Tak zwana gramatyka kognitywna a problem stereotypu

• Autorzy: Kardela Henryk

Warianty tytułu

EN

So-called cognitive grammar and the problem of the stereotype

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W artykule autor zajmuje się głównymi założeniami gramatyki kognitywnej, omawia jej przydatność w opisie zjawisk metaforyzacji oraz proponuje analizę stereotypu językowego, ściśle wiążącego się z tymi zjawiskami. Metaforyzacja jest jednym z najważniejszych problemów, jakie bada gramatyka kognitywna. Metafory stanowią podstawowy środek wyrażania myśli i komunikowania się. Autor zajmuje się jedną z grup metafor, a mianowicie porównaniami. Przedstawia mechanizmy ich powstawania oraz formułuje zasadę łączliwości składniowej wyrażeń występujących w porównaniach. Gramatyka kognitywna dzieli zdania na bardziej lub mniej prototypowe. Im dalej dane zdanie znajduje się od prototypu na skali gradacyjnej, tym bardziej będzie ono „udziwnione” i przez to mniej akceptowalne. „Odejście” zdania czy frazy na skali gradacyjnej od jego (jej) prototypu zwiększa możliwość powstawania porównań i szerzej – metafor. Metafory rodzą się na peryferiach prototypu. W dalszej analizie autor przyjmuje, że stereotyp jest rodzajem prototypu. Przedstawia analizę stereotypów funkcjonujących w literaturze ludowej, które kogą być źródłem porównań. Rozpatruje dwa takie stereotypy: zmory i konia. Na koniec wysuwa hipotezę, że im bardziej dany stereotyp odszedł od swojego prototypu we współczesnym języku polskim, tym słabsze są uwarunkowania nałożone na reguły łączenia składniowego.

EN

The paper discusses the problem of a stereotype against the background of the so-called Cognitive Grammar as proposed and developed by R. Langacker, G. Lakoff and others. After a short presentation of the main assumptions of the Cognitive Grammar an analysis of comparisons involving stereotypes is attempted. It is claimed that the mechanism underlying comparisons and, indeed, all metaphorical uses of language, involves a departure of a word, sentence or a phrase from the centre of a prototype; it is on the periphery of the prototype that metaphors are created. A great deal of light, it seems, can be shed on metaphorization processes if a diachronic aspect of stereotype formation is taken into account. In the case at hand, three stereotypes of 'ghost', 'devil' and 'horse' functioning in Polish folk texts have been examined. A hypothesis has been put forward that the farther on the scale of the prototype a given stereotype has moved during the process of historical change, the greater should be the number of elements compared with which it can appear. In other words ,movement to the "periphery" allows a considerable relaxation of selectional restrictions and other conditions on well formedness. This is why it is possible to say in Polish: I have a devilish headache (a strong headache) but not: I have a horse-like headache (Le. a strong headache). In the former case the stereotype of the devil has undergone far greater changes in its historical development than the stereotype of the horse, or, to put it differently: the former is more peripheral on the prototype scale than the latter.

Słowa kluczowe

PL

metaforyzacja; porównania; gramatyka kognitywna; stereotyp a prototyp

EN

metaphorization; similes; cognitive grammar; stereotype vs prototype

• Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Czasopismo: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Rocznik: 1988
• Tom: 1
• Strony: 35–46

Twórcy

autor

Kardela Henryk

Bibliografia

• Austin J., 1962, How to Do Things with Words, Oxford University Press, London.
• Bartmiński J., 1980, Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny. Opracował zespół pod redakcją J. Bartmińskiego, Wrocław.
• Chomsky N., 1982, Aspects of the Theory of Syntax, MIT Press, Cambridge, Mass 1965. Tłum. pol. Zagadnienia teorii składni, przeł. L. Jakubczak, Ossolineum, Wrocław.
• Fillmore Ch., 1982, Towards a Descriptive Framework of Spatial Deixis, [w:] Speech, Place and Action. Ed. by Jarvella and Klein, John Vliley, London.
• Grice P., 1975, Logic and conversation, [w:] Syntax and Semantics,vol.3: Speech Acts. Ed. by P. Cole and J. Morgan, Academic Press, New York.
• Kalisz R., 1981, The Pragmatics, Semantics and Syntax of the English Sentences With Indicative that-Complements and the Polish że-Complements. A Contrastive Study, Uniwersytet Gdański, Zeszyty Naukowe. Rozprawy i monografie, nr 27.
• Krzeszowski T. P., 1984, Wykłady nt. gramatyki kognitywnej, Radziejowice.
• Krzeszowski T. P., 1990, Prototypes and Equivalence.
• Lakoff G., 1977, Lingltistic Gestalts, [w:] Proceedings of the Thirteenth Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society, Chicago.
• Lakoff G., 1982, Categories and Cognitive Models, "L. A. U. T.", Series A, Paper No. 96.
• Lakoff G., E. Johnson, 1980, Metaphors We Live by, Chicago.
• Lewicki A. M., 1976, Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej, Katowice.
• Putnam H., 1975, Mind, Language and Reality, Cambridge University Press, London and New York.
• Quasthoff U., 1973, Soziales Vorurteil und Kommunikation. Einesprachwissenschaftliche Analyse des Stereotyps, Frankfurt am Main.
• Rosch E., 1977, Human Categorization, [w:] Studies in Cross-Cultural Psychology. Ed. by H. Warren, Academic Press, New York.
• Rosch E., 1978, Principles of Categorization, [w:] Cognition and Categorization. Ed. by E. Rosch and B. Lloyd, Hillsdale, NJ. Lawrence Erlbaum.
• Sadock J., 1974, Towards a Linguistic Theory of Speech Acts, Academic Press, New York.
• Searle J., 1969, Speech Acts, Cambridge University Press, London and New York.
• Wittgenstein L., 1972, Philosophical Investigations, Blackwell: Oxford and Macmtillan, New York 1953. Tłum. pol. Dociekania filozoficzne, przeł. B. Wolniewicz, Warszawa.