Wyniki wyszukiwania - BazTech

1

Problematyka historii subdziedziny chemia w latach 1956-2005 na łamach "Kwartalnika Historii Nauki i Techniki"

Zamecki S.

Kwartalnik Historii Nauki i Techniki

|

2006

|

R. 51, nr 1

143-163

EN

The purpose of the current paper is to give an account ofthe writings of authors who published studies on the history ofthe subfield chemistry in "Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" in the years 1956-2005. The approach adopted in the paper does make use of the work of authors who devoted their publication to related issues, but is above alI meant to introduce a new dimension with regard to describing writings on the history of the subfield chemistry. The paper covers ali the publications in the field that appeared in "Kwartalnik Historii Nauki i Techniki", according to the sequence in which they were published and the sections in which they appeared in particular issues ofthe quarterly. A general acco- unt ofthe subject-matter of the published materials is given, especiaIly with regard to the studies published in the "Articles" sections. The author ofthe current paper believes that the quantity and quality ofthe writings on the history ofthe subfield chemistry is impres- sive, both with regard to publications by Polish and foreign authors. Predominant among the studies published are those that deal with the intemal history of the subfield chemistry, but there also some studies that form part of the extemal variant of the history of the subfield. Problems of methodology, however, are rather infrequently tackled in the quarterly. Within the internal history of the subfield chemistry, practically all authors are -to grater or lesser extent -influenced by the 'inductive history of science'. It is worth noting that "Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" has also published three autobiogra- phies of eminent Polish chemists: Tadeusz Urbański, Wojciech Świętosławski and Zbigniew Ryszard Grabowski, as well as a thematic bloc covering articles on the Polish chemist Wiktor Kemula. A negative aspect of publications on the history of the subfield chemistry has to do with the diminishing number of authors in the area, and especially the lack of young authors who could fili the ever-growing generational gap in this metascience.

2

Na marginesie rozprawy: Florian Znaniecki: Przedmiot i zadania nauki o wiedzy. "Nauka Polska". jej potrzeby, organizacja i rozwój" 1925 tom V

Zamecki S.

Kwartalnik Historii Nauki i Techniki

|

2006

|

R. 51, nr 2

211-239

3

W kręgu interpretacji i polemik wokół chemicznej teorii atomistyczo-molekularnej (1807-1840)

Zamecki S.

Kwartalnik Historii Nauki i Techniki

|

2000

|

R. 45, nr 3/4

7--56

PL

Poglądy Daltona budziły sprzeciw począwszy od ich ogłoszenia. Na przykład na przełomie XVIII i XIX w. kilku wybitnych uczonych oponowało przeciwko Daltonowskiej tzw. pierwszej teorii mieszaniny gazów (theory o f mixedgases). Przypomnę, że w latach 1797-1807 przeciwstawiano jej tezę, iż powietrze atmosferyczne jest związkiem azotu i tlenu, a nie mieszaniną gazów. Takie stanowisko zajmowali m.in. F. Humboldt, C. L. Morozzo, H. Davy, T. Thomson, C. L. Berthollet, J. Bostock, J. Murray, J. Gough2. Dalton odpowiadał na niektóre zarzuty, w tym na kartach pierwszej części A New System of Chemical Philosophy (1808), a mianowicie w obszernym paragrafie On the Constitution of Mixed Elastic Fluids3. Krytyka pierwszej Daltonowskiej teorii mieszaniny gazów niewątpliwie wpłynęła korzystnie na dalsze losy badań prowadzonych przez uczonego a nadto na upowszechnienie ich rezultatów w Europie. Jako badacz mieszanin gazów, Dalton stał się na początku XIX w. obecny na kartach wielu podręczników; natomiast jego osiągnięcia w budowaniu chemicznej teorii atomistyczno-molekularnej początkowo nie budziły wśród chemików zbyt dużego zainteresowania. Jednak w niniejszym artykule będzie mowa nie o polemikach wokół Daltonowskiej teorii mieszaniny gazów ale o polemikach dotyczących jego chemicznej teorii atomistyczno-molekularnej. Powstaje natychmiast problem: który tekst należy potraktować jako otwierający tę drugą polemikę? Wydaje się, że nie byłoby wskazane uznanie za taki fragmentu trzeciego tomu trzeciego wydania książki Thomasa Thomsona System of Chemistry (1807), gdzie po raz pierwszy - jak się na ogół sądzi - zamieszczone zostało szkicowe ujęcie chemicznej teorii atomistycznej Daltona. Natomiast pierwsze rozwinięte ujęcie tej teorii w wysłowieniu samego Daltona pojawiło się nieco później, a mianowicie w jego książce A New System of Chemical Philosophy(1808)4. Ujęcia owej teorii - szkicowe Thomsona i rozwinięte samego Daltona - różnią się, toteż można potraktować pierwsze jako autonomiczne, chociaż nie wnoszące ani nowych motywów jako nadmiernie uproszczone, ani też motywów polemicznych. Oczywiście Thomson napisał swój tekst po rozmowie z Daltonem w sierpniu 1804 r., a więc opierał się na pierwszych wersjach poglądów twórcy chemicznej teorii atomistyczno-molekularnej pochodzących jeszcze z 1803 r. Niezależnie od tego ostatniego szczegółu, należy stwierdzić, że w książce A New System o f Chemical Philosophy znalazły się sformułowania, które mogły zachęcać do polemiki. W szczególności niejasna była terminologia stosowana przez Daltona, konkretyzująca się w użyciu takich terminów, jak: „cząstka“ (particie), „atom“ etc. Można sądzić, że wychodząc naprzeciw możliwym teoretycznym zarzutom, a także czując potrzebę podjęcia polemiki z poszczególnymi autorami, którzy posługiwali się tymi terminami, napisał Dalton list do wydawcy periodyku „A Journal of Natural Philosophy, Chemistry and the Arts“, Williama Nicholsona; tekst tego listu został opublikowany w postaci artykułu5. Wcześniej Joseph Louis Gay-Lussac opublikował swój artykuł6, w którym wysunął koncepcję „objętościową“ łączenia się indywiduów chemicznych, alternatywną wobec „wagowej“ koncepcji Daltona. Wersja podana przez Gay-Lussaca stała się punktem wyjścia dalszych wypowiedzi takich uczonych, jak: Wollaston, Thomson, Berzelius, Dalton, Davy i Whewell. W toku polemik „wagowa“ koncepcja Daltona uległa niejako rozdwojeniu, o ile bowiem ten stosował termin „ciężar atomowy“ i pokrewne, o tyle bardziej od niego pozytywizujący chemicy XIX w. posługiwali się terminem „ciężar równoważnikowy“ (resp. „równoważnik“). Kongres Chemików w Karlsruhe (1860) miał za zadanie usunąć lub przynajmniej ograniczyć ten zamęt terminologiczno-pojęciowy w subdziedzinie chemii. Niżej omówione będą prace Daltona, Thomsona, Berzeliusa, Wollastona opublikowane głównie na łamach takich brytyjskich periodyków, jak: „A Journal of Natural Philosophy, Chemistry and Arts“, „Philosophical Transactions of the Royal Society“ i „Annals of Philosophy“. Analiza tych prac uzupełniona zostanie analizą wybranych wypowiedzi Davy’ego i Whewella; w pracach tego ostatniego do głosu dochodzą określone preferencje filozoficzne. Korzystam w opracowywaniu tego artykułu głownie ze zbioru prac opublikowanych pod redakcją Davida M. Knighta w książce Classical Scientific Papers. Chemistry. First Series (London 1968). Rozpocznę od artykułu Daltona z 1811 r., który można potraktować jako otwierający polemikę wokół chemicznej teorii atomistyczno-molekularnej.

4

Powstanie chemicznej teorii atomistyczno-molekularnej Johna Daltona (1793-1810)

Zamecki S.

Kwartalnik Historii Nauki i Techniki

|

2000

|

R. 45, nr 2

7--48

PL

Wyprzedzając dalsze rozważania, chciałbym na początek wytłumaczyć się z tytułu niniejszego artykułu. Zwykle historycy dziedziny nauki, w szczególności zaś historycy subdziedziny chemii, przypisują Daltonowi autorstwo tylko teorii atomistycznej w subdziedzinie chemii, nie zaś teorii atomistyczno-molekularnej czy molekularnej. Na poparcie swego stanowiska odwołują się oni do faktu, że Dalton na ogół nie stosował terminu „molekuła“ (ang. molecule) a termin„atom“ (atom) i inne. Nie podważając ostatniego stwierdzenia, będę dalej argumentować, że wytworzona przez Daltona koncepcja była właśnie atomistyczno molekularna w tym sensie, że głosiła tezy dotyczące zarówno atomów w jego rozumieniu, jak i tworów zbudowanych z atomów, które już w okresie twórczej działalności Daltona jako chemika niektórzy nazywali „molekułami“. Wprawdzieowe twory nazywał on niekiedy „atomami złożonymi“, niemniej ten fakt językowy nie powinien przesłaniać faktu merytorycznego, że to, co uchodzi za istotne novum w koncepcji Daltona, a mianowicie jego chemiczna teoria atomistyczna, dotyczyła głównie konstytucji tworów nazywanych do dziś „molekułami“. Zresztą sam Dalton w swych nielicznych enuncjacjach na temat stosowanej przez siebie terminologii przestrzegał przed nazbyt dosłownym trzymaniem się etymologicznej tradycji w odniesieniu do terminu „atom“ i pochodnych.Co się tyczy okresu uwidocznionego w tytule artykułu, to sprawa jest prosta. W latach 1793-1810 powstawały: naprzód zręby a później rozwinięta teoria atomistyczno-molekularna Daltona. W zasadzie, o ile nie liczyć kilku jego polemicznych prac, poruszających problemy teorii atomistyczno-molekularnej, powstałych po 1810 r., można uznać, że stanowisko Daltona w tym właśnie roku było już w pełni ukształtowane. Szczegółowa analiza dorobku pisarskiego Daltona - mam nadzieję – pozwoli na uwiarygodnienie zajmowanego tutaj stanowiska. Na temat powstania teorii atomistyczno-molekularnej Daltona opublikowano już wiele opracowań, pióra autorów wywodzących się z rożnych krajów.Oczywiście dominują w tym zakresie anglofońscy autorzy, głownie z Wielkiej Brytanii. Problematyka ta interesowała już historyków subdziedziny chemii piszących na początku XIX w. W szczególności warto wymienić na tym miejscuThomasa Thomsona, autora książki System o f Chemistry, w której - w trzecim wydaniu - po raz pierwszy zostały zakomunikowane brytyjskiej społeczności chemików atomistyczno-molekularne poglądy Daltona1. Thomson jest w poważnym stopniu odpowiedzialny za upowszechnienie dyskusyjnego mniemania, że Dalton doszedł do swej teorii drogą indukcji, a mianowicie badając stosunek wagowy wodoru w gazie błotnym, znanym na Wyspach Brytyjskich pod nazwą marshgas, do wodoru w etylenie (ethylene), znanym tam pod nazwą olefiantgas. Podobne stanowisko zajął w XX w. Edward Thorpe’. Pogląd ten został poddany szczegółowemu badaniu przez Henry’ego E. Roscoe’a i Arthura Hardenaw książce wielokrotnie cytowanej w piśmiennictwie światowym4 i ostatecznieprzez nich odrzucony. Nie znaczy to, że droga indukcji została definitywnie odrzucona przez historyków subdziedziny chemii. Od czasu do czasu dają o sobie znać próby jej wskrzeszenia, chociaż - przyznać trzeba - indukcja jako metoda odkrywania czy to praw empirycznych, czy to teorii straciła w XX w. wielu zwolenników, także wśród historyków subdziedziny chemii, w interpretowaniu wydarzeń z dziejów tej subdziedziny. W XX w., w związku z profesjonalizacją historii subdziedziny chemii w skali światowej, a także powstaniem nowoczesnych koncepcji teoretycznych dotyczących budowy atomów, molekuł, charakteru wiązań chemicznych etc. wzrosło zainteresowanie dziejami rozważań na temat ogólnych koncepcji korpuskularnych,w szczególności zaś koncepcji atomistyczno-molekularnych. Opublikowano wiele cennych opracowań poświęconych rożnym aspektom tych koncepcji. Zajmowanie się dziejami powstania teorii atomistyczno-molekularnej Daltona weszło do kanonu tematów badawczych profesjonalnych historyków subdziedziny chemii. Piśmiennictwo światowe dotyczące Daltona i jego teorii atomistyczno-molekularnej jest dziś przebogate, chociaż - przyznać trzeba - nadal dominują w tej pracy autorzy z Wielkiej Brytanii. Niniejszy artykuł podejmuje wyłącznie analizę pisarstwa Daltona w okresie jak zaznaczono w tytule. Dalsze rozważania, dotyczące polemik wokół Daltonowskiejchemicznej teorii atomistyczno-molekularnej, przedstawione zostaną w odrębnej pracy.

EN

The article deals with the emergence of the atomic-molecular chemical theory of John Dalton’s, which according to the author can be dated to the years 1793-1810. The author interprets Dalton’s theory as atomic-molecular rather than just molecular, as is the case with most historians of chemistry. The origins of the theory - if we take only Dalton’s work into account - are to be found in Dalton’s meteorological research, which he conducted at Kendal and later in Manchester. This research resulted in a book by Dalton entitled Meteorological Observations and Essays, which was published in 1793 in London. The author of the current article analyses Dalton’s original publications from 48 S. Zamecki the years 1793-1810, including his most important work: A New System o f Chemical Philosophy, mainly its first part of 1808 and the second part of 1810, in which can be found an elaborate presentation of the scientist’s atomic-molecular chemical theory. The main focus of the article is on substantive and methodological analyses of Dalton’s work; these are viewed against the background of other writings on Dalton’s achievements.The article forms part of a larger project, involving a book currently under preparation:Powstaniekoncepcjiatomistyczno-molekularnych w subdziedziniechemii. Aspektyempiryczneiteoretyczne [The Rise of Atomic-Molecular Conceptions in the Subfield o fChemistry. Empirical and Theoretical Aspects].

5

Z badań nad dziejami chemicznej atomistyki. W 150-lecie śmierci Jönsa Jacoba Berzeliusa (1779-1848)

Zamecki S.

Kwartalnik Historii Nauki i Techniki

|

1998

|

R. 43, nr 2

9--26

PL

Wśród historyków subdziedziny chemii panuje opinia, że szwedzki uczony, Jons Jacob Berzelius, był najwybitniejszym chemikiem Europy pierwszej połowy XIX wieku, co w praktyce sprowadzało się do tezy, że był on wówczas najwybitniejszym chemikiem świata. Początki samodzielnego kontaktu Berzeliusa z subdziedziną chemii datują się od 1799 г., a więc w pięć lat po tym, jak Antoine-Laurent Lavoisier1 (1743-1794) został ścięty na gilotynie na Placu Rewolucji w Paryżu. W tym czasie angielski uczony, John Dalton2 (1766-1844), którego propozycje w zakresie chemicznej atomistyki miały za kilka lat być ogłoszone w dziele A New System of Chemical Philosophy (vol. I, 1808), prowadził jeszcze badania meteorologiczne, rozważając kwestie postawowe dotyczące konstytucji mieszanin gazów. Obaj - zarówno Lavoisier, jak i Dalton - swymi poglądami wpłynęli znacząco na ukształtowanie się sylwetki naukowej Berzeliusa, chociaż ich wpływy nie były równocenne z punktu wiedzenia drogi życiowej szwedzkiego chemika. Tak się ułożyły losy polskiego pisarstwa z zakresu historii subdziedziny chemii, że mimo niekwestionowanej wybitności Berzeliusa nie poświęcono mu wielu publikacji w naszym kraju3. Kilka zaledwie prac zasługuje na wzmiankę, co kontrastuje niekorzystnie z piśmiennictwem krajów zachodnich, w których od kilkudziesięciu lat obszernie dyskutowane są osiągnięcia Berzeliusa. Berzelius nie jest wyjątkiem. W Polsce nie napisano, a mam na myśli pisarstwo profesjonalne z zakresu historii subdziedziny chemii, żadnej książki poświęconej takim światowej rangi chemikom, jak na przykład: J.Dalton, J.J. Berzelius, C.L. Berthollet, H.Davy, D.I.Mendelejew, E.Frankland i inni. Historia subdziedziny chemii jest w Polsce metanauką nader opóźnioną w rozwoju, pozostając ciągle na etapie zbieractwa faktów, zwłaszcza w odniesieniu do dziejów rodzimych, i przy znikomym otwarciu na interpretacje owych faktów, analizy metodologiczne etc. Z każdym rokiem maleje liczba profesjonalnych badaczy dziejów tej subdziedziny. Profesjonalna historia subdziedziny chemii w Polsce w dość szybkim tempie „stepowieje" i nie byłoby wcale trudno przewidzieć, kiedy stanie się ona „pustynią" przy utrzymywaniu się obecnych trendów.

EN

The paper deals with the work of the Swedish scientist Jons Jacob Berzelius, one of the most eminent chemists of the first half of the 19th century in Europe, and is devoted to selected aspects of his attitude towards the chemical atomic theory proposed by John Dal ton in the first decade of the 19th century. The article presents the sources of Berzelius's interest in the chemical atomic theory. Among the more indirect of such sources the author names the classical philosophical atomism represented by Leucippus, Democritus, Epicurus or Lucretius, as well as modern philosophical atomist ideas which can be extracted from the works of P. Gassendi, R. Boyle, or I. Newton. The direct sources of Berzelius's interest in the theory include the quantitative studies made by chemists such as G.E. Stahl, W. Homberg, E.F. Geoffroy, T. Bergman, С. F. Wenzel, R. Kirwan, A.-L. Lavoisier, A.-F. de Fourcroy, L.B. Guyton de Morveau, J.B. Richter, C.L. Berthollet, J.-L. Proust, W. Higgins, J. Dalton as well as many other scientists. The article also mentions the influence on Berzelius's work of such Scandinavian scientists as A.W. Hauch, H.C. Oersted, P.C. Abildgard, E. Wilberg, J. Svedberg, C.M. Arrhenius. The article contains an extensive analysis of Berzelius's views on Dalton's version of chemical atomic theory. The analysis leads the author to conclude that Berzelius was a scientist who made a critically contribution to Dalton's theory. He also points out that the theoretical and empirical heritage of Berzelius surpasses by far the analogous achievements of Dalton.