Od topni Kazimierza Wielkiego do huty miedzi Jana Turzo. Metalurgia miedzi od początku XVI wieku

• Autorzy: Garbacz-Klempka, A. , Karwan, T. , Rzadkosz, S.

Warianty tytułu

EN

From the melting shops of Casimir The Great to the copper smelter of Jan Turzo copper. Metallurgy till the beginng of the 16th century

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Kraków ma wielowiekowe, poświadczone poprzez źródła i badania naukowe, tradycje metalurgiczne i odlewnicze. Już od XII wieku Rynek krakowski mógł być miejscem produkcji wyrobów z metali nieżelaznych, co poświadczają znaleziska tygielków odlewniczych i relikty pieca ze śladami miedzi. W XIV wieku na Rynku funkcjonowała Wielka Waga dla miedzi, ołowiu i żelaza oraz topnie metali, wymieniane w przywileju królewskim Kazimierza Wielkiego. Od XV wieku rozwijał się w okolicach Krakowa przemysł metalurgiczny. Wielki przedsiębiorca Jan Turzo założył w podkrakowskiej Mogile (dziś Kraków, dzielnica Nowa Huta) hutę, w której zastosował innowacyjną metodę osrebrzania miedzi przy udziale ołowiu. Realizowane w latach 2005-2011 badania archeologiczne na Rynku Głównym w Krakowie, wraz z przeprowadzonymi badaniami metaloznawczymi pozyskanych zabytków, dowodzą roli Krakowa jako europejskiego centrum handlu metalami. Równocześnie odkrycie śladów produkcji średniowiecznej huty w Mogile k. Krakowa, wskazuje na Kraków jako centrum metalurgii miedzi. Dla lepszego poznania procesu odzyskiwania srebra od miedzi, dokonano badań żużli archeologicznych, odkrytych na terenie dawnej, piętnastowiecznej huty Jana Turzo w Mogile. Podjęte badania koncentrowały się na analizach historycznych oraz rozpoznaniu materiału archeologicznego pod względem technologicznym. Wyniki analiz porównano z efektami badań współczesnych żużli hutniczych z procesu wytwarzania miedzi. Wyniki badań wskazują, że zarówno w żużlu z huty miedzi w Mogile, jak i w aktualnie otrzymywanym żużlu, w procesie zawiesinowym występują kuliste wtrącenia „miedzi metalicznej” i dyspersyjna miedź. Badania składu chemicznego żużli historycznych wykazały dużą różnorodność pierwiastków metalicznych obecnych w materiale. Z analiz wynika, że największe stężenie we wszystkich badanych przypadkach żużli archeologicznych wyznaczono dla: miedzi oraz żelaza, ołowiu i antymonu. Zarejestrowano też niewielki udział srebra.

EN

Krakow has centuries-old, testified by sources and research, metallurgical and foundry traditions. It is possible that as early as the 12th century Krakow's market was the production place of non-ferrous metals artefacts, which is attested by finds of casting crucibles and furnace relics with copper traces. In the 14th century, at the Market Square there was the Great Scales for copper, lead and iron, as well as a metal melting shops mentioned in the royal charter of Casimir the Great. Since the 15th century, in Krakow's vicinity, metallurgical industry developed. A great entrepreneur, Jan Turzo, founded a copper smelter in Mogiła (today's Nowa Huta), where he implemented an innovative method of silver plating of copper with the help of lead. Archaeological research conducted between 2005 and 2011 at the Main Market Square in Krakow, together with the accompanying metal science investigations of the artefacts discovered, evidence Krakow's role as the European centre of metal trade. At the same time, the discovery of the production traces of the medieval smelter in Mogiła near Krakow, points to Krakow as the centre of modern copper metallurgy. For better understanding of the process of silver recovery from copper, archaeological slags discovered at the old, 15th century copper smelter of Jan Turzo in Mogiła, were investigated. The research focused on historical analysis and identification of the archaeological material from technological perspective. The research results were compared with the effects of contemporary smelter slags investigation; the slags coming from copper production process. The obtained results show that both in the Mogiła slag and in the present-day slag received from suspension process there are spherical inclusions of 'metallic copper' and strongly dispersive copper precipitates. The chemical analysis of the historical slag showed a wide variety of metallic elements present in the material; the greatest concentration in all samples of the archaeological slags was determined for copper and iron, lead and antimony. A small share of silver was also registered.

Słowa kluczowe

PL

archeometalurgia; metalurgia miedzi; żużle miedzi; miedź; srebro; ołów

EN

archaeometallurgy; copper metallurgy; copper slags; copper; silver; lead

• Czasopismo: Rudy i Metale Nieżelazne Recykling
• Rocznik: 2014
• Tom: R. 59, nr 1
• Strony: 22--29
• Opis fizyczny: Bibliogr. 18 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Garbacz-Klempka, A.

• AGH, Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Odlewnictwa, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków,

autor

Karwan, T.

• AGH, Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, , al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków

autor

Rzadkosz, S.

• AGH, Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Odlewnictwa, , al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków

Bibliografia

• 1. Agricola J.: O górnictwie i hutnictwie: dwanaście ksiąg. Jelenia Góra 2000.
• 2. Dziekoński T.: Metalurgia miedzi, ołowiu i srebra w Europie środkowej od XV do końca XVIII w. Wrocław, Warszawa, Kraków 1963.
• 3. Jaśkiewicz J.: Metalurgia. Kraków 1969, Wydaw. Jubileuszowe AGH.
• 4. Rzadkosz S., Garbacz-Klempka A.: Metalowe zabytki archeologiczne świadkami historii Krakowa. Archiwum Odlewnictwa, 2006, t. 6, nr 1 8 ( 2/2), PAN K omisja O dlewnictwa Katowice 2006, s. 365-372.
• 5. Garbacz-Klempka A. Rzadkosz S.: Dawne metody wytopu miedzi z rud. Próba analizy w oparciu o przekaz Georgiusa Agricoli i prace archeologiczne na Rynku Głównym w Krakowie. Materiały XXXI Konferencji Naukowej, Kraków 2007.
• 6. Rzadkosz S., Garbacz-Klempka A., Głowa W.: Kupferhaus czyli o miedzi w średniowiecznym Krakowie. Przegląd Odlewnictwa 2012, nr 5-6, s. 218-226.
• 7. Garbacz-Klempka A., Rzadkosz S.: Badania metaloznawcze zabytków metalurgicznych z Rynku Głównego w Krakowie w kontekście działalności Wielkiej Wagi. Nawarstwienia historyczne miast. Forum Naukowe 2008, pod red. M. Wardas-Lasoń, Kraków 2012, s. 277-294.
• 8. Garbacz-Klempka A., Rzadkosz S., Stolarczyk T., Kozana J., Piękoś M.: Archaeological remains of the copper metallurgy in Lower Silesia. Metallurgy and Foundry Engineering 2013, nr 2.
• 9. Praca zbiorowa. Monografia KGHM Polska Miedź S.A. Lubin 1996.
• 10. Buśko C., Buśko, C., Dereń, M., Garbacz-Klempka A.: Konfekcjonowanie ołowiu i miedzi w krakowskiej Wielkiej Wadze. Archaeologia historica Polona 2010, t. 18, s. 2-6.
• 11. Wyrozumska B.: Przywileje ustanawiające gminy miejskie wielkiego Krakowa: XIII-XVIII w., Kraków 2007.
• 12. Molenda D.: W sprawie badań huty miedzi w Mogile pod Krakowem w XV i XVI w. Przegląd Historyczny 1975, t. 18, z. 3, s. 369-382
• 13. Grabowski A.: Starożytnicze wiadomości o Krakowie. Zbór pism i pamiętników. Kraków 1852.
• 14. Mikoś T.: Górnicze skarby przeszłości. Od kruszcu do wyrobu i zabytkowej kopalni. Kraków 2008.
• 15. Rzadkosz S., Garbacz-Klempka A., Ossowski W.: Charakterystyka metaloznawcza plastrów miedzi z wraku średniowiecznego statku zwanego Miedziowcem, [w:] Nauka i technologia: XIII Międzynarodowa konferencja naukowo-techniczna odlewnictwa metali nieżelaznych, 2011.
• 16. Ossowski W., Garbacz-Klempka A.: Two wrecks with a cargo of copper found in the Gdanska Bay, dated the beginning of 15th Century and the second half of 16th century. Mining – Metallurgy – Metalwork, Non-ferrous Metals — The Cultural History, An International Seminar in Stockholm May 5-7, 2011.
• 17. Karwan T., Nowakowski J., Konefał R.: Polskie złoto, Głogów 2012.
• 18. Karakaya I., Thompson W. T.: The Ag-Pb (Silver-Lead) System, Bulletin of Alloy Phase Diagrams, August 1987, t. 8, nr 4, s. 326-334.