Ekobójstwo. Ku nowej kategorii międzynarodowego prawa karnego

• Autorzy: Nowak Ewa

Warianty tytułu

EN

Ecocide. Towards the New Category of International Criminal Law

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

EN

The article presents the assumptions of the most recent international criminal legislation on ecocide, its legal definition as the fifth crime against humanity, its relation to the international and national regulations already in force, and, finally, its implications for the domestic criminal law system. The new type of offence is about to be introduced into the Rome Statute of the International Criminal Court. The author shows a number of rationales to justify an appropriate revision of domestic criminal law. Further, she points to the Nuremberg Clause, in which Łukasz Pohl identified an indisputable normative safeguard for the application of international criminal norms to perpetrators of unlawful acts against humanity in case the national legislature would not update the criminal law. The research was carried out by analysing historical (Rafał Lemkin) and current theoretical-legal and philosophical-legal sources, as well as through a dogmatic analysis of legal acts, and, finally by using an exemplification of ecocide as a crime against humanity due to severe and irreversible destruction of the natural environment.

Słowa kluczowe

EN

ecocide; international criminal legislation; fifth crime against humanity; amendment to the Rome Statute; revision of domestic criminal justice; Nuremberg Clause in the Polish Constitution

• Wydawca: Kancelaria Sejmu / Chancellery of the Sejm
• Czasopismo: Przegląd Sejmowy
• Rocznik: 2023
• Numer: 4(177)
• Strony: 63-90

Twórcy

autor

Nowak Ewa

• Prof. dr hab. Ewa Nowak Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Filozoficzny, Polska Adam Mickiewicz University in Poznań, Faculty of Philosophy, Poland [e-mail], https://orcid.org/0000-0002-5722-7711

Bibliografia

• Belgian Federal Parliament’s Resolution, 2 grudnia 2021 r., <https://sustainablefutures.linklaters.com/post/102hgf6/belgian-parliament-votes-in-favour-of-recognition-of-crime-of-ecocide-at-national>.
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 grudnia 2021 r. w sprawie ochrony środowiska przez prawo karne i zastępująca dyrektywę 2008/99/WE, <https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52021PC0851>.
• EcocideLaw, <https://ecocidelaw.com/existing-ecocide-laws/>.
• International Criminal Court, <https://www.icc-cpi.int/resource-library/core-legal-texts>.
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r nr 78, poz. 483, ze zm.
• Protokół dotyczący zakazu używania na wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakterjologicznych, Dz.U. z 1929 r. nr 28, poz. 278.
• Rezolucja A/76/L.75 Zgromadzenia Ogólnego ONZ z dnia 28 lipca 2022 r., <https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N22/442/77/PDF/N2244277.pdf?OpenElement>.
• Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego sporządzony w Rzymie dnia 17 lipca 1998 r., Dz.U. z 2003 r. nr 78, poz. 708.
• Sprawozdanie w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne i zastępującej dyrektywę 2008/99/WE, A9-0087/2023.
• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks karny, Dz.U z 2020 r. poz. 1444.
• Ustawa z dnia 20 maja 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy o Policji, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego, Dz.U. z 2000 r. nr 98, poz. 626.
• Apel K.-O., Diskurs und Verantwortung, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1988.
• Apel K.-O., First Things First. Der Begriff primordialer Mitverantwortung. Zur Begründung einer planetaren Makroethik, [w:] Angewandte Ethik als Politikum, red. M. Kettner, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2000.
• Baber W.F., Bartlett R.V., Toward Environmental Democracy: Rationality, Reason, and Deliberation, „Kansas Journal of Law and Public Policy” 2001, vol. 11.
• Bajkowska I., Sokołowska G., Rtęć w kopalinach wydobywanych w Polsce jako potencjalne źródło zanieczyszczenia środowiska, „Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego” 2001, nr 394.
• Behrens K.G., An African Relational Environmentalism and Moral Considerability, „Environmental Ethics” 2014, vol. 36, no. 1.
• Belgian Green Parties Introduce Ecocide Bill, <https://theecologist.org/2020/jul/21/belgian-green-parties-introduce-ecocide-bill>.
• Berat L., Defending the Right to a Healthy Environment: Toward a Crime of Geocide in International Law, „Boston University International Law Journal” 1993, vol. 11.
• Berros M.V., Defending Rivers: Vicamaba in the South of Ecuador, „Perspectives Issue” 2017, vol. 6.
• Bétaille J., Rights of Nature: Why It Might Not Save the Entire World?, „Journal for European Environmental & Planning Law” 2019, vol. 16, no. 1.
• Bieluk J., River as a Legal Person, „Studia Iuridica Lublinensia” 2020, vol. 29, no. 2.
• Biggs S., Rivers, Rights and Revolution: Learning from the Maori, [w:] Rights of Nature and Mother Nature: Rights-Based Law for Systemic Change, red. S. Biggs et al., Movement Rights, San Francisco 2017.
• Bourbonnière M., Lee R.J., Legality of the Deployment of Conventional Weapons in Earth Orbit: Balancing Space Law and the Law of Armed Conflict, „European Journal of International Law” 2007, vol. 18, is. 5.
• Boyd D., The Rights of Nature: A Legal Revolution That Could Save the Planet, ECW Press, Toronto 2017.
• Buddeberg E., Verantwortung nach Hans Jonas: Prinzip, Diskurs und politische Institutionen, [w:] Hans Jonas. Zur Diskussion seiner Denkwege, red. J. Nielsen-Sikora, J.-S. Gordon, Logos, Berlin 2017.
• Cano Pecharroman L., Rights of Nature: Rivers That Can Stand in Court, „Resources” 2018, vol. 7, no. 13.
• Carnwath Lord, Judges and the Common Laws of the Environment – At Home and Abroad, „Journal of Environmental Law” 2014, vol. 26, is. 2.
• Citizen Campaign To End Ecocide In Europe, <https://www.envirosecurity.org/news-archives/citizen-campaign-to-end-ecocide-in-europe>.
• Clammer J., Cosmopolitanism Beyond Anthropocentrism: The Ecological Self and Transcivilizational Dialogue, [w:] Beyond Cosmopolitanism. Towards Planetary Transformations, red. A.K. Giri, Palgrave MacMillan, New York 2018.
• Clark C., Emmanouil N., Page J., Pelizzon A., Can You Hear the Rivers Sing? Legal Personhood, Ontology, and the Nitty, Gritty of Governance, „Ecology Law Quarterly” 2018, vol. 45.
• Cohen A.J., A Conceptual and (Preliminary) Normative Exploration of Waste, „Social Philosophy and Policy” 2010, vol. 27, is. 2.
• Colwell R., Carr-Wilson S., Sandborn C., Legal Personality of Natural Features: Recent International Developments and Applicability in Canada, Environmental Law Clinic, University of Victoria 2017, <www.elc.uvic.ca/wordpress/wp-content/uploads/2018/05/2017-02-03-LegalPersonalityNatural-Features_web-version.pdf>.
• Connelly J., The Virtues of Environmental Citizenship, [w:] Environmental Citizenship, red. A. Dobson, D. Bell, MIT Press, Cambridge 2007.
• Coviability of Social and Ecological Systems: Reconnecting Mankind to the Biosphere in an Era of Global Change, red. O. Barrière et al., Springer, Cham 2019.
• Crook M., Short D., Marx, Lemkin and the Genocide–Ecocide Nexus, „The International Journal of Human Rights” 2014, vol. 18.
• Daly E., May J.R., Exploring Environmental Justice through the Lens of Human Dignity, „Widener Law Review” 2019, vol. 25.
• Dam Breach Could Be Ukraine’s ‘Worst Ecological Disaster since Chornobyl’, <https://www.theguardian.com/world/2023/jun/06/dam-breach-could-be-ukraines-worst-ecological-disaster-since-chornobyl>.
• Delord J., L’extinction d’espèce. Histoire d’un concept et enjeux éthiques, Publications scientifiques du Muséum national d’Histoire naturelle, Paris 2010.
• Ecocide Law Proposed in the Netherlands, <https://www.stopecocide.earth/breaking-news-2023/ecocide-law-proposed-in-the-netherlands>.
• End Ecocide in Europe: A Citizen’s Initiative to give the Earth Rights, European Citizens’ Initiative 2012, <https://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2014_2019/documents/peti/dv/eciendecocideineurope_/eciendecocideineurope_en.pdf>.
• End Ecocide in Europe campaign: Using the European Citizens Initiative to have a real impact, <https://citizens-of-europe.eu/end-ecocide-in-europe-campaign-using-the-european-citizens-initiative-to-have-a-real-impact/>.
• Environmental Citizenship, red. A. Dobson, D. Bell, MIT Press, Cambridge, MA 2006.
• Environmental Crime in the Age of Climate Change. Threat Assessment 2022, z przedm. C. de Bolle, Europol, Haga 2022.
• Environmental Protection and the Law of War: A Fifth Geneva Convention on the Protection of the Environment in the Time of Armed Conflict, red. G. Plant, London ‒ New York 1991.
• Finzer E., Mother Earth, Earth Mother. Gabriela Mistral as an Early Ecofeminist, „Hispania” 2015, vol. 98, no. 2.
• Galligan B.P., Re-Theorising the Genocide–Ecocide Nexus: Raphael Lemkin and Ecocide in the Amazon, „The International Journal of Human Rights” 2022, vol. 26, is. 6.
• Garcia B., The History of Ecocide, a New Crime Against Humanity, „Science–Environment”, <https://www.bbvaopenmind.com/en/science/environment/the-history-of-ecocide-a-new-crime-against-humanity/>.
• Gardocka T., Komentarz do art. 118 a par. 1 k.k., [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R.A. Stefań-ski, C.H.Beck, Warszawa 2023.
• Gauger A. et al., Ecocide is the Missing 5th Crime Against Peace, 2012, <https://sas-space.sas.ac.uk/4830/1/Ecocide_research_report_19_July_13.pdf>.
• Ginsborg H., The Normativity of Nature: Essays on Kant’s Critique of Judgment, Oxford University Press, Oxford 2015.
• Gray M.A., The International Crime of Ecocide, „California Western International Journal of Law” 1996, vol. 26, no. 2.
• Greene A., The Campaign to Make an Ecocide an International Crime: Quixotic Quest or Moral Imperative?, „Fordham Environmental Law Review” 2019, vol. 30, no. 3.
• Greene A., Mens Rea and the Proposed Legal Definition of Ecocide, „Völkerrechtsblog”, <https://voelkerrechtsblog.org/mens-rea-and-the-proposed-legal-definition-of-ecocide/>.
• Gruszecka D., [w:] Kodeks karny. Część szczególna, red. J. Giezek, Wolters Kluwer, Warszawa 2021.
• Hannis M., The Virtues of Acknowledged Ecological Dependence: Sustainability, Autonomy and Human Flourishing, „Environmental Values” 2015, vol. 24.
• Haraway D., Anthropocene, Capitalocene, Plantationocene, Chthulucene: Making Kin, „Environmental Humanities” 2015, vol. 6, is. 1.
• Higgins P., Eradicating Ecocide: Exposing the Corporate and Political Practices Destroying the Planet and Proposing the Laws Needed to Eradicate Ecocide, Shepheard-Walwyn, London 2010.
• Holder J., An Idea of Ecological Justice in the EU, [w:] Europe’s Justice Deficit?, red. D. Kochenov, G. de Búrca, A. Williams, Hart Publishing, Oxford 2015.
• Huber J., Cosmopolitanism for Earth Dwellers: Kant on the Right to Be Somewhere, „Kantian Review” 2017, vol. 22, is. 1.
• Hursthouse R., Environmental Virtue Ethics, [w:] Working Virtue: Virtue Ethics and Contemporary Moral Problems, red. R. Walker, P. Ivanhoe, Clarendon Press, Wotton-under-Edge 2007.
• The Indigenous Foundation, Lack of Clean Drinking Water in Indigenous Communities, <https://www.theindigenousfoundation.org/articles/lack-of-clean-drinking-water-in-indigenous-communities>.
• International Judicial Practice on the Environment, red. Ch. Voigt, Cambridge University Press, Cambridge 2019.
• International Monsanto Tribunal, <https://www.monsanto-tribunal.org/>.
• Jacobs W., Anerkennung und Organismus, [w:] Anerkennung. Eine philosophische Propädeutik, red. M. Hofmann-Riedinger, U. Thurnherr, Karl Alber, Freiburg 2001.
• Johnston I., Campaign to Put Ecocide on Part with Genocide in Attempt to Curb Environmental Destruction, <https://www.independent.co.uk/environment/green-living/campaign-to-put-ecocide-on-a-par-with-genocide-in-attempt-to-curb-environmental-destruction-9789297.html>.
• Jonas H., Philosophische Untersuchungen und metaphysische Vermutungen, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1992.
• Jonas H., Das Prinzip Verantwortung. Versuch einer Ethik für die technologische Zivilisation, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1984.
• Jonas H., Warum die Technik ein Gegenstand für die Ethik ist, [w:] H. Jonas, Technik, Medizin und Ethik, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1987.
• Jonas H., Wie können wir unsere Pflicht gegen die Nachwelt und die Erde unabhängig vom Glauben begründen?, [w:] H. Jonas, KGA, vol. I/2, Rombach Verlag, Freiburg 2015.
• Kenig-Witkowska M.M., Protection of the Environment in Times of Non-International Armed Conflicts – a Gap to be Filled in, „Studia Iuridica” 2017, vol. 78.
• King C., Catastrophism and Evolution, „The American Naturalist” 1877, vol. 11, no. 8.
• Kolbert E., The Sixth Extinction: An Unnatural History, Henry Holt & Co, New York 2014.
• Kotze L.J., Villavicencio Calzadilla P., Somewhere between Rhetoric and Reality: Environmental Constitutionalism and the Rights of Nature in Ecuador, „Transnational Environmental Law” 2017, vol. 6, is. 3.
• Kurki V.A.J., Why Things Can Hold Rights: Reconceptualizing the Legal Person, [w:] Legal Personhood: Animals, Artificial Intelligence, and the Unborn, red. V.A.J. Kurki, T. Pietrzykowski, Springer, Cham 2017.
• Lam Ching Wang M., Prosecuting Ecocide via a New International Environmental Criminal Court, <https://blog.lselawreview.com/2022/01/prosecuting-ecocide-via-new-international-environmental-criminal-court>.
• de Lamarck J.-B., Hydrogéologie, ou Recherches sur l’influence qu’ont les eaux sur la surface du globe terrestre, Hachette, Les Éditions de la Bibliothèque Nationale de France, Paris 1801.
• Lampkin J., Uniting Green Criminology and Earth Jurisprudence, Routledge Focus, London – New York 2021.
• The Law of the Mother: Protecting Indigenous Peoples in Protected Areas, red. E. Kemf, San Francisco: Sierra Club & Random House, San Francisco 1993.
• Lay B. et al., Timely and Necessary: Ecocide Law as Urgent and Emerging, „Journal of Jurisprudence” 2015, vol. 431.
• Lee J., The Underlying Legal Theory to Support a Well-Defined Human Right to a Healthy Environment as a Principle of Customary International Law, Columbia New School, New York 2000.
• Legal Definition of Ecocide Completed, <https://static1.squarespace.com/static/5ca2608ab914493c64ef1f6d/t/60d7479cf8e7e5461534dd07/1624721314430/SE+Foundation+Commentary+and+core+text+revised+%281%29.pdf>.
• Lemkin R., Acts Constituting a General (Transnational) Danger Considered as Offences Against the Law of Nations by Raphael Lemkin, Lecturer on Comparative Law at the Institute of Criminology of the Free University of Poland and Deputy Prosecutor of the District Court of Warsaw, <http://www.preventgenocide.org/lemkin/madrid1933-english.htm>.
• Lemkin R., Les actes constituant un danger général (interétatique) considerés comme délits des droit des gens, Rapport special présenté à V-me Conférence pour l’Unification du Droit Pénal à Madrid (14–20 X 1933) par Raphaël Lemkin, A. Pedone, Paris 1933.
• Lemkin R., Przestępstwa polegające na wywołaniu niebezpieczeństwa międzypaństwowego jako delicta iuris gentium, „Głos Prawa. Przegląd Prawniczy Allerhanda” 2018, t. 1, nr 1–2.
• Mackintosh K., European Parliament Votes Unanimously for Ecocide, <http://opiniojuris.org/2023/04/10/european-parliament-votes-unanimously-for-ecocide/>.
• Magallanes I.C., Moving Toward Global Eco-Integrity, [w:] The Earth Charter: Ecological Integrity and Social Movements, red. L. Westra, M. Vilela, Routledge, London 2014.
• Majmurek J., Czas, by prawo zaczęło ścigać ekobójstwo, <https://krytykapolityczna.pl/serwis-klimatyczny/czas-by-prawo-zaczelo-scigac-ekobojstwo/>.
• Mattijssen T.J.M. et al., Relational Values of Nature: Leverage Points for Nature Policy in Europe, „Ecosystems and People” 2020, vol. 16, is. 1.
• May J.R., Daly E., Global Environmental Constitutionalism, Cambridge University Press, New York 2015.
• von Meding J., Agent Orange: How U.S. Chemical Warfare in Vietnam Unleashed a Slow-moving Disaster, „The Conversation”, University of Newcastle, <https://theconversation.com/agent-orange-exposed-how-u-s-chemical-warfare-in-vietnam-unleashed-a-slow-moving-disaster-84572>.
• Mégret F., The Problem of an International Criminal Law of the Environment, „Columbia Journal of Environmental Law” 2011, vol. 195.
• Mehta S., Merz P., Ecocide – A New Crime Against Peace?, „Environmental Law Review” 2015, vol. 1.
• Merz P., Cabanes V., Gaillard E., Ending Ecocide – the Next Necessary Step in International Law, 18th Congress of the International Association of Democratic Lawyers, 2014, vol. 4, <https://www.endecocide.org/wp-content/uploads/2014/04/iadlcongress.pdf>.
• Misko Moribe C., de Leão Bastos Pereira F., Penha Cardoso de França N., Ecocide: A New Challenge for the International Criminal Law and for Humanity, „Journal of the International Criminal Law” 2023, vol. 4, is. 1.
• Mistura A., Is There Space for Environmental Crimes Under International Criminal Law? The Impact of the Office of the Prosecutor Policy Paper on Case Selection and Prioritization on the Current Legal Framework, „Columbia Journal of Environmental Law” 2018, vol. 43, no. 1.
• Mora M.F. et al., Honouring Water: The Mistawasis Nêhiyawak Water Governance Framework, „The International Indigenous Policy Journal” 2022, vol. 13, no. 3.
• Morris J., Ruru J., Giving Voice to Rivers: Legal Personality as a Vehicle for Recognizing Indigenous Peoples’ Relationships to Water?, „Australian Indigenous Law Review” 2010, vol. 14, is. 2.
• Murphy S.D., Does the World Need a New International Environmental Court?, „George Washington Journal of International Law & Economics” 1999–2000, vol. 333.
• Parenti Ch., Tropic of Chaos: Climate Change and the New Geography of Violence, Bold Type Books, New York 2011.
• Pietrzykowski T., The Idea of Non-Personal Subjects of Law, [w:] Legal Personhood: Animals, Artificial Intelligence, and the Unborn, red. V.A.J. Kurki, T. Pietrzykowski, Springer, Cham 2017.
• Płachta M., Międzynarodowy Trybunał Karny, t. 1, Zakamycze, Kraków 2004.
• Pohl Ł., Komentarz do art. 1 k.k., [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R.A. Stefański, C.H.Beck, Warszawa 2018.
• Pohl Ł., Prawo karne. Wykład części ogólnej, Wolters Kluwer, Warszawa 2019.
• Prawa człowieka a ochrona środowiskowa. Wspólne wartości i wyzwania, red. B. Gronowska, B. Rakoczy, J. Kapelańska-Pręgowska, K. Karpus, P. Sadowski, Wydawnictwo UMK, Toruń 2018.
• Prawa człowieka w państwie ekologicznym, red. J. Sobański, Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa 1998.
• Puryear S., Schopenhauer on the Rights of Animals, „European Journal of Philosophy” 2017, vol. 25, is. 2.
• Radecki W., Odpowiedzialność za przestępstwa przeciwko środowisku w prawie międzynarodowym i unijnym (część 1), „Consilium Iuridicum” 2023, nr 6.
• Radecki R., [w:] Kodeks karny. Część szczególna, t. 1, red. A. Wąsek, R. Zawłocki, C.H.Beck, Warszawa 2010.
• Ray G., Writing the Ecocide-Genocide Knot, <http://www.documenta14.de/en/south/895_writing_the_ecocide_genocide_knot_indigenous_knowledge_and_critical_theory_in_the_endgame>.
• Report on Eurojust’s Casework on Environmental Crime, European Union Agency for Criminal Justice Cooperation 2021, <https://www.eurojust.europa.eu/sites/default/files/assets/report_environmental_crime.pdf>.
• Responsibility for Negation of International Crimes, red. P. Grzebyk, Wydawnictwo Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2020.
• Rosół P., Hans Jonas o etycznej odpowiedzialności nauki i techniki, Universitas, Kraków 2017.
• Sarkowicz R., Poziomowa interpretacja tekstu prawnego, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1995.
• Schelling F.W.J., Über das Wesen der menschlichen Freiheit, Sämtliche Werke, t. VII/4, Cotta, Stuttgart 1856–1861.
• Schmied-Kowarzik W., Das dialektische Verhältnis des Menschen zur Natur, Karl Alber, München 2018.
• Schneider L.K., Strafrecht gegen Umweltsünden, <https://www.welt-sichten.org/artikel/39142/umweltsuenden-zu-verhindern-ist-sache-der-politik-nicht-des-strafrechts>.
• Seet M., ‘Cosmopolitan Citizenship’, Territorial Borders, and Bringing Denationalized Terrorists to Justice, „Journal of the International Criminal Justice” 2021, vol. 19, is. 2.
• Sharp P., Prospects for Environmental Liability in the International Criminal Court, „Virginia Environmental Law Journal” 1999, vol. 217.
• Skowron R.T., Konstytucyjna aksjologia postkolonialna XXI w. w Ameryce Łacińskiej na przykładzie Republiki Ekwadoru i Wielonarodowego Państwa Boliwii, „Przegląd Sejmowy” 2023, nr 1.
• Smith G., Ecocide, the Fifth War Crime?, <https://www.earthisland.org/journal/index.php/magazine/entry/ecocide_the_fifth_war_crime/>.
• Sobczak J., Komentarz do art. 181 k.k., [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R.A. Stefański, C.H.Beck, Warszawa 2023.
• Stilt K., Rights of Nature, Rights of Animals, „Harvard Law Review Forum” 2021, vol. 134, is. 5.
• Stone Ch.D., Should Trees Have Standing? Toward Legal Rights for Natural Objects, „Southern California Law Review” 1972, vol. 45.
• System prawa karnego. Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, t. 8, red. L. Gardocki, wyd. 2, C.H.Beck, Warszawa 2013.
• Szawłowski R., Rafał Lemkin (1900–1959) – polski prawnik twórcą pojęcia „ludobójstwo”, [w:] Zbrodnie przeszłości, t. 2, red. R. Ignatiev, A. Kura, IPN, Warszawa 2008.
• Szewczyk M., Rams M., Przestępstwa przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne, [w:] Kodeks karny. Część szczególna, t. 2, Komentarz do art. 117–211a, red. W. Wróbel, A. Zoll, Wolters Kluwer, Warszawa 2017.
• Taylor P.E., From Environmental to Ecological Human Rights: A New Dynamic in International Law?, „Georgetown International Environmental Law Review” 1998, vol. 10.
• Tremblay-Huet S., Should Environmental Law Learn from Animal Law? Compassion as a Guiding Principle for International Environmental Law Instead of Sustainable Development, „Revue québécoise de droit international” 2018, vol. 1, no. 1.
• Truszkowski W., Szwejkowska M., Prawo do środowiska a narastające zagrożenia ekologiczne, „Studia Prawnoustrojowe” 2014, nr 25.
• Ukraine Justice Conference Addresses Ecocide, <https://www.stopecocide.earth/breaking-news-2023/ukraine-justice-conference-addresses-ecocide-law>.
• United Nations Environment Programm, <https://www.unep.org>.
• Universal Declaration of Rights of Rivers, Earth Law Center 2017, <https://static1.squarespace.com/static/55914fd1e4b01fb0b851a814/t/5a1f2d6ef9619ad38ad18b84/1519827821379/Universal+Declaration+of+River+Rights+%28Draft%29_Oct+2017.pdf>.
• de Vries-Stotijn A. et al., Protection through Property: From Private to River-held Rights, „Water International” 2019, vol. 44, is. 6–7.
• Wattad M.S.A., Rome Statute & Captain Planet: What Lies Between Crime Against Humanity and the Natural Environment, „Fordham Environmental Law Review” 2009, vol. 265.
• White R., Carbon Criminals, Ecocide and Climate Justice, [w:] Criminology and the Anthropocene, red. C. Holle, C. Shearing, Routledge, London 2017.
• Whittemore M.E., The Problem of Enforcing Nature’s Rights under Ecuador’s Constitution: Why the 2008 Environmental Amendments Have No Bite, „Pacific Rim Law & Policy Journal” 2011, vol. 20, no. 3.
• Wojciechowski B., Interkulturowe prawo karne. Filozoficzne podstawy karania w wielokulturowych społeczeństwach demokratycznych, Adam Marszałek, Toruń 2009.
• Zawłocki R., Karnoprawna ochrona środowiska naturalnego, „Przegląd Prawa Karnego” 2014, nr 1.
• Zawłocki R., [w:] Kodeks karny. Część szczególna, t. 1, red. A. Wąsek, R. Zawłocki, C.H.Beck, Warszawa 2010.
• Zięblicki B., Kilka refleksji nad relacjami pomiędzy ochroną środowiska i prawami człowieka, [w:] Globalne problemy ochrony praw człowieka, red. E. Karska, Katedra Ochrony Praw Człowieka i Prawa Międzynarodowego Humanitarnego, WPiA, UKSW, Warszawa 2015.

Identyfikatory

DOI

10.31268/PS.2023.198