The fate of Krakow’s builders and architects of Jewish origin in the face of World War II. Possibilities of applying the micro-historical method in research on architecture and urban planning

• Autorzy: Motak, Maciej

Warianty tytułu

PL

Losy krakowskich budowniczych i architektów pochodzenia żydowskiego w obliczu II wojny światowej. Możliwości stosowania metody mikrohistorycznej w badaniach dotyczących architektury i urbanistyki

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

This article is about the fate of a group of architects and builders in Krakow during World War II. After the outbreak of the war and the start of the German occupation in September 1939, they found themselves in a very difficult position. As the persecution intensified, so did the opportunities for their professional activities strongly diminish, although they did not disappear. The article outlines in more detail two individual situations–those of Samuel Mehl and Jakub Stendig – one related to the creation of a building, the other to, among other issues, the loss of a building. The research used methods often applied in the studies in architecture and urbanism: literature analysis, search in archives, field research. The micro-historical method, which is rather rarely used in such research, was also applied. This method, which has been used for nearly 50 years in scientific, mainly historical research, is based on studying and preserving the individual element of the narrative while aiming to generalise the result. In spite of the extremely cruel persecution of the Jewish population in Krakow during World War II, some architects and builders of Jewish origin continued their professional activity under various and difficult conditions. Its forms varied from design work and construction of residential buildings, to care for historical monuments, to construction activity in a concentration camp. Professional activity and specific skills may have contributed to the fact that proportionally more Jewish architects and builders survived the Holocaust than the Jewish community in Krakow as a whole. The consequences of the Holocaust for the architecture and space of Krakow were serious and varied: the loss of an important professional group, the loss of valuable architectural and artistic works, the change of features in newly designed buildings. The legacy of the work of architects and builders of Jewish origin in Krakow is very significant. It has been commemorated in a variety of tangible and intangible forms, although insufficiently in proportion to its scale.

PL

Artykuł dotyczy losów grupy architektów i budowniczych w Krakowie w czasie II wojny światowej. Po wybuchu wojny oraz rozpoczęciu okupacji niemieckiej we wrześniu 1939 r. znaleźli się oni w bardzo trudnym położeniu. Wraz z nasileniem prześladowań również możliwości ich działalności zawodowej silnie zmniejszały się, aczkolwiek nie zanikły. W artykule zarysowano bliżej dwie indywidualne sytuacje–Samuela Mehla i Jakuba Stendiga–jedna związana z powstaniem budynku, druga m.in. z utratą budynku. W badaniach korzystano z metod często stosowanych w badaniach nad architekturą i urbanistyką, takich jak analiza literatury przedmiotu, analiza archiwaliów, badania terenowe. Zastosowano również metodę mikrohistoryczną, która w takich badaniach nie jest stosowana bądź stosowana bardzo rzadko. Metoda ta, używana od blisko 50 lat w badaniach naukowych, głównie historycznych, opiera się na badaniu i zachowaniu elementu indywidualnego narracji przy jednoczesnym dążeniu do generalizacji wyniku. Mimo niezwykle okrutnych prześladowań ludności żydowskiej w Krakowie w czasie II wojny światowej niektórzy architekci i budowniczowie pochodzenia żydowskiego przejawiali w rozmaitych i trudnych uwarunkowaniach aktywność zawodową. Jej formy były zróżnicowane: od pracy projektowej i prowadzenia budów kamienic mieszkalnych, przez opiekę nad zabytkami, po działalność budowlaną w obozie koncentracyjnym. Aktywność zawodowa oraz określone umiejętności mogły przyczynić się do ocalenia proporcjonalnie większej liczby architektów i budowniczych żydowskich aniżeli ogółu społeczności żydowskiej w Krakowie. Konsekwencje Zagłady dla architektury i przestrzeni Krakowa były poważne i zróżnicowane: utrata ważnego środowiska zawodowego, utrata cennych dzieł architektury i sztuki, zmiana cech w nowo projektowanych budynkach. Dziedzictwo działalności architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego w Krakowie jest bardzo znaczne. Zostało ono upamiętnione w rozmaitych formach materialnych i niematerialnych, aczkolwiek w stopniu niewystarczającym w proporcji do jego skali.

Słowa kluczowe

PL

II wojna światowa; Żydzi; mikrohistoria; architekci; budowniczowie; Kraków

EN

World War II; Jews; microhistory; architects; builders; Krakow

• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2024
• Tom: Nr 3 (79)
• Strony: 13--24
• Opis fizyczny: Bibliogr. 31 poz., rys.

Twórcy

autor

Motak, Maciej

• Faculty of Architecture, Cracow University of Technology, Poland,

Bibliografia

• Agatstein-Dormontowa, Dora. “Żydzi w Krakowie w okresie okupacji niemieckiej.” Rocznik Krakowski 31, (1957): 183–224.
• Apanowicz, Jerzy. Metodologia ogólna. Gdynia: Bernardinum, 2002.
• Bieberstein, Aleksander. Zagłada Żydów w Krakowie. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1985.
• Construction log book, Boczna Czarnowiejskiej St., 1938–1940, National Archives in Kraków sign. 29/1410/ABM Spokojna 16 f. 851, 6–117. Dąbrowski, Marian, ed. Dziesięciolecie Polski Odrodzonej 1918–1928. Warszawa–Kraków: Ilustrowany Kuryer Codzienny, 1928–1929.
• Design of the building at 16 Spokojna St., 1939, National Archives in Kraków, sign. ABM, ul. Spokojna 16, f. 851.
• Domańska, Ewa. Mikrohistorie. Spotkania w międzyświatach. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1999.
• Engelking, Barbara, and Jan Grabowski, eds. Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, vol. 1–2. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
• Gregorowicz, Dorota. “Mikrohistoria. Otwieranie nowych horyzontów.” Hist-mag, June 19, 2014. Accessed March 11, 2024. https://histmag.org/mikrohistoria-otwieranie-nowych-horyzontów-9621.
• Kiełkowski, Roman. Zlikwidować na miejscu! Z dziejów okupacji hitlerowskiej w Krakowie. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1981.
• Kotarba, Ryszard. Żydzi Krakowa w dobie Zagłady (ZAL/KL Plaszow). Kraków–Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2022.
• Litwin, Edward. “Architekci Ziemi Krakowskiej, ich rola i działalność w czasie II wojny światowej i niemieckiej okupacji, a także po wyzwoleniu Polski.” In Architekci krakowscy. Z dziejów krakowskiego oddziału SARP 1877–1958, edited by Bohdan Lisowski, and Krystyna Łyczakowska, 39–70. Kraków: SARP Kraków, 2017.
• Motak, Maciej. “Architekci czy rzemieślnicy? O budowniczych krakowskich okresu międzywojennego.” In Studia nad architekturą i urbanistyką Polski międzywojennej, vol. 6: Planowanie, budowanie i ulepszanie Wielkiego Krakowa w odrodzonym państwie, edited by Maciej Motak, 9–89. Kraków: Politechnika Krakowska, 2022.
• Niezabitowska, Elżbieta. Metody i techniki badawcze w architekturze. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2014.
• Pieter, Józef. Zarys metodologii pracy naukowej. Warszawa: PWN, 1975.
• Popiołek-Roßkamp, Małgorzata. “Architects in the General Government: Activities, Reckoning, Memory.” Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung / Journal of East Central European Studies 70, nr 4 (2021): 663–688. https://doi.org/10.25627/202170411055.
• Popiołek-Roßkamp, Małgorzata. “Displaced and forgotten. The phenomenon of anti-Semitism among architects in Warsaw in the second half of the 1930s.” Medaon – Magazin für jüdisches Leben in Forschung und Bildung 17, no. 33 (2023): 1–13. https://www.medaon.de/pdf/medaon_33_popiolek-rosskamp.pdf.
• SARP, “IV Doroczne Walne Zebranie Delegatów SARP-u.” Komunikat SARP, nr 6–7, (June/July 1937).
• SARP, “Sprawozdania i komunikaty.” Komunikat SARP, nr 6, (June 1939).
• S. Mehl application for identity card, 1939, National Archives in Kraków, sign. ANK 29/218/940/s. 211.
• Stendig, Jakub. Płaszów. Ostatnia stacja krakowskiego żydostwa. Kraków: Muzeum Krakowa, 2020.
• Świątkowska, Bogna, ed. Adrichalim. Architekci: leksykon pochodzących z Polski architektów działających w Palestynie i Izraelu w XX wieku. Warszawa: Bęc-Zmiana, 2016.
• Twardowska, Kamila. Fryderyk Tadanier. Kraków: Instytut Architektury, 2016.
• Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. Dz.U. 1935 Nr 30, poz. 227. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19350300227/O/D19350227.pdf.
• Ustawa z dnia 17 marca 1921. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Dz.U. 1921 Nr 44, poz. 267. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19210440267/O/D19210267.pdf.
• Zbroja, Barbara. “Edward Kreisler – zapomniany krakowski architekt.” Rocznik Krakowski 72, (2006): 181–211.
• Zbroja, Barbara. “Hala przedpogrzebowa cmentarza żydowskiego przy ul. Jerozolimskiej w Krakowie.” Rocznik Krakowski 69, (2003): 171–186.
• Zbroja, Barbara. Leksykon architektów i budowniczych pochodzenia żydowskiego w Krakowie w latach 1868–1939. Kraków: Wysoki Zamek, 2023.
• Zbroja, Barbara. Miasto umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w latach 1868–1939. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2005.
• Zbroja, Barbara. “Żydowscy architekci w międzywojennym Krakowie. Spacerownik.” Accessed April 2, 2024. https://mck.krakow.pl/images/upload/wystawy/Awangarda/Multimedia/spacerownik_www.pdf.
• Zieliński, Jarosław. Metodologia pracy naukowej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, 2012.

Identyfikatory

DOI

10.37190/arc240302