semantyczne; hiponim; hiperonim; holonim; meronim; terminologia specjalistyczna

FR

relations sémantiques; hyponyme; hyperonyme; holonyme; méronyme; terminologie spécialisée

EN

semantic relations; hyponym; hyperonym; holonym; meronym; specialized terminology

• Wydawca: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Czasopismo: Roczniki Humanistyczne
• Rocznik: 2016
• Tom: 64
• Numer: 8: Lingwistyka korpusowa i translatoryka
• Strony: 75-96

Twórcy

autor

Cecylia Galilej

• Katedra Języka Polskiego KUL,

Bibliografia

• Apresjan J., 1980, Semantyka leksykalna, Wrocław, Ossolineum.
• Badyna P., 2011, «Wiedza o faunie pozaeuropejskiej w polskim piśmiennictwie przyrodoznawczym końca XVII i drugiej połowy XVIII wieku. Na przykładzie Składu abo Skarbca... J. K. Haura i Zoologii z 1789 r.» [in:] Kultura – Historia – Globalizacja, 10 (Uniwersytet Wrocławski), [wersja elektroniczna DW: 2011-12-13].
• Bańko M. [éds.], 2008, Wielki słownik wyrazów bliskoznacznych, Warszawa, PWN.
• Bartmiński J., Mazurek-Brzozowska M. [éds.], 1993, Nazwy wartości. Studia leksykalno- semantyczne, Lublin, Wydawnictwo Naukowe UMCS.
• Buttler D., 1976, «Struktura znaczeniowa wyrazów» [in:] Prace Filologiczne, XXVI, 239-247.
• Buttler D., 1980, «Typy polisemii przymiotników polskich» [in:] Slavia, 49.
• Dynak W., 1988, «O słownictwie i metaforyce łowieckiej» [in:] Kultura, literatura, folklor, [éds.] M. Graszewicz, J. Kolbuszewski, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 62-78.
• Dynak W., Sokolski J., 2001, «Wstęp» [in:] Staropolskie księgi o myślistwie, Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 5-25.
• Galilej C., 2016, «Synonimia w XVII-wiecznych poradnikach rolniczych Jakuba Kazimierza Haura (rzeczowniki)» [in:] Prace Językoznawcze, XVIII/4, 31-50.
• Godowska H., 1987, «Leksem powinien – próba opisu znaczeń» [in:] Język – Teoria – Dydaktyka, Kielce, Wydawnictwo WSP, 223-230.
• Grochowski M., 1990, «Meble: zakres pojęcia a hiperonimy nazw denotowanych obiektów» [in:] Acta Universitatis Nicolai Copernici, Filologia Polska XXXI, 51-61.
• Grochowski M., 1993, Konwencje semantyczne a definiowanie wyrażeń językowych, Warszawa, ZSL UW.
• Grzegorczykowa M. R., Zaron Z., [éds.], 1993, Studia semantyczne, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Grzegorczykowa M. R., Waszakowa K. [éds.], 2000, 2003, Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne, cz. 1-2, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
• Grzegorczykowa M. R., 2010, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa, PWN.
• Janus E. [éds.], 1975, Słownik i semantyka, Wrocław, Ossolineum.
• Kowalski P., 2000, Theatrum świata wszystkiego i poćciwy gospodarz. O wizji świata pewnego siedemnastowiecznego pisarza ziemiańskiego, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Klemensiewicz Z., 1974, Historia języka polskiego, Warszawa, PWN.
• Laskowski R., 1991, Hasło «Słownictwo» [in:] Encyklopedia języka polskiego, [éds.] S. Urbańczyk, Wrocław, Ossolineum, 312.
• Markowski A., 1986, Antonimy przymiotnikowe we współczesnej polszczyźnie na tle innych typów przeciwstawień leksykalnych, Wrocław, Ossolineum.
• Markowski A., 1993, Hasło «Antonimia» [in:] Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, [éds.] K. Polański, Wrocław, Ossolineum, 26.
• Markowski A., 2006, Hasło «Słownictwo» [in:] Nauka o języku, [éds.] A. Markowski, Warszawa, WSiP, 239-240.
• Mikołajczak-Matyja N., 2008, Hierarchiczna struktura leksykonu umysłowego. Relacje semantyczne w leksykonie widzących i niewidomych uzytkownikow języka, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM.
• Partyka J., 1996, «Skład abo skarbiec… Jakuba Kazimierza Haura jako źródło do badań nad społeczeństwem staropolskim» [in:] Odrodzenie i Reformacja w Polsce, XL, 81-91.
• Piotrowski T., 1994, Z zagadnień leksykografii, Warszawa, PWN.
• Pogonowski J., 1983, «O pojęciu relacji językowej» [in:] Studia Semiotyczne, XIII, 133-141.
• Pogonowski J., 1991, Hiponimia, Poznań, Wydawnictwo Naukowe UAM.
• Podraza A., 1961, Jakub Kazimierz Haur. Pisarz rolniczy z XVII wieku. Studium z dziejów polskiej literatury rolniczej, Wrocław, Ossolineum.
• Puzynina J., 1981, «O znaczeniach czasownika kłamać we współczesnej polszczyźnie» [in:] Studia semiotyczne, XI, Wrocław, 107-119.
• Rembiszewska D. K., 2005, «Słownictwo tematyczne w dwudziestowiecznych opracowaniach leksykograficznych» [in:] Poradnik Językowy, VIII, 37-51.
• Sambor J., Zagrodzka T., 1993, «Struktura hierarchiczna hiperonimów w eksperymencie psycholingwistycznym (na materiale nazw roślin)» [in:] O definicjach i definiowaniu, [éds.] J. Bartmiński, R. Tokarski, Lublin, Wydawnictwo UMCS, 305-319.
• Sokolski J. [éds.], 2010, «Wstęp» [in:] Człowiek wobec natury − humanizm wobec nauk przyrodniczych, Warszawa, Wydawnictwo Neriton.
• Tokarski R., 1984, Struktura pola znaczeniowego, Warszawa, PWN.
• Tokarski R., 1987, Znaczenie słowa i jego modyfikacja w tekście, Lublin, Wydawnictwo UMCS.
• Tokarski R., 1988, «Mechanizmy polisemii: metafora i metonimia» [in:] Stylistyczna akomodacja systemu gramatycznego, [éds.] T. Skubalanka, Wrocław, Ossolineum, 55-72.
• Wierzbicka A., 2006, Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, Lublin, Wydawnictwo UMCS.
• Wierzchowski J., 1980, Semantyka językoznawcza, Warszawa, PWN.

Identyfikatory

DOI

10.18290/rh.2016.64.8-5