Od wspólnoty do obcości. Rozwój znaczeniowy polskiego przymiotnika obcy na tle słowiańskim

• Autorzy: Grzegorczykowa Renata

Warianty tytułu

EN

From community to alienness. The semantic development of the Polish adjective obcy ‘alien; foreign’

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Głównym celem artykułu jest prześledzenie rozwoju semantycznego prasłowiańskiego przymiotnika *obьtjь, oznaczającego pierwotnie wspólnotę, ogólność, powszechność, którego kontynuant w języku polskim (obcy) uzyskał znaczenie ‘nienależący do wspólnoty’. Zbliżył się tym samym do przymiotnika cudzy, wywodzącego się od prasłowiańskiego przymiotnika *tjudjь, którego kontynuanty w innych językach słowiańskich są podstawowymi wykładnikami znaczenia ‘obcości’. Autorka podejmuje również próbę wyjaśnienia, jak doszło do przesunięcia semantycznego od ‘wspólnoty’ do ‘obcości’ w polskim przymiotniku obcy. Formułuje hipotezę, iż znaczenie ewoluowało od ‘wspólny, ogólny, powszechny, należący do wszystkich’, poprzez ‘nienależący do mnie, nie mój własny’, ‘nie nasz własny, nienależący do kręgu bliskiego’, aż do ‘nieznajomy, nieznany, z którym nic nas nie łączy’. Analizuje ona również relacje semantyczne między przymiotnikami cudzy i obcy we współczesnej polszczyźnie, dochodząc do wniosku, iż węzłem semantycznym łączącym oba te przymiotniki jest ‘dzierżawczość’, różnie jednak profilowana w każdym z nich. Podejmuje także zagadnienie wartościowania niesionego przez przymiotnik obcy. Jego nacechowanie negatywne ujawnia się kontekstowo, niemniej jednak wynika z podstawowej semantyki wyrazu nienależenie do kręgu bliskiego implikuje ujemną ocenę.

EN

The article is predominantly concerned with the semantic development of the Old Slavic adjective *obьtjь, referring to a community, generality or commonality, whose Polish continuant (obcy) has become to mean ‘not belonging to the community’. It has thus approached the adjective cudzy ‘belonging to someone else’, which derives from the Old Slavic *tjudjь, and whose continuants in other Slavic languages are basic exponents of the concept of alienness or foreignness. The author also attempts to explain the meaning shift of obcy from ‘of a community’ to ‘alien, foreign’. A hypothesis is formulated according to which the meaning evolved from ‘common, general, belonging to everyone’, via ‘not mine’, then ‘not ours, not within our circle’ to ‘unknown, with which we have no connection’. The author also analyzes the semantic relationship between present-day Polish cudzy and obcy, and concludes that the two adjectives are linked through the concept of ‘possession’, differently profiled in each lexical item. Valuation inherent in the adjective obcy is also investigated. Its negative marking is revealed in context but it nevertheless derives from the word’s basic semantics.

Słowa kluczowe

PL

*obьtjь; obcy; cudzy; obcość; wspólnota; wartościowanie; język polski; języki słowiańskie

EN

*obьtjь; obcy ‘alien, foreign’; cudzy ‘of others’; otherness; community; valuation; Polish; Slavic languages

• Wydawca: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
• Czasopismo: Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury
• Rocznik: 2008
• Tom: 20
• Strony: 39-50

Twórcy

autor

Grzegorczykowa Renata

• Instytut Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego

Bibliografia

• Bańko Mirosław (red.), 2000, Inny słownik języka polskiego, t. 1--2, Warszawa.
• Bańkowski Andrzej, 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1--2, Warszawa.
• Benveniste Emil, 1958, De la subjectivité de la langue, „Journal de Psychologie”.
• Boryś Wiesław, 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
• Grzegorczykowa Renata, 2004, Punkt widzenia nadawcy w znaczeniach leksemów, [w:] Punkt widzenia w języku i kulturze, red. J. Bartmiński, S. NiebrzegowskaBartmińska, R. Nycz, Lublin, s. 161--176.
• Linde Samuel Bogumił, Słownik języka polskiego, t. 1, Lwów 1854, t. 3, Lwów 1857.
• Nagórko Alicja, Łaziński Marek, Burkhardt Hanna, 2000, Dystynktywny słownik synonimów, Kraków.
• Sławski Franciszek, 1952, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1, Kraków.
• Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 3, Wrocław 1968, t. 19, Wrocław 1990.
• Stanisław Urbańczyk (red.), Słownik staropolski, t. 1, Wrocław 1953--1955, t. 5, Wrocław 1965--1969.
• Vasmer Max, Russisches etymologisches Worterbuch, t. 3, Heidelberg, 1958,
• Падучева Елена, 2000, Наблюдатель как експерент «за кадром», [в:] Слово в тексте и словaре. Сборник статей к семидесатилетию Ю. Д. Апресяна, Москва.
• Словарь современного русского литературного языка, т. 8, Москва 1959, т. 17, Москва 1965.
• Трубачев О. Н. (ред.), 2005, Этимологический словарь славянских языков, вып. 31, Москва.