Koncepcje duszy i zaświatów w obrzędach pogrzebowych i zaduszkowych

• Autorzy: Zdzisław Kupisiński

Warianty tytułu

EN

The Concepts of the Soul and the Other-World in Polish Funeral and all Souls’ Day Rites

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

The article discussed the issue of the soul in the folk imagination during mortuary and funeral rituals in Poland. The topic has been developed based on both ethnographic field research of funeral and All Souls’ Day rituals conducted by the author in Radom and Opoczno regions in years 1995-2005, and the relevant literature. The article consists of three paragraphs: the first discusses beliefs about the soul in folk beliefs, the second – death and funeral rites, and the third focuses on remembering the dead in the annual rites. Most Polish people are Catholics, and they believe that the human soul is immortal. For them, death is not the end of life, but its continuation in a different reality. In the popular consciousness just after the death of a man, his soul appears before God the Judge for the so-called Particular Judgement. Depending on the judgment of the court, the soul can be send to the purgatory, heaven or hell. All folk rituals and prayer vigil at the dead are subordinated to this goal: to help the soul of the deceased to pass through the threshold of death and achieve a state of happiness in heaven. The memory of the dead continues throughout the year. This is evident in the annual folk rituals, where the souls of the dead are invited to family celebrations, their favorite food is prepared and people’s behavior towards them is defined by traditional canons of conduct. Nowadays evidence of the memory about the souls is given through the visits to the graves of dead, in order to decorate them with flowers and light the votive candles, signifying the light of the world. The souls of the dead are remembered in private and community prayers. Masses are also ordered in their intention to help souls in purgatory to attain a state of eternal happiness in heaven.

PL

Artykuł podejmuje kwestię wizji duszy w wyobraźni ludowej podczas obrzędów pogrzebowych i zaduszkowych w Polsce. Zagadnienie zostało opracowane na podstawie etnograficznych badań terenowych nad obrzędowością pogrzebową i zaduszkową, przeprowadzonych przez autora w Opoczyńskiem i Radomskiem w latach 1995-2005, odwołano się także do literatury etnologicznej opisującej podejmowane zagadnienia w innych regionach Polski. Opracowanie składa się z trzech paragrafów: pierwszy przedstawia wyobrażenia o duszy w wierzeniach ludowych, drugi umieranie i obrzędy pogrzebowe, w trzecim zaprezentowano pamięć o zmarłych w obrzędowości dorocznej. Mieszkańcy Polski to w większości katolicy. Wierzą oni, że dusza ludzka jest nieśmiertelna. Dla nich śmierć nie jest końcem życia, ale jego kontynuacją, tylko w innej rzeczywistości. W świadomości ludowej zaraz po śmierci człowieka jego dusza staje przed Bogiem Sędzią na tzw. sąd szczegółowy. Zgodnie z wyrokiem owego sądu dusza może znaleźć się w czyśćcu, niebie lub piekle. Wszystkie obrzędy ludowe i czuwanie modlitewne przy zmarłym podporządkowane są jednemu celowi: aby pomóc duszy zmarłego przejść przez próg śmierci i osiągnąć stan szczęśliwości w niebie. Pamięć o zmarłym trwa przez cały rok. Widoczne jest to w dorocznej obrzędowości ludowej, gdzie zaprasza się dusze zmarłych na uroczystości rodzinne, przygotowując dla nich ulubione potrawy i zachowując względem nich określone przez tradycję kanony postępowania. Obecnie daje się dowody pamięci o duszach poprzez nawiedzanie mogił zmarłych celem przyozdobienia ich kwiatami i zapalenia na nich zniczy, oznaczających światłość świata. Dusze zmarłych poleca się pamięci modlitewnej zarówno prywatnie przez poszczególne osoby, jak i wspólnotowo, zamawiając w ich intencji Msze św., aby pomóc im osiągnąć stan szczęśliwości w niebie.

Słowa kluczowe

PL

tradycja ludowa; zwyczaje; obrzędy; wierzenia; pamięć o zmarłych; duchy przodków

EN

funeral; folk tradition; customs; rituals and folk beliefs; memory of the dead; spirits of the ancestors

• Wydawca: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Towarzystwo Naukowe KUL
• Czasopismo: Roczniki Teologiczne
• Rocznik: 2016
• Tom: 63
• Numer: 9: Teologia fundamentalna i religiologia
• Strony: 143-161

Twórcy

autor

Zdzisław Kupisiński

Bibliografia

• Biegeleisen H., Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego, Warszawa: Dom Książki Polskiej S-ka Akc. 1930.
• Biegeleisen H., U kolebki. Przed ołtarzem. Nad mogiłą, Lwów: Drukarnia Instytutu Stauropigjańskiego 1929.
• Brūckner A., Mitologia słowiańska i polska, Warszawa: PWN 1980.
• Budzik K., Szkice i materiały do dziejów literatury staropolskiej, Warszawa: PIW 1955.
• Bylina S., Człowiek i zaświaty. Wizje kar pośmiertnych w Polsce średniowiecznej, Warszawa: Instytut Historii PAN i Wydział I Nauk Społecznych PAN 1992.
• Chodorowska I., Świat żywych i umarłych, „Polska Sztuka Ludowa” 52(1998), nr 2, s. 91-95.
• Dekowski J.P., Święte wieczory w Piotrkowskiem, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi” 13(1969), s. 189-190.
• Dogiel G., Antropologia filozoficzna, Kraków: Wyd. Instytut Teologiczny Księży Marianów 1992.
• Eliade M., Traktat o historii religii, tł. J. Wierusz-Kowalski, Łódź: Wyd. OPUS 1993.
• Fischer A., Święto umarłych, Lwów: Muzeum im. Dzieduszyckich 1923.
• Fischer A., Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego, Lwów: Wyd. Biblioteki Zakładu Nar. im. Ossolińskich 1921.
• Gloger Z., Rok polski w życiu, tradycji i pieśni, Warszawa: Jan Fiszer 1900.
• Granat W., Eschatologia. Rzeczy ostateczne człowieka i świata. Dogmatyka, t. VIII, Lublin: TN KUL 1962.
• Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań: Pallottinum 1994.
• Klimaszewska J., Doroczne obrzędy ludowe, w: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. II, red. M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka, Wrocław: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1981, s. 127-153.
• Klinger W., Doroczne święta ludowe a tradycje grecko-rzymskie, Kraków: Gebethner i Wolff 1931.
• Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. XXVII: Mazowsze, cz. 4, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1888.
• Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. XX: Radomskie, cz. 1, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1887.
• Kowalska-Lewicka A., Ludowe wyobrażenia śmierci, „Polska Sztuka Ludowa” 40(1986), nr 1-2, s. 23-30.
• Krąpiec M., Dusza ludzka. I. Dzieje poglądów, w: Encyklopedia Katolicka, t. IV, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin: TN KUL 1983, kol. 378-380.
• Krąpiec M.A., Ja-człowiek, Lublin: TN KUL 19915.
• Kubiak I., Kubiak K., Chleb w tradycji ludowej, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1981.
• Kupisiński Z., Adwent i Boże Narodzenie w regionie opoczyńskim. Studium religijności ludowej, Warszawa: Verbinum 1997.
• Kupisiński Z., Elementy zaduszkowe w dorocznej obrzędowości ludowej regionu opoczyńskiego, w: A. Wąs, Werbiści a badania religiologiczne, Warszawa: Verbinum 2005, s. 189-211.
• Kupisiński Z., Liderzy w obrzędowości pogrzebowej i ich znaczenie w kontynuacji tradycji na pograniczu regionów etnograficznych opoczyńskiego i radomskiego, w: Studia Etnologiczne i Antropologiczne, t. VII, Aktywność kulturalna i postawy twórcze społeczności lokalnych pogranicza, red. I. Bukowska-Floreńska, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 2003, s. 203-216.
• Kupisiński Z., Przemiany w kulturze ludowej regionu opoczyńskiego na przykładzie okresu Bożego Narodzenia, „Roczniki Teologiczne” 44(1997), z. 2, s. 87-100.
• Kupisiński Z., Śmierć jako kontynuacja życia w tradycji ludowej regionu opoczyńskiego, w: Problemy współczesnej tanatologii. Medycyna – antropologia kultury – humanistyka, t. V, red. J. Kolbuszewski, Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe 2001, s. 331-340.
• Kupisiński Z., Śmierć jako wydarzenie eschatyczne. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia pogrzebowe oraz zaduszkowe mieszkańców regionu opoczyńskiego i radomskiego, Lublin: KUL 2007.
• Kupisiński Z., Śmierć w tradycji mieszkańców regionu radomskiego na tle europejskiej tanatologii, w: Studia Etnologiczne i Antropologiczne, t. VI, Dawne i współczesne oblicze kultury europejskiej – jedność w różnorodności, red. H. Rusek, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 2002, s. 207-221.
• Kupisiński Z., Wielki post i Wielkanoc w regionie opoczyńskim. Studium religijności ludowej, Warszawa: Verbinum 2000.
• Lehr U., Obrzędowość rodzinna, w: Podhale. Tradycja we współczesnej kulturze wsi, red. D. Tylkowa, Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN 2000, s. 305-347.
• Léon-Dufour X., Dusza, w: Słownik teologii biblijnej, tł. i oprac. K. Romaniuk, Poznań–Warszawa: Pallottinum 1985, s. 238-241.
• Moszyński K., Kultura ludowa Słowian, t. II: Kultura duchowa, cz. 1, Warszawa: Książka i Wiedza 19672.
• Ogrodowska B., Święta polskie. Tradycja i obyczaje, Warszawa: Alfa 1996.
• Olesiejuk F., Zwyczaje i obrzędy ludu Międzyrzecczyzny, Drelów: Urząd Gminy 2000.
• Pełka L.J., Polska demonologia ludowa, Warszawa: Iskry1987.
• Perszon J., Kaszubi. Tożsamość. Rodzina, Gdańsk: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie 2015.
• Perszon J., Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach, Lublin: TN KUL 1999.
• Pospiech J., Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku, Opole: Instytut Śląski w Opolu 1987.
• Ratzinger J., Eschatologia – śmierć i życie wieczne, tł. T. Węcławski, Poznań: Księgarnia św. Wojciecha 1985.
• Rok B., Człowiek wobec śmierci w kulturze staropolskiej, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski 1995.
• Romaniuk K., Dusza ludzka. III. Doktryna teologiczna. A. Pismo Święte, w: Encyklopedia Katolicka, t. IV, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin: TN KUL 1983, kol. 381.
• Rosiński F.M., Śmierć w polskiej tradycji ludowej, w: Problemy współczesnej tanatologii. Medycyna – antropologia kultury – humanistyka, t. III, red. J. Kolbuszewski, Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe 1999, s. 207-223.
• Sakramenty chorych. Obrzędy i duszpasterstwo, Katowice: Księgarnia św. Jacka 1978.
• Skowronek A., Chorzy i ich sakrament, Włocławek: Włocławskie Wydawnictwo Diecezjalne 1997.
• Stachowiak L., Dusza ludzka. III. Doktryna teologiczna. A. Pismo Święte, w: Encyklopedia Katolicka, t. IV, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin: TN KUL 1983, kol. 381.
• Szmydki R., Eschatologia, w: Być chrześcijaninem dziś. Teologia dla szkół średnich, red. M. Rusecki, Lublin: RW KUL 1992, s. 250-267.
• Szyfer A., Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków, Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego 1968.
• Turek K., Ludowe zwyczaje, obrzędy i pieśni pogrzebowe na Górnym Śląsku, Katowice: Uniwersytet Śląski 1993.
• Wallis M., Dzieje zwierciadła a jego rola w różnych dziedzinach kultury, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1973.
• Wegner H., Czyściec. III. Ikonografia, w: Encyklopedia Katolicka, t. III, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin: TN KUL 1979, kol. 943-944.
• Wensing M.G., Śmierć i przeznaczenie człowieka według Biblii, tł. E. Zielińska, Warszawa: Wydawnictwo Księży Marianów 1997.
• Wesołowska H., Zwyczaje i obrzędy rodzinne, w: Folklor Górnego Śląska, red. D. Simonides, Katowice: Śląski Instytut Naukowy 1989, s. 95-169.
• Zadrożyńska A., Światy, zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe TWÓJ STYL 2000.
• Zawistowicz K., Obrzędy zaduszne, „Wiedza i Życie” 8(1933), nr 10, s. 756-765.
• Zielonka Z., „Dusza z ciała wyleciała…” w: Dusza [Punkt po Punkcie 3], Gdańsk: Słowo / obraz terytoria 2003, s. 85-92.
• Zowczak M., Biblia ludowa. Inspiracje wątków biblijnych w kulturze polskiej, Wrocław: Wydawnictwo FUNDA 2000.
• Żychliński A., Życie pozagrobowe. Co wiemy o rzeczach pozagrobowych, Kraków: Wydawnictwo „Głosu Karmelu” 1944.

Identyfikatory

DOI

10.18290/rt.2016.63.9-9