Piśmiennictwo religijne Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego jako źródło badań historycznojęzykowych

• Autorzy: Kulwicka-Kamińska Joanna

Warianty tytułu

EN

Religious writings of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania as a source of data in historical and linguistic research

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Przedmiotem opisu są pochodzące z okresu od XVI do XX w. zabytki piśmiennictwa religijnego Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Należą do nich księgi podstawowe: rękopisy Koranu, tefsiry, kitaby, chamaiły; księgi pomocnicze: sufry, tedżwidy, wokabularze; amulety: hramotki, daławary, nuski, tablice, muhiry. Zabytki te powstawały w wielokulturowej i wielojęzycznej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w środowisku muzułmanów, żyjących w warunkach diaspory w otoczeniu chrześcijańskim. Miało to wpływ na wielowarstwowość tatarskiej twórczości, w tym na jej multilingwizm, czyli obecność języków orientalnych oraz słowiańskich zapisanych alfabetem arabskim. Inną cechą wskazującą na wielosegmentowość tatarskich ksiąg jest łączenie różnych tradycji religijnych i przekładowych. Stąd wskazuje się na związek tych zabytków z literaturą biblijno-psałterzową europejskiego średniowiecza i renesansu oraz z tureckimi tefsirami. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że Tatarzy już w XVI w. dokonali trzeciego na świecie przekładu Koranu na język słowiański, tj. polszczyznę północnokresową.

EN

The object of description are the 16th—20th-century religious writings of the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania, literary monuments, which include basic books: manuscripts from the Quran, tefsirs, kitabs, chamails; auxiliary books: sufras, tajwids, vocabularies; and amulets: hramotkas, dalavars, nuskas, tables, muhirs. They were written in the multicultural and multilingual Polish-Lithuanian Commonwealth, in the community of Muslims, who formed a diaspora in a Christian environment. This contributed to the Tatar works being multilayered and multilingual, which is reflected in the presence of Oriental and Slavic languages written in the Arabic script. The combining of various religious traditions and translation methods makes the Tatar books multisegmental and it is argued that they are related to the Biblical-psaltic literary tradition of the European Middle Ages and Renaissance, and to the Turkish tefsirs. Worthy of emphasis is the fact that already in the 16th century the Tatars translated the Quran into a Slavic language, a dialect of Polish used in the North Borderland, and it was the third translation of Quran in the world.

Słowa kluczowe

PL

dziedzictwo kulturowe; kitabistyka; historia języków polskiego i białoruskiego; Koran,; tefsir; transliteracja

EN

cultural heritage; kitabistics; history of Polish and Belarusian; Quran; tefsir; transliteration

• Wydawca: Polskie Towarzystwo Językoznawcze; UNIVERSITAS Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych; Wydawnictwo LEXIS
• Czasopismo: Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego
• Rocznik: 2018
• Tom: 74
• Strony: 93-106

Twórcy

autor

Kulwicka-Kamińska Joanna

• Instytut Języka Polskiego UMK

Bibliografia

• BAIRAŠAUSKAITĖ Tamara (2006): Rodzina tatarska w świetle ksiąg metrykalnych (wiek XIX). – Biuletyn Historii Pogranicza 7, 27–40.
• BARANOWSKI Bohdan (1950): Znajomość Wschodu w dawnej Polsce do XVII wieku. – Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
• BORAWSKI Piotr, DUBIŃSKI Aleksander (1986): Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje. – Warszawa: Wydawnictwo Iskry.
• DROZD Andrzej (1995): O twórczości literackiej Tatarów w dobie staropolskiej. – [w:] Tatarzy w Europie i na świecie. – Poznań: Materiały z ogólnopolskiej sesji naukowej. 10–11 grudnia 1994 r., 33–47.
• DROZD Andrzej (1999): Arabskie teksty liturgiczne w przekładzie na język polski XVII wieku. Zagadnienia gramatyczne na materiale chutb świątecznych. – Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG.
• DROZD Andrzej (2004): Koran staropolski. Rozważania w związku z odkryciem tefsiru mińskiego z 1686 roku. – Rocznik Biblioteki Narodowej XXXVI, 237–248.
• DROZD Andrzej, DZIEKAN Marek, MAJDA Tadeusz (2000): Piśmiennictwo Tatarów polsko-litewskich (XVI–XX w.). Zarys problematyki. – [w:] Piśmiennictwo i muhiry Tatarów polsko-litewskich. Katalog zabytków tatarskich, t. III. – Warszawa: Res Publica Multiethnica.
• DUFALA Kristina (2008–2009): Legenda o św. Grzegorzu w kitabie Tatarów – muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego. – [w:] Aleksander GADOMSKI, Czesław ŁAPICZ (red.): Chrestomatia teolingwistyki. – Symferopol: Universum, 205–220.
• DUMIN Stanisław (1991): Szlachta tatarska w Wielkim Księstwie Litewskim i zmiany jej sytuacji prawnej w XVI–XVIII w. – Roczniki Historyczne LVII, 147–163.
• DUMIN Stanisław (2006): Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Księstwa Litewskiego. – Gdańsk: Związek Tatarów Polskich.
• DZIEKAN Marek (2015): Zastosowanie pisma arabskiego do zapisu wybranych języków indoeuropejskich. Perspektywa historyczno-porównawcza. – [w:] Joanna KULWICKA-KAMIŃSKA, Czesław ŁAPICZ (red.): Tefsir Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Teoria i praktyka badawcza. – Toruń, http://www.tefsir.umk.pl/pliki/Tefsir_Tatarow_WKL.pdf, 75–99.
• GADOMSKI Aleksander (2008–2009): Опыт составления словаря русско-польской терминологии теолингвистики. – [w:] Aleksander GADOMSKI, Czesław ŁAPICZ (red.): Chrestomatia teolingwistyki. – Symferopol: Universum, 247–268.
• GADOMSKI Aleksander, ŁAPICZ Czesław (2008–2009): Teolingwistyka: historia, stan współczesny, perspektywy... – [w:] Aleksander GADOMSKI, Czesław ŁAPICZ (red.): Chrestomatia teolingwistyki. – Symferopol: Universum, 33–58.
• JANKOWSKI Henryk (2008): The Tatar Name of Sorok Tatary. Keturiasdešimt Totorių Discovered. – [w:] Tamara BAIRAŠAUSKAITĖ, Halina KOBECKAITĖ, Galina MIŠKINIENĖ (red.): Orientas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos Visuomenės Tradicijoje: Totoriai ir Karaimai. – Vilnius: VU Leidykla, 147–159.
• JANKOWSKI Henryk (2013): Imiennictwo Tatarów litewsko-polsko-białoruskich w dawnych dokumentach. – [w:] Joanna KULWICKA-KAMIŃSKA, Czesław ŁAPICZ (red.): Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego w historii, języku i kulturze. – Toruń: TNT, 149–163.
• JANKOWSKI Henryk (2015): Cechy graficzne i językowe tekstów turkijskich w zapisie kopistów polsko-tatarskich. – [w:] Joanna KULWICKA-KAMIŃSKA, Czesław ŁAPICZ (red.): Tefsir Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Teoria i praktyka badawcza. – Toruń, http://www.tefsir.umk.pl/pliki/Tefsir_Tatarow_WKL.pdf, 139–171.
• JANKOWSKI Henryk, ŁAPICZ Czesław (2000): Klucz do raju. Księga Tatarów litewsko-polskich z XVIII wieku w przekładzie i opracowaniu Henryka Jankowskiego i Czesława Łapicza. – Warszawa: Wydawnictwo
• KONOPACKI Artur (2010): Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XIX wieku. – Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
• KULWICKA-KAMIŃSKA Joanna (2001): Kształtowanie się polskiej terminologii islamistycznej. – Toruń: praca doktorska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika (komputeropis).
• KULWICKA-KAMIŃSKA Joanna (2004): Kształtowanie się polskiej terminologii muzułmańskiej. – Toruń: TNT.
• KULWICKA-KAMIŃSKA Joanna (2013): Przekład terminologii religijnej islamu w polskich tłumaczeniach Koranu na tle biblijnej tradycji translatorycznej. – Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
• KULWICKA-KAMIŃSKA Joanna (2017): Piśmiennictwo religijne Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego jako oryginalne źródło do badań polszczyzny północnokresowej. – Poznańskie Studia Polonistyczne 24, 2, 85–110.
• KULWICKA-KAMIŃSKA Joanna, LEWICKA Magdalena (2015): Instytucjonalne formy badań nad dziedzictwem kulturowym Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Centrum Badań Kitabistycznych (UMK,Toruń). – [w:] Artur KONOPACKI (red.): Tatarszczyzna w badaniach. Konteksty interdyscyplinarne. – Białystok: Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej Oddział Podlaski, 65–79.
• KURZOWA Zofia (1993): Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI–XX w. – Warszawa–Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• ŁAPICZ Czesław (1986): Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). – Toruń: Wydawnictwo UMK.
• ŁAPICZ Czesław (2007): Z zagadnień przekładu muzułmańskiej terminologii modlitewnej na język polski i białoruski. – [w:] Joanna KAMPER-WAREJKO, Joanna KULWICKA-KAMIŃSKA, Katarzyna NOWAKOWSKA (red.): Z przeszłości i teraźniejszości języka polskiego. Księga pamiątkowa dedykowana Teresie Friedelównie. – Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 99–117.
• ŁAPICZ Czesław (2008a): Kitabistyka a historia języka polskiego i białoruskiego. Wybrane zagadnienia. – Rocznik Slawistyczny LVII, 31–49.
• ŁAPICZ Czesław (2008b): Glosy, komentarze, objaśnienia etc., czyli o pozakoranicznych dopiskach w rękopiśmiennych tefsirach muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego. – [w:] Tamara BAIRAŠAUSKAITĖ, Halina KOBECKAITĖ, Galina MIŠKINIENĖ (red.): Orientas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos Visuomenės Tradicijoje: Totoriai ir Karaimai. – Vilnius: VU Leidykla, 69–80.
• ŁAPICZ Czesław (2009): Chrześcijańsko-muzułmańska interferencja religijna w rękopisach TatarówWielkiego Księstwa Litewskiego. – [w:] Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystes kalbos, kultèros ir raštijos tradicijos. – Vilnius: VU Leidykla, 293–310.
• ŁAPICZ Czesław (2014): Czy piśmiennictwo Tatarów – muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego jest słowiańskim aljamiado? – [w:] MateuszWARCHAŁ (red.): W podróży za słowem: księga pamiąt - kowa z okazji jubileuszu 70-lecia urodzin profesora Emila Tokarza. – Bielsko-Biała: Akademia Techniczno- Humanistyczna w Bielsku-Białej, 59–70.
• ŁYSZCZARZ Michał (2013): Młode pokolenie polskich Tatarów. – Olsztyn–Białystok: UWM.
• MAJDA Tadeusz (1995): Turkish-Byelorussian-Polish Handbook. – Rocznik Orientalistyczny XLIX (2), 139–158.
• MAJDA Tadeusz (2013): Osmanizacja pisanego języka Tatarów polsko-litewskich. – [w:] Joanna KULWICKA-KAMIŃSKA, Czesław ŁAPICZ (red.): Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego w historii, języku i kulturze. – Toruń: TNT, 203–210.
• MIŠKINIENĖ Galina (1995): Турэцка-беларускі размоўнік 1836 году з збораў Нацыянальнага Музэю Літоўскай Рэспублікі ў Вільні. – New York: Беларускi Інстытут Навукi й Мастацтва.
• MIŠKINIENĖ Galina (2000): O zawartości treściowej najstarszych rękopisów Tatarów litewskich. – Rocznik Tatarów Polskich VI, 30–36.
• MIŠKINIENĖ Galina (2001): Sieniausi lietuvos totorių rankraščiai. Grafika. Transliteracija. Vertimas. Tekstų struktūra ir turinys. – Vilnius: VU Leidykla.
• MIŠKINIENĖ Galina (2008a): Турецко-польский словарик из китаба Якуба Хасеневича (1840). – [w:] Tamara BAIRAŠAUSKAITĖ, Halina KOBECKAITĖ, Galina MIŠKINIENĖ (red.): Orientas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos Visuomenės Tradicijoje: Totoriai ir Karaimai. – Vilnius: VU Leidykla, 105–121.
• MIŠKINIENĖ Galina (2008b): Turkų-lenkų kalbų žodynėlis iš lietuvos totorių rankraščio (1840). – Vilnius: Instytut Języka Litewskiego.
• MIŠKINIENĖ Galina (2009a): Развитие китабистики в Вильнюсском университете. – Kalbotyra LIV (2), 231–237.
• MIŠKINIENĖ Galina (2009b): Ivano Luckevičiaus kitabas – Lietuvos totorių kultūros paminklas. – Vilnius: Instytut Języka Litewskiego.
• RADZISZEWSKA Iwona (2008): Rękopisy tatarskie na Podlasiu. – [w:] Tamara BAIRAŠAUSKAITĖ, Halina KOBECKAITĖ, GalinaMIŠKINIENĖ (red.): Orientas Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos Visuomenės Tradicijoje: Totoriai ir Karaimai. – Vilnius: VU Leidykla, 138–143.
• RADZISZEWSKA Iwona (2008–2009): Chamaiły Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego jako teksty religijne i źródła filologiczne. – [w:] Aleksander GADOMSKI, Czesław ŁAPICZ (red.): Chrestomatia teolingwistyki. – Symferopol: Universum, 221–230.
• RADZISZEWSKA Iwona (2010): Chamaiły jako typ piśmiennictwa religijnego muzułmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego (na podstawie słowiańskiej warstwy językowej). – Toruń: praca doktorska, Uni - wer sytet Mikołaja Kopernika (komputeropis).
• REYCHMAN Jan (1950): Znajomość i nauczanie języków orientalnych w Polsce w XVIII w. – Wrocław: Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego.
• STACHOWSKI Stanisław (1975–1986): Studien über die arabischen Lehnwörter im osmanisch-türkischen. – Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Prace Komisji Orientalistycznej PAN.
• SUTER Paul (2004): Alfurkan Tatarski. Der litauisch-tatarische Koran-Tefsir. – Köln–Weimar–Wien: Böhlau Verlag [przekł. na brus. 2009: Альфуркан татарскі. Каран-тэфсір татараў Вялікага Кня - ства Літовўскага. – Mińsk].
• SZYNKIEWICZ Jakób (1935): Literatura religijna Tatarów litewskich i jej pochodzenie. – Rocznik Tatarski II, 138–143.
• WALCZAK Bogdan (1993): Komu zawdzięczamy polski język literacki? – [w:] Irena BAJEROWA, Maria KARPLUK, Zenon LESZCZYŃSKI (red.): Język a chrześcijaństwo. – Lublin: Tow. Nauk. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 23–42.
• АНТОНОВИЧ Антон (1968): Белорусские тексты, писанные арабским письмом, и их графико-орфографическая система. – Вильнюс: Министерство Высшего и Среднего Специального Образо - ва ния Лит. ССР Вильнюский Государственный Университет им. В. Капсукаса Кафедра Pус - ского Языка.
• ТАРЭЛКА Міхась (2006): Калафоны Мінскага тэфсира. – Здабытки 8, 34–43.
• ТАРЭЛКА Міхась (2015): Рукапісы татараў Беларусі XVIII – пачатку XXI стагоддзя з дзяржаўных і грамадскіх кнігазбораў краіны. Каталог. – Мінск: Беларуская навука.
• ТАРЭЛКA Міхась, СЫНКОВА Ірына (2009): Адкуль пайшлі ідалы. – Мінск: Тэхналогія.
• http://www.islamicmanuscripts.info/reference/books/Drozd-2000-Tatarow/Drozd-2000-Tatarow-048-083.pdf