Ocena projektu zmian podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości (przedstawionej przez MEN w 2008 r. w ramach reformy systemu edukacji)

• Autorzy: Tomasz Rachwał
• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Analiza projektu zmian podstawy programowej kształcenia w zakresie przedsiębiorczościprowadzi do następujących wniosków: • Deklaracje autorów projektu odnoszące się do przedsiębiorczości jako jednej z kompetencjikluczowych, dostosowania podstawy programowej współczesnych wyzwań rynku pracy,budowy gospodarki opartej na wiedzy i kształtowania się społeczeństwa informacyjnego(zawarte w uzasadnieniu projektu oraz poradniku dla dyrektorów i w materiałachpromocyjnych reformy), nie mają odzwierciedlenia w rzeczywistych zapisach projekturozporządzenia w zakresie podstawy programowej. • W zaproponowanym kształcie podstawa programowa nie zapewnia więc możliwości pełnejrealizacji zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawiekompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie (Zalecenie…, 2006) w odniesieniu do przedsiębiorczości, zgodnie z definicją tejże kompetencji przedstawioną w tymdokumencie. • Widoczne są brak lub niejednoznaczność kryteriów podziału treści kształcenia między IIIi IV etap edukacyjny (gimnazjum – szkoła ponadgimnazjalna), czego efektem jest zapisaniewielu mało ambitnych treści, nieadekwatnych do poziomu szkoły ponadgimnazjalnej, orazliczne powtórzenia w obydwu etapach edukacyjnych (co jest niezgodne z podstawowymizałożeniami reformy). Jeśli rzeczywiście „złączenie programowe” tych dwóch etapów edukacyjnych ma stać się faktem, podstawy przedsiębiorczości powinny być w gimnazjumosobnym przedmiotem, a zapisy wymagań powinny zostać przeprojektowane przez jedenzespół autorski pod względem układu treści, tak jakby były tworzone dla jednego etapu edukacyjnego. Tylko wtedy uda się uniknąć zbędnych powtórzeń i niewłaściwego następstwatreści. • Zaletą projektu jest nacisk na wymagania, tzn. określenie treści nauczania w języku„efektów kształcenia”, chociaż w wielu wypadkach zapisy są niejednoznaczne, co powoduje,że nauczyciel nie może być pewny, jakie konkretnie efekty mają zostać osiągnięte. • Zauważalne jest zbytnie przeciążenie treściami w gimnazjum (zakłada się za dużo efektówkształcenia jak na tak małą liczbę godzin, jaką ma do dyspozycji nauczyciel wiedzy o spo-łeczeństwie; będzie to prowadzić do marginalizacji treści z zakresu przedsiębiorczościw realizacji przedmiotu). • W podstawie programowej dla szkoły ponadgimnazjalnej brak co najmniej kilku kluczowychwymagań, które można wprowadzić po wyeliminowaniu powtórzeń. • W obliczu kryzysu na rynkach finansowych należy wskazać istotne braki w projekciew zakresie wymagań związanych z umiejętnością korzystania z usług instytucji finansowych.Konsekwencje zaniedbań edukacyjnych w tym zakresie widoczne są już dzisiaj, a będąbardziej dotkliwe, kiedy na polskim rynku pojawią się instytucje oferujące bardziej skomplikowane, zaawansowane produkty finansowe. • Absolwenci zasadniczych szkół zawodowych, w przeciwieństwie do absolwentów szkółkończących się maturą, z reguły bezpośrednio po szkole trafiają na rynek pracy i próbują m.in.podjąć samozatrudnienie. Konieczne jest zatem wyposażenie ich w umiejętności niezbędnedo realizacji wspólnych przedsięwzięć biznesowych. Należy zatem negatywnie ocenić brakmożliwości wyboru i realizacji przez uczniów zasadniczej szkoły zawodowej ekonomii(dlaczego nie: przedsiębiorczości?) w praktyce. Za celowe natomiast należy uznaćujednolicenie podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości w szkole ponadgminazjalnejkończącej się maturą i w zasadniczej szkole zawodowej. • Wprowadzenie przedmiotu ekonomia w praktyce (o nieadekwatnej do realizowanych treścinazwie) zamiast możliwości realizacji podstaw przedsiębiorczości na poziomie rozszerzonym(dla chętnych), w świetle współczesnych wyzwań cywilizacyjnych i wymagań rynkówpracy różnej skali należy ocenić jako nienajlepsze rozwiązanie. • Przyjęcie zachowawczego podejścia (tzw. programu minimum) przy podejmowaniu zmiansystemu edukacji w zakresie przedsiębiorczości, w szczególności dalsze uniemożliwianieuczniom realizacji tego przedmiotu na poziomie rozszerzonym i zdawania z niego matury,biorąc pod uwagę szczególne uwarunkowania, w jakich funkcjonuje polska gospodarkai w jakich polska młodzież wkracza w dorosłe życie, należy ocenić negatywnie. Zachowawczyprogram zmian należy również ocenić negatywnie w świetle zaleceń instytucji UniiEuropejskiej oraz programu gospodarczego rządu polskiego, w którym jednym z priorytetówjest rozwój polskiej przedsiębiorczości, rozumianej jako dynamiczny wzrost sektora małychi średnich firm zakładanych przez obywateli. Trudno się spodziewać pozytywnych efektóww tym zakresie, jeśli nie ma odpowiedniego przygotowania do takich przedsiębiorczychzachowań w ramach systemu powszechnej edukacji. • Warto podkreślić zdecydowanie większą dbałość autorów (w porównaniu z poprzednimiprojektami zmian podstawy programowej i podstawą aktualnie obowiązującą) o poprawnośćmerytoryczną i precyzyjność zapisów efektów kształcenia, chociaż należy zauważyć, żeniektóre z nich wymagają korekty. W projekcie jest bowiem zbyt wiele niefortunnych i niejasnych sformułowań (niezręczności językowych), które należy wyeliminować. Na zakończenie należy z całą mocą podkreślić, że u podstaw głębokiej troski o kształtnowej podstawy programowej w zakresie przedsiębiorczości leży nie tylko przywoływanawyżej kwestia pomyślnego rozwoju społeczno-gospodarczego naszego kraju (por. Zioło 2006, 2007). Najważniejsza jest w tym wszystkim troska o polską młodzież, każdego młodegoczłowieka, który wkrótce wkroczy w dorosłość i – przechodząc do etapu życia zawodowego– będzie musiał wziąć odpowiedzialność za byt swój i założonej przez siebie rodziny. Niechodzi tu tylko o satysfakcję z pracy i powodzenie w realizacji poszczególnych etapówkariery zawodowej, ale także o udane życie osobiste i rodzinne, zgodnie z przyjętą szerokądefinicją przedsiębiorczości (Rachwał 2005a, b). Na ten aspekt kształcenia w zakresie przedsiębiorczości zwrócono także uwagę w przywoływanym stanowisku Parlamentu Europejskiegoi Rady (Zalecenie…, 2006), w którym stwierdza się, że „postawa przedsiębiorcza charakteryzujesię inicjatywnością, aktywnością, niezależnością i innowacyjnością zarówno w życiu osobistymi społecznym, jak i w pracy. Obejmuje również motywację i determinację w kierunkurealizowania celów, czy to osobistych, czy wspólnych, zarówno prywatnych jak i w pracy”. Ukształtowanie postawy przedsiębiorczej jest więc dla młodego pokolenia sprawą kluczowąi stanowi wielką powinność zarówno dla nas – nauczycieli, jak i wszelkich decydentówmających wpływ na edukację ekonomiczną na szczeblu krajowym. Wydaje się, że uwzględnienieprzedstawionych wyżej uwag i sugestii może wpłynąć na udoskonalenie podstawy programoweji nowy kształt edukacji w zakresie przedsiębiorczości w Polsce, adekwatny do współczesnychwyzwań cywilizacyjnych związanych z kształtowaniem społeczeństwa informacyjnego i gospodarowaniem opartym na wiedzy.

Słowa kluczowe

PL

podstawa programowa; podstawy przedsiębiorczości

• Wydawca: Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
• Czasopismo: Przedsiębiorczość - Edukacja
• Rocznik: 2009
• Tom: 5
• Strony: 349-372

Twórcy

autor

Tomasz Rachwał

• Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Geografii, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, Polska

Bibliografia

• Baran B., 2005, Problematyka rynku pracy w edukacji przedsiębiorczości [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 227–238.
• Bartoń M., 2005, Przedsiębiorczość jako przedmiot matury 2008 [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 255–258.
• Batorska U., 2005, Rodzaje i struktura bezrobocia w Polsce [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 239–251.
• Bielecka M., 2005, Podstawy przedsiębiorczości: poradnik dla nauczyciela, Żak – Wydawnictwo Edukacyjne Zofii Dobkowskiej, Warszawa.
• Błażejewski W., 2006, Problemy rozwoju postaw przedsiębiorczych u gimnazjalistów [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 2, Warszawa–Kraków, s. 242–248.
• Borowiec M., 2005, Rola praktyk z przedsiębiorczości w kształceniu studentów specjalności „geografia z przedsiębiorczością” [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 167–174.
• Gabała J., 2005, Kształtowanie postaw przedsiębiorczych uczniów [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 145–152.
• Górz B., Rachwał T., 2006, Uwagi do projektu zmian podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości (zrealizowanej przez ISP na zlecenie MEN) [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 2, Warszawa–Kraków, s. 226–235.
• Historia. Wiedza o społeczeństwie. Podstawy przedsiębiorczości, 2008, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa (materiały opisowe dotyczące projektu podstawy programowej, publikacja dostępna na www.men.gov.pl 15.10.2008 r.). 10. Juchnowicz M., 2005, Uwagi dotyczące realizacji przedmiotu podstawy przedsiębiorczości [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 189–194.
• Kawecki Z., 2005, Ranga przedmiotu podstawy przedsiębiorczości w edukacji szkolnej [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 203–206.
• Kilar W., 2007, Zagadnienia globalizacji i korporacji ponadnarodowych w edukacji przedsiębiorczości [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 3, Warszawa–Kraków, s. 297–304.
• Kompetencje kluczowe. Realizacja koncepcji na poziomie szkolnictwa obowiązkowego, 2005, Eurydice, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa.
• Kosała M., Pichur A., 2008, Analiza działań przedsiębiorczych i postrzeganie prowadzenia działalności gospodarczej wśród młodego pokolenia – wybrane aspekty [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 4, Warszawa–Kraków, s. 347–353.
• Kulikowska M. 2005, Możliwości wykorzystania komputera na zajęciach podstaw przedsiębiorczości na przykładzie lekcji nt. podatków pośrednich (scenariusz lekcji) [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 299–303.
• Kulikowska M., Krasnodębska B., 2007, Techniki multimedialne w nauczaniu podstaw przedsiębiorczości [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 3, Warszawa–Kraków, s. 308–316.
• Łazowska E., 2005, Metodyka nauczania podstaw przedsiębiorczości i podstaw ekonomii [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 251–254.
• Maj T., 2003, Podstawy przedsiębiorczości. Poradnik dla nauczycieli liceów i techników: zakres podstawowy i rozszerzony, Oficyna Edukacyjna Krzysztof Pazdro, Warszawa.
• Makieła B., 2006, Komunikacja interpersonalna w nauczaniu podstaw przedsiębiorczości [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 2, Warszawa–Kraków, s. 287–289.
• Makieła Z., Makieła B., 2005, Nauczanie podstaw przedsiębiorczości w LO i LP [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 177–188.
• Makieła Z., Rachwał T., 2008, Podstawy przedsiębiorczości. Poradnik metodyczny, Nowa Era, Warszawa.
• Mikina A., Sienna M., 2002, Przedsiębiorczość – klucz do sukcesu. Poradnik metodyczny dla nauczyciela. Podstawy przedsiębiorczości dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Rea, Warszawa.
• Milewska M., 2006, Rozbudzanie postaw przedsiębiorczych wśród młodzieży wiejskiej [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 2, Warszawa–Kraków, s. 249–255.
• Mitura E., Jamroz D., 2005, Przedsiębiorczy uczeń na rynku pracy [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 297 i 298.
• Mrożek J., 2008, „Dzień przedsiębiorczości” – szansą na lepsze przygotowanie uczniów szkół ponadgimnazjalnych do wejścia na rynek pracy [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 4, Warszawa–Kraków, s. 355–359.
• Musiałkiewicz, J., 2006, Podstawy przedsiębiorczości. Materiały dla nauczyciela w liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym i technikum: podstawa programowa i program nauczania, korelacja międzyprzedmiotowa, plan wynikowy, ocenianie, testy, Ekonomik, Warszawa.
• Nowak K., 2006, Problematyka globalizacji działalności sektora bankowego w edukacji szkolnej [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 2, Warszawa–Kraków, s. 256–261.
• Nowak K., 2008, Problematyka etyki biznesu w edukacji przedsiębiorczości [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 4, Warszawa–Kraków, s. 298–301.
• Osuch E., Osuch W., 2005, Przedmiot podstawy przedsiębiorczości w opinii uczniów i rodziców [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 195–202.
• Osuch E., Osuch W., 2007, Wybrane projekty edukacyjne w aktywizacji uczniów na lekcjach podstaw przedsiębiorczości [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 3, Warszawa–Kraków, s. 305–307.
• Piróg D., 2005, Miejsce i rola edukacji europejskiej w nauczaniu podstaw przedsiębiorczości w kontekście współczesnych wyzwań cywilizacyjnych [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 213–220.
• Podstawy przedsiębiorczości, 1995, J. Targalski (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków. 33. Podstawy przedsiębiorczości: analiza przypadków. Materiały pomocnicze do ćwiczeń, 1994, J. Targalski (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków.
• Poradnik dyrektora szkoły. Jak organizować edukację w gimnazjum i liceum?, 2008, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa (publikacja dostępna na www.men.gov.pl 15.10.2008 r.).
• Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, 2005, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Wydawnictwo MiWa, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków.
• Przedsiębiorczość i zarządzanie. Studium przypadków, 2003, J. Targalski (red.), Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa.
• Rachwał T., 2005b, Podstawy przedsiębiorczości. Słownik, Nowa Era, Warszawa.
• Rachwał M., Rachwał T., 2005, Rola kształcenia umiejętności obsługi klienta na lekcjach podstaw przedsiębiorczości [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 221–226.
• Rachwał T., 2005a, Kształtowanie postaw uczniów na lekcjach przedsiębiorczości [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 137–144.
• Rachwał T., Kudełko J., Tracz M., Wach K., Kilar W., 2008, Projekt podstawy programowej kształcenia ogólnego w zakresie rozszerzonym dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum z podstaw przedsiębiorczości [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 4, Warszawa–Kraków, s. 312–324.
• Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, 2007, Z. Zioło, T. , Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 3, Wydawnictwo Nowa Era, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Warszawa–Kraków.
• Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, 2008, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 4, Wydawnictwo Nowa Era, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Warszawa–Kraków
• Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, 2006, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 2, Wydawnictwo Nowa Era, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Warszawa–Kraków.
• Soczówka M., 2007, Wykorzystanie technologii informacyjnej w nauczaniu–uczeniu się podstaw przedsiębiorczości [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 3, Warszawa–Kraków, s. 317–324.
• Sowislok K., 2008, Wiedza i umiejętności w nauczaniu przedsiębiorczości [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 4, Warszawa–Kraków, s. 331–337.
• Szczepańska M., 2005, Scenariusz lekcji „Ochrona konsumenta” [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z.Zioło, T.Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 297 i 298.
• Szmulczyńska B., 2006, Zapotrzebowanie środowiska szkolnego w zakresie edukacji ekonomicznej a oferta edukacyjna Portalu Edukacji Ekonomicznej Narodowego Banku Polskiego NBPortal.pl [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 2, Warszawa–Kraków, s. 279–286
• Szubert M., 2008, Kształtowanie postaw przedsiębiorczych i promocja jakości pracy szkoły na przykładzie programu Certyfikat Jakości Szkoła Przedsiębiorczości [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 4, Warszawa–Kraków, s. 360–367.
• Śrutowska D., 2006, Wykorzystanie multimediów w nauczaniu przedsiębiorczości [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 2, Warszawa–Kraków, s. 264–278
• Tracz M., 2005, O niektórych kryteriach doboru treści nauczania do podstawy programowej i programu nauczania z podstaw przedsiębiorczości [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 207–212.
• Tracz M., 2006, Rola i znaczenie podstaw przedsiębiorczości w kształceniu ogólnym [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość – Edukacja nr 2, Warszawa–Kraków, s. 222–225.
• Tracz M., Rachwał T., 2007, Przedmiot podstawy przedsiębiorczości – założenia realizacji a przygotowanie nauczycieli [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 3, Warszawa–Kraków, s. 286–296.
• Tracz M., Rachwał T., 2008, Metody i środki dydaktyczne stosowane przez nauczycieli podstaw przedsiębiorczości – wyniki badań [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 4, Warszawa–Kraków, s. 325–330.
• Uzasadnienie. Projekt rozporządzenia MEN w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, 2008, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa (publikacja dostępna na www.men.gov.pl 15.10.2008 r.).
• Wawrzyniak J., Szymczykiewicz W., Namysł E., 2006, Przedsiębiorczość w szkole i poza szkołą, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa.
• Zalecenie 2006/962/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie (Dz.U. L 394 z 30.12.2006 r., str. 10).
• Zioło Z., 2005a, Światowe uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 9–15.
• Zioło Z., 2005, Kształcenie nauczycieli do nauczania przedsiębiorczości na specjalności „geografia z przedsiębiorczością [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 1, Kraków, s. 161–166.
• Zioło Z., 2006, Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 2, Warszawa–Kraków, s. 10–17
• Zioło Z., 2007, Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej – zarys modelu [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Przedsiębiorczość – Edukacja nr 3, Warszawa–Kraków, s. 10–17.