Znaleziska ceramiki z wykopalisk archeologicznych jako przedmiot badań inżynierii materiałowej

• Autorzy: Konopka, K. , Riegert, D. , Kobylińksa, U. , Kobyliński, Z.

Warianty tytułu

EN

Finds of pottery from archeological sites as a subject of materials science

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Naczynia ceramiczne są podstawową kategorią znalezisk archeologicznych z większości stanowisk badanych wykopaliskowo. Złożone determinanty procesu wytwarzania tych naczyń nie są jednak nadal w pełni rozpoznane przez archeologów. Dlatego też konieczne jest stosowanie analiz laboratoryjnych i obserwacji mikroskopowych w badaniach ceramiki zabytkowej. Ta dziedzina badań transdyscyplinarnych zwana jest archeoceramologią lub archeometrią ceramiki. Wykorzystuje ona wiedzę geologów, petrografów, mineralogów, fizyków i chemików, a także inżynierów materiałoznawców. Uzyskane wyniki badań pozwalają na odtworzenie dawnych technologii wytwarzania wyrobów ceramicznych, a dzięki temu możliwe jest wnioskowanie o różnych aspektach kulturowych warunkujących wytwarzanie, używanie i dystrybucję naczyń. Jednym z ważnych zagadnień badanych przez archeoceramologów jest proweniencja wytworów ceramicznych oraz mechanizmy przekazywania innowacji technologicznych i stylistycznych. Artykuł prezentuje niektóre wyniki badań prowadzonych w ramach współpracy naukowej pomiędzy Instytutem Archeologii i Etnologii PAN a Wydziałem Inżynierii Materiałowej Politechniki Warszawskiej. Przedmiotem badań były fragmenty naczyń glinianych, pochodzące z grodziska w miejscowości Starosiedle, woj. lubuskie, datowane na X-XI wiek n.e. Do badanych znalezisk archeologicznych - fragmentów naczyń ceramicznych - można wykorzystać metodykę badawczą i techniki badawcze stosowane dla współcześnie wytwarzanych materiałów. W artykule przedstawiono przykładowe wyniki badań z wykorzystaniem obserwacji pod mikroskopem stereoskopowym i skaningowym, badania składu chemicznego i fazowego, a także badania nasiąkliwości. Potwierdzają one możliwość wnioskowania na podstawie opisu mikrostruktury o ważnych elementach wczesnośredniowiecznych receptur garncarskich: składzie mas ceramicznych i stosowanych domieszkach pochodzenia mineralnego, a także o temperaturze i atmosferze wypału.

EN

Pottery is one of the historic materials which is most resistant to degradation and fragments of pottery are found abundantly on archaeological sites from the Neolithic epoch onwards. The complex determinants of manufacturing process involved in its production are still not fully understood by archaeologists. Precise knowledge of the structure and properties of ceramics from archaeological sites is therefore an important objective. The investigation of pottery (archaeometry) in Poland, despite its long history is still in the phase of searching for and optimization of methods and tools of cognition. The study of archaeological finds, including pottery, is also a research area for materials science with its research techniques. This research was done in collaboration between material scientists from the Faculty of Materials Science and Engineering of Warsaw University of Technology and archaeologists from the Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Science (PAN). The results of investigations are used for reconstruction of Early Medieval pottery recipes, which - as we know from ethnographic parallels - were not only composed for technological and environmental reasons but also reflect social and cultural factors. The work presented in this article describes the use of stereoscopy microscope, scanning electron microscopy (SEM) with EDS attachment, and X-ray phase analysis as well as soaking measurements in studying Early Medieval ceramic vessels from archaeological sites. These studies have allowed to observe the ceramic clay as well as admixture particles, analyzing the chemical composition of mineral admixtures and estimate the temperature and atmosphere of sintering process. The analyzed material consisted of fragments of the Menkendorf-Szczecin type clay vessels from the stronghold at Starosiedle, Lubuskie Province, dated at the 10-11th centuries AD.

Słowa kluczowe

PL

ceramika; archeologia; nasiąkliwość; SEM

EN

ceramics; archeology; soaking; SEM

• Czasopismo: Inżynieria Materiałowa
• Rocznik: 2011
• Tom: Vol. 32, nr 3
• Strony: 163-167
• Opis fizyczny: Bibliogr. 29 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Konopka, K.

autor

Riegert, D.

autor

Kobylińksa, U.

autor

Kobyliński, Z.

• Wydział Inżynierii Materiałowej, Politechnika Warszwska,

Bibliografia

• [1] Ashmore W., Sharer R. J.: Odkrywanie przeszłości. Wprowadzenie do archeologii. Kraków (2008).
• [2] Kobyliński Z.: Teoretyczne podstawy konserwacji dziedzictwa archeologicznego. Warszawa (2001).
• [3] Domańska E.: Problemy rzeczy we współczesnej archeologii. Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności. Olsztyn (2008) 27÷60.
• [4] Renfrew C., Bahn P.: Archeologia. Teorie, metody, praktyka. Warszawa (2002).
• [5] Buko A.: Elementy kultury materialnej jako oznaki identyfikacji grupowej: przykład ceramiki. Kultury archeologiczne a rzeczywistość dziejowa. Warszawa (2000) 215÷229.
• [6] Kobylińska U.: Ceramological archaeometry in Poland: the outline of history and problems. Archaeologia Polona 46. Warszawa (2008) 89÷121.
• [7] Daszkiewicz M., Raabe J.: Wybrane fragmenty ceramiki ze stanowiska Radom-Michałów w świetle badań fizykochemicznych. Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Warszawa (1995) 369÷379.
• [8] Stobierska E., Wyszomirski P., Gaweł A.: Badania ceramiczne i mineralogiczne ceramiki z Sanoka i Pakoszówki. Ceramika warsztatowa w środkowoeuropejskim Barbaricum. Wrocław (2008).
• [9] Dobrzańska H., Kielski A., Wodnicka K.: Ścieralność ceramiki „siwej” – zjawisko kulturowe czy technologiczne? Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich. Krosno (2004) 679÷689.
• [10] Trąbska J., Trybalska B., Bytnar K.: The Roman Period pottery in mineralogical and petrographical study. Przeworsk Culture settlement from Jarosław. Ceramika warsztatowa w środkowoeuropejskim Barbaricum. Wrocław (2008).
• [11] Łydżba-Kopczyńska B., Zych E., August C., Rusek G., Pankiewicz A.: Identyfikacja pochodzenia ceramiki z IX i X wieku wydobytej na terenie Przedgórza Sudeckiego przy zastosowaniu badań fizykochemicznych. Nauka i zabytki. Nauki ścisłe w służbie archeologii, ochronie zabytków oraz historii. Warszawa (2008) 45÷63.
• [12] Daszkiewicz M., Bobryk E.: Analiza składu chemicznego i mineralogiczno- -petrograficznego ceramiki kultury pucharów lejkowatych z Brodów Pomorskich. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku. XIV Sesja Pomorzoznawcza t. 1, Gdańsk (2005) 133÷144.
• [13] Stoksik H.: Technologia warsztatu ceramicznego średniowiecznego Śląska w świetle badań specjalistycznych i eksperymentalnych. Wrocław (2007).
• [14] Pawlikowski M.: Wyniki badań mineralogicznych ceramiki „białej” ze stanowisk w Krakowie-Nowej Hucie. Sprawozdania Archeologiczne 52, Kraków (2000) 419÷433.
• [15] Kociszewski L., Kruppe J.: Niektóre badania fizykochemiczne jako metoda badawcza w studiach nad dziejami produkcji garncarskiej. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 10, Warszawa (1962) 167÷182.
• [16] Rzeźnik P., Stoksik H.: Technologia wczesnośredniowiecznego warsztatu garncarskiego na podstawie analiz fizykochemicznych naczyń z grodu na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu. Slavia Antiqua 45, Poznań (2005).
• [17] Daszkiewicz M., Raabe J.: Wyznaczanie temperatury pierwotnego wypalania ceramiki zabytkowej. Archeologia Polski 34 (1), Warszawa (1989) 29÷38.
• [18] Daszkiewicz M., Raabe J.: Zastosowanie elektronowego mikroskopu skaningowego do określania temperatury wypalania ceramik zabytkowej. Archeologia Polski 34 (2), Warszawa (1989) 259÷264.
• [19] Bakiera S., Sikorski A., Wójciak A.: Z badań laboratoryjnych nad właściwościami fizycznymi ceramiki z osady w Warszkowie na Pomorzu Środkowym. Fontes Archaeological Posnanienes 36, Poznań (1988) 129÷136.
• [20] Sikorski A., Wójciak A.: Udarność i nasiąkliwość fragmentów ceramiki naczyniowej z terenów Pomorza Zachodniego i Pojezierza Krajeńskiego. Folia Praehistorica Posnaniensia 4, Poznań (1991).
• [21] Daszkiewicz M., Raabe J.: Zastosowanie pomiaru przesiąkliwości wodnej w badaniach ceramiki zabytkowej. Ceramics 50. Polish Ceramic Bulletin 12, Kraków (1996) 235÷238.
• [22] Szmoniewski B. S., Tyniec-Kępińska A., Wołoszyn M., Duszak S., Kielski A., Łaptaś A., Paszkowski M., Tyszka J., Wodnicka K.: Analizy specjalistyczne wybranych materiałów źródłowych z badań wczesnośredniowiecznego grodziska w Stradowie. Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później. Toruń- Wrocław-Warszawa (2006) 487÷493.
• [23] Kobylińska, U.: Naczynia typu Menkendorf-Szczecin ze Starosiedla na Ziemi Lubuskiej. Hereditatem cognoscere. Warszawa (2004) 113÷123.
• [24] Janiec M.: Tworzywa ceramiczne. Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, Warszawa (1982).
• [25] Chodyniecka L., Kapuściński T.: Podstawowe metody rozpoznawania minerałów i skał. Gliwice (2001).
• [26] Riegert D., Konopka K., Spychalski M. M., Kobylińska U.: Characteristic of surface topography of ancient pottery. Proceedings Of Sympodium I, Multifunctional advanced composite materials: manufacturing, structure, properties, edited by Prof. V. Skorokhod, Warsaw (2009), Poland, 99÷109.
• [27] Riegert D., Konopka K.: Analiza struktury obiektów archeologicznych – – naczyń ceramicznych. Materiały konferencyjne Szkoły Inżynierii Materiałowej (2009) 377÷384.
• [28] Konopka K., Biernacka A., Riegert D., Kobylińska U.: Wykorzystanie metod inżynierii materiałowej w analizie ceramiki starożytnej – badania makro- i mikroskopowe. Inżynieria Materiałowa 1 (2010) 71÷75.
• [29] Riegert D., Konopka K.: Analysis of the structure of archeological objects – ceramic pottery. Archives of Metallurgy and Materials 1 (2011) 163÷170.