Z dziejów miasta klasztornego Wąchocka w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym: warstwa źródłowa i interpretacje historyczne

• Autorzy: Kardyś Piotr

Warianty tytułu

EN

From the history of the monastery town Wąchock in the middle ages and early modern period: source layer and historical interpretation

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Zagadnienie początków miasta klasztornego Wąchocka obecne jest w polskiej historiografii od lat 30. XX w. Wciąż nie rozstrzygnięto jednak wszystkich wątpliwości związanych z lokacją miasta, zwłaszcza w relacji klasztor/pan feudalny, a procesy osadnicze zachodzące w bezpośrednim jego sąsiedztwie, które doprowadziły ostatecznie do lokacji miejskiej i faktycznego powstania organizmu miejskiego. W tekście przedstawiono dotychczasowe interpretacje źródeł pisanych związanych z lokacją wsi i miast w dobrach cystersów z Wąchocka na tle ich ogólnego rozwoju gospodarczego, wskazano na te fakty, które mogły wpływać stymulująco bądź hamująco na osadnictwo i zagospodarowanie tychże dóbr oraz postawiono uzasadnioną źródłowo hipotezę, iż nie da się datować faktycznych początków miasta Wąchocka wcześniej jak I poł XV w. Tekst jest przyczynkiem do trwającej od lat dyskusji nad powszechnym w tej części Europy zjawiskiem małych i średnich miast w krajobrazie gospodarczym średniowiecza, i okresu wczesnonowożytnego.

EN

The question of the beginnings of the monastery town of Wąchock has been pre-sent in Polish historiography since the 1930s. All the doubts concerning the location of the town have not been settled yet, especially those connected with the relation monastery/feudal master and the settlement processes in its direct vicinity, which led to town location and the development of the urban organism. The text presents the existing interpretations of the written sources connected with the location of villages and towns in Cistercian domains on the background of their general economic devel-opment and points out the facts which could have stimulated or inhibited settlement and land use. It also poses a hypothesis, well grounded in sources, that the actual beginnings of Wąchock cannot be dated earlier than the first half of the 15th century. The text constitutes a contribution to a long lasting discussion about a widespread phenomenon in this part of Europe of small and average sized towns in the economic landscape of the Middle Ages and the early modern period.

Słowa kluczowe

PL

klasztor; pan feudalny; cystersi; Wąchock; średniowiecze; lokacja wsi; lokacja miast; krajobraz gospodarczy

EN

cloister; liege; Cysteriens; Wąchock; the Middle Ages; foundation of a village; foundation of a town; economic landscpe

• Wydawca: Instytut Wydawniczy Księży Misjonarzy
• Czasopismo: Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce
• Rocznik: 2015
• Tom: 123
• Strony: 247-263

Twórcy

autor

Kardyś Piotr

Bibliografia

• Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym i statystycznym, t. II, Warszawa 1844.
• Barański M., Dzieje bartnictwa w Puszczy Świętokrzyskiej, Kielce 1979
• Bastrzykowski A., Dzieje kościoła farnego św. Elżbiety w Wąchocku, „Kronika Diecezji Sandomierskiej” 43, 1950.
• Białoskórska K., Wąchocki skarb brakteatów. Przyczynek do dziejów mennictwa kościelnego w Polsce XIII wieku, „Wiadomości Numizmatyczne” 29, 1985, z. 3-4, s. 166-189.
• Bogucka M., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986.
• Borkowska M., Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku, Kielce 1999.
• Bruns F., Weczerka H., Hansiche Handelstrassen, Mappenband, Weimar 1962.
• Buczek K., Targi i miasta na prawie polskim, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964.
• Czernek D., Przychodni A., Próba oceny stanu badań archeologicznych w dolinie Kamiennej, [w:] Wybrane zagadnienia z pradziejów i średniowiecza środkowego dorzecza Kamiennej, Starachowice 2005.
• Długosz J., Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, t. I-III, [w:] J. Długosz, Opera omnia, ed. A. Przezdziecki, t. VII-IX, Cracoviae 1863-1864.
• Dobosz J., Wyrwa M., Działalność gospodarcza cystersów na ziemiach polskich – zarys problemu, [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, t. I, Poznań 1999, s. 195-211.
• Dobosz J., Wetesko L., Wąchock, [w:] Tamże, t. II, Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej, Poznań 1999, s. 328-340.
• Gliński W., Środkowe dorzecze Kamiennej w okresie średniowiecza. Zarys problematyki badawczej, [w:] Wybrane zagadnienia z pradziejów i średniowiecza środkowego dorzecza Kamiennej, Starachowice 2005, s. 72-78.
• Hadamik Cz., Rola klasztorów w rozwoju górnictwa i hutnictwa rud ołowiu i miedzi na terenie Zagłębia Staropolskiego, [w:] Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013.
• Kardyś P., Dzieje Skarżyska w średniowieczu, [w:] Dzieje Skarżyska-Kamiennej. Monografia z okazji 90-lecia nadania praw miejskich, red. Zemeła K., Kardyś P., Skarżysko-Kamienna 2013.
• Kardyś P., Obszar gminy Skarżysko Kościelne w pradziejach i średniowieczu, [w:] Dzieje gminy Skarżysko Kościelne, Skarżysko Kościelne 2010.
• Kardyś P., Parafia św. Leonarda w Mircu w średniowiecznej i wczesnonowożytnej przestrzeni historyczno-geograficznej, „Nasza Przeszłość” 107, 2007, s. 117-146.
• Kęsek M., Działalność cystersów wąchockich w zakresie metalurgii nieżelaznej w średniowieczu, [w:] Dzieje i technika świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa kruszcowego, red. Z. Kowalczewski, Warszawa 1972.
• Kiryk F., Lokacje miast nadwiślańskich w XIII-XVI stuleciu, „Pamiętnik Sandomierski” 1, 1993, s. 21-49.
• Kiryk F., Urbanizacja rejonu między Iłżanką, Kamienną i Wisłą do końca XVI stulecia, [w:] Miasta małopolskie w średniowieczu i czasach nowożytnych, Kraków 2013, s. 89-125.
• Kiryk F.,Lokacje miast biskupich w prepozyturze kieleckiej, [w:] Pamiętnik Świętokrzyski. Studia z dziejów kultury chrześcijańskiej, Kielce 1991, s. 47-63.
• Kodeks dyplomatyczny Małopolski ,Kraków 1876-1905, t. II.
• Kodeks dyplomatyczny Polski, Warszawa 1847, t. I.
• Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I, Poznań 1877.
• Materiały do dziejów miasta Sandomierza i regionu sandomierskiego, red. T. Wąsowicz, J. Pazdur, Warszawa 1967.
• Matricularum regni Poloniae summaria ,t. I-IV, Varsoviae 1905-1919.
• Monumenta Poloniae Vaticana, t. I, Kraków 1913.
• Niwiński M., Opactwo cystersów w Wąchocku. Fundacja i dzieje uposażenia do końca wieków średnich, Kraków 1930.
• Opis zabytków starożytności w guberni radomskiej przez delegację wysłaną z polecenia Rady Administracyjnej Królestwa w latach 1844 i 1846 zebrane, Warszawa 1850.
• Orzechowski Sz., Zaplecze osadnicze i podstawy surowcowe starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego, Kielce 2007.
• Orzechowski Sz., Zespół cmentarzysk i bogatych depozytów monetarnych z doliny rzeki Kamiennej a zagadnienie chronologii starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego, „Między Wisłą a Pilicą” 2, 2000, s. 35-61.
• Paprocki B., Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1858.
• Paszkiewicz B., Mennictwo klasztorne w średniowiecznej Polsce, [w:] Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwich, Opole 1995.
• Paszkiewicz B., Wąchocki „LOS” czy Koprzywnicki Florian, WN 35, 1991, z. 3-4.
• Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 3, Pawiński A, Warszawa 1886.
• Radomski K., Upieniężnienie gospodarstw kmiecych w Małopolsce w latach 1253-1370, Warszawa 2012.
• Rzewuska-Kurzeja B., Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze kieleckiej w średniowieczu, Kraków 1983, ,, Nasza Przeszłość ”59 (1983), s. 59-96.
• Seroka H., Herby miast Małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIII, Warszawa 1893.
• Starovolsci S., Tractatus tres: I. Polonia, II. Sarmatiae bellatores, III. Scriptorum Polonicorum Ecatontas: seu centum illustrium Poloniae scriptorum elogia et vitae, editio nova, Vratislaviae MDCCXXXIV, p. 16.
• Stępkowski L., Rola cystersów w powstaniu i rozwoju najstarszych miast sandomierskich w drugiej połowie XII i w XIII w, [w:] Cystersi. Misjonarze Europy. Jędrzejów, Koprzywnica, Sulejów, Wąchock, Kielce 1994, s. 61-84.
• Stępkowski L., Z dziejów miast opactwa wąchockiego w XIII-XIX w. (do 1819 r.), [w:] Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku, red. A. Masalski i D. Olszewski, Kielce 1993.
• Urbańczyk P., Początki miast średniowiecznych w północnej Europie – dyskusja bez końca?, [w:] Świat średniowiecza. Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, red. A. Bartoszewicz, G. Myśliwski, J. Pysiak, P. Żmudzki, Warszawa 2010.
• Wąsowicz T., Sandomierska sieć drożna w wiekach średnich, [w:] Studia sandomierskie. Materiały do dziejów miasta Sandomierza i regionu sandomierskiego, red. Wąsowicz T, Pazdur J., Warszawa 1967.
• Wiśniewski J., Dekanat iłżecki, Radom 1909-1911.
• Wiśniewski J., Dekanat radomski, Radom 1911.
• Wiśniowski E., Kolęda – meszne – stołowe na ziemiach polskich. Problem rejonizacji, [w:] Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, Warszawa 1991., s. 625-638.
• Wójcik Z., Górnictwo i hutnictwo w dobrach cysterskich w Staropolskim Okręgu Przemysłowym, [w:] Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku. Materiały z sesji naukowej 1991 rok, red. A. Massalski, D. Olszewski, Kielce 1993, s. 63-77.
• Zbiór dyplomatów klasztoru mogilskiego, Kraków 1887, t. II.
• Zemeła K., Historia Skarżyska-Kamiennej. Rozwój osadnictwa do końca XVII wieku, Skarżysko-Kamienna 1991.
• Źródła dziejowe, t. 14, Warszawa 1886.,