Transformations of the form and façade of the Lehndorff palace in Sztynort Duży in the light of architectural research

• Autorzy: Bakalarczyk, Szymon

Warianty tytułu

PL

Przekształcenia bryły i elewacji pałacu Lehndorffów w Sztynorcie Dużym w świetle badań architektonicznych

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

Rural residential architecture of former East Prussia is a poorly recognized resource, and therefore often marginalized, or superficially assessed on the basis of contemporary visible stylistic features and assumptions related to the chronology of their transformations. This problem also applies to the baroque Lehndorff palace in Sztynort Duży, which is the second largest, preserved to this day modern family residence in the Warmian-Masurian Voivodeship. The article attempts to recognize the transformations of the form and façade of this building in the light of architectural research. It presents the current state of knowledge and questions raised by the previous authors. Then it discusses the new findings made during the architectural research of the wall structures of the palace façade, taking into account the secondarily obscured perimeter walls. As a result of the observation of changes in the bond, brick material, mortars, plasters and architectural details, juxtaposed with the analysis of published sources, bibliography and some extensive archival materials, eight main construction phases were distinguished. Research resulted in significant changes in the chronology and verification of hypotheses related to undated iconographic sources. It confirmed former hypothesis, that the baroque palace from 1689–1695 had no corner or side avant-corps until the neoclassical expansion. The original composition and color scheme of the façade from that period were determined, as well as new casesuras of both later extensions of the building. The classicist wings were built in the years 1780–1785, and raised in the beginning of 19^th century. The neo-Gothic expansion, including raising them again and adding three annexes, was carried out in three stages between 1858–1862. Since then, façades have undergone only minor changes in the area of window openings, mainly in the 1^st half of the 20^th century, the 1980s, and between 2010 and 2015.

PL

Wiejska architektura rezydencjonalna dawnych Prus Wschodnich jest zasobem słabo rozpoznanym, a przez to często marginalizowanym lub powierzchownie ocenianym na podstawie współcześnie czytelnych cech stylistycznych i przypuszczeń związanych z chronologią ich przekształceń. Problem ten dotyczy również barokowego pałacu Lehndorffów w Sztynorcie Dużym, będącego drugą co do wielkości zachowaną do dziś nowożytną rezydencją rodową w województwie warmińsko-mazurskim. W artykule podjęto próbę rozpoznania przekształceń bryły oraz elewacji barokowego pałacu Lehndorffów w Sztynorcie Dużym w świetle badań architektonicznych. Omówiono w nim aktualny stan badań i charakterystykę zagadnień poruszanych przez wcześniejszych autorów. Następnie przedstawiono nowe ustalenia, poczynione w trakcie badań architektonicznych struktur murowych pałacu w zakresie elewacji z uwzględnieniem wtórnie zasłoniętych murów obwodowych. W wyniku obserwacji zmian wątku, materiału ceglanego zapraw, tynków oraz detali architektonicznych, zestawionych z analizą źródeł publikowanych, bibliografii i części obszernych materiałów archiwalnych wyodrębniono osiem głównych faz budowy. Efektem przedstawionych badań było wprowadzenie znaczących zmian w dotychczasowej chronologii obiektu, ustalenie nieznanych wcześniej faz chronologicznych oraz weryfikacja hipotez związanych z niedatowanymi źródłami ikonograficznymi. Potwierdzono w ogólnym zakresie trafność chronologii względnej przyjętej przez pierwszego badacza obiektu – Carla von Lorcka i potwierdzono jego hipotezę, że do momentu klasycystycznej rozbudowy pałac barokowy z lat 1689–1691 nie miał ryzalitów narożnych ani bocznych. Uzyskane wyniki pozwoliły na określenie pierwotnej kompozycji i kolorystyki elewacji z tego okresu, jak również na przesunięcie i zawężenie cezur obu późniejszych rozbudów obiektu i korektę ich zakresu. Ustalono, że klasycystyczne skrzydła wybudowano jeszcze w XVIII w. – w latach 1780–1785, a na początku XIX w. podwyższono o piętro. Z kolei rozbudowę neogotycką, obejmującą ich kolejną nadbudowę i dostawienie trzech aneksów, zrealizowano w trzech etapach w latach 1858–1862. Od tego czasu bryła i elewacje przeszły jedynie mało znaczące zmiany w obrębie otworów okiennych, przede wszystkim w 1. połowie XX w., latach 80. XX w., oraz między 2010 i 2015 r.

Słowa kluczowe

PL

pałac; barok; badanie architektoniczne; Lehndorff

EN

palace; Baroque; architectural research; Lehndorff

• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2023
• Tom: Nr 3 (75)
• Strony: 15--25
• Opis fizyczny: Bibliogr. 32 poz., il.

Twórcy

autor

Bakalarczyk, Szymon

• Doctoral School of Humanities, Theology and Arts, Nicolaus Copernicus University in Toruń, Poland,

Bibliografia

• [1] Boetticher A., Bau und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, Bd. 1–9, Bernhard Teichert, Königsberg 1891–1899.
• [2] Dehio G., Handbuch der Deutschen Kunstdekmäler, Bd. 2: Nordostdeutschland, Ernst Wasmuth, Berlin 1906, doi: 10.11588/diglit.11053#0006.
• [3] Dethleffsen R., Stadt und Landhäuser in Ostpreussen, R. Piper & Co., München 1918.
• [4] Lorck von C., Die deutschen Herrenhäuser, Bd. 1, Gräfe und Unzer, Königsberg 1933.
• [5] Garniec M., Jackiewicz-Garniec M., Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, Wspólnota Kulturowa Borussia, Olsztyn 1999.
• [6] Rzempołuch A., Architektura dworska w Prusach Książęcych i na Warmii. Studium genezy i odrębności, “Roczniki Humanistyczne” 2002, t. 50, z. 4, 197–226.
• [7] Lorck C. von, Groß Steinort. Der Bauvorgang eines Barockschlosses im deutschen Osten, Grenzlandverlag Gustav Boettcher, Pillkallen 1937.
• [8] Chrzanowski T., Pałac w Sztynorcie na tle architektury pałacowej w. XVI i XVII na obszarze pomorza wschodniego (Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego w dniu 12.1.1955 r.), “Biuletyn Historii Sztuki” 1956, R. 18, nr 2, 305–306.
• [9] Ćwiach A., Prześnicka K., Wolender T., Zalewski P., Sztynort Duży – pałac. Rzut piwnic 1:50, Badania architektoniczne 07.1990 r. [manuscript in: Faculty of Fine Arts, Nicolaus Copernicus University, Toruń].
• [10] Mojzych-Rudowska S., Omelianowicz M., Badania architektoniczne, 1979, [manuscript in: Faculty of Architecture, Warsaw University of Technology].
• [11] Żywiczyński A., Sztynort – konserwatorskie studium architektonicznohistoryczne , “Studia Angerburgica” 1996, t. 1, 10–21.
• [12] Poczobutt A., Korduba P., Das Schloss des Grafen von Lehndorff in Steinort im Lichte neuer Quellen, “Berichte und Forschungen. Jahrbuch des Bundesinstituts für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa” 2008, Bd. 16, 25–48.
• [13] Heck K., Das Haus des Generalmajors: neu aufgetauchte Planvarianten von Schloss Steinort in Masuren, [in:] K. Heck, S. Bock, J. Olschewski (Hrsg.), Schlösser und Herrenhäuser der Ostseeregion. Bausteine einer europäischen Kulturlandschaft, Thomas Helms, Schwerin 2017, 181–200, doi: 10.11588/artdok.00006213.
• [14] Heck K., Vom Barockschloss zur Ordensburg. Geschichte und Kunst geschichte von Schloß Steinort in Masuren, [in:] A. Vollmer, Doppelleben. Heinrich und Gottliebe von Lehndorff im Widerstand gegen Hitler und von Ribbentrop, Die Andere Bibliothek, Frankfurt am Main 2010, 375–400, doi: 10.11588/artdok.00005879.
• [15] Arszyńska J.M., Świętochowska I.J., Sobkowiak D., Orłowska E., Świętochowski G., Dokumentacja badań konserwatorskich wraz z opracowaniem założeń projektu konserwatorskiego. Pałac w Sztynorcie XV–XX w. Badania konserwatorskie elewacji, Sztynort–Toruń–Ostróda 2021 [manuscript in: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, Olsztyn].
• [16] Arszyńska J.M., Świętochowska I.J., Świętochowski G., Dokumentacja badań konserwatorskich. Pałac w Sztynorcie XV–XX w. Badania konserwatorskie elewacji. Aneks, Sztynort–Ostróda, 2021–2022 [manuscript in: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, Olsztyn].
• [17] Arszyńska J.M., Świętochowska I.J., Świętochowski G., Grabowski R., Rozłucka Z., Dokumentacja badań konserwatorskich. Pałac w Sztynorcie XV–XX w. Badania konserwatorskie elewacji. Aneks nr 2, Sztynort–Ostróda–Toruń, 2021–2022 [manuscript in: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, Olsztyn].
• [18] Bakalarczyk S., Inwentaryzacja pomiaroworysunkowa oraz analiza historycznokonserwatorska stolarek okiennych pałacu Lehndorffów w Sztynorcie Dużym, gm. Węgorzewo, Olsztyn 2022 [manuscript in: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, Olsztyn].
• [19] Plan von Steinort, Sächsisches Staatsarchiv Leipzig, Bestand 21950 Familienarchiv Lehndorff, nr 522.
• [20] Schmidt-Lötzen K.E., Des Reichsgrafen Ernst Ahasverus Heinrich Lehndorff Tagebücher nach seiner Kammerherrenzeit, Bd. 1, Perthes, Gotha 1921.
• [21] Lehndorff E.A. von, Briefe, 1785, Sächsisches Staatsarchiv Leipzig, Bestand 21950 Familienarchiv Lehndorff, nr 382, 39–40.
• [22] Kuegler, Specieller Plan von denen zu dem hochgräflichen Hofegross Steinorth gehörigen Landereyen , 1807, Sächsisches Staatsarchiv Leipzig, Bestand 21950 Familienarchiv Lehndorff, nr 525.
• [23] Plan vom Dorfe und Garthen in Steinort, 1809, Sächsisches Staatsarchiv Leipzig, Bestand 21950 Familienarchiv Lehndorff, K18.
• [24] Kolorierte Zeichnung einer klassizistischen Hausfassade, Geheimes Staatsarchiv Preussiches Kulturbesitz, XI. HA, SKB, F Nr. 120220.
• [25] Entwürfe für einen (Garten)Pavillon, Geheimes Staatsarchiv Preussiches Kulturbesitz, XX. HA, Rep. 54 Gutsarchiv Lehndorff-Steinort, nr 823.
• [26] Laudien, Ueberschlag der erforderlichen Kosten über die zu fertigenden Maurer Arbeiten bei Veränderung der Flügel am Schloß zu Steinort nach Beiliegender Zeichnung, Geheimes Staatsarchiv Preussiches Kulturbesitz, XX. HA, Rep. 54 Gutsarchiv Lehndorff-Steinort, nr 858.
• [27] Orłowska E., Sobkowiak D., Badania tynków z pałacu w Sztynorcie, Toruń 2023 [manuscript in: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, Olsztyn].
• [28] Steinort nach dem Umbau, um 1870, https://lebenswelten-digital.bbaw.de/bilder/text.xql?id=steinort1 [accessed: 17.01.2023].
• [29] Krauskopf F., Schloss Steinort (1920–1940), Königsberg, [in: Bildarchiv Ostpreussen, sygn. 57790].
• [30] Kaehler, Kossmann, Roeben, Preussisches Urmesstischblatt, 558, Königlich Preußische Landesaufnahme 1862, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, sygn. Kart. N 729-558<1862>.
• [31] Poltzien, Rechnungen über auf Befehl der Herrschaft Steinort gefertigete Tischlerarbeiten, 1863, 1874, 1875, 1879, Archiwum Państwowe w Olsztynie, 382/150, 49, 89–91, 96, 115–116.
• [32] Bakalarczyk S., Prace w pałacu Lehndorffów w Sztynorcie, “Spotkania z Zabytkami” 2023, nr 3–4, 38–41.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2024).

Identyfikatory

DOI

10.37190/arc230302