Wyniki wyszukiwania - BazTech

1

Materiały dotyczące wiejskiej architektury drewnianej zawarte w „Kwestionariuszu w sprawie budownictwa wiejskiego” Ministerstwa Sztuki i Kultury z 1918 roku, zachowane w zbiorach naukowych Zakładu Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej

Kunkel Robert

Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce

|

2020

|

nr 3

68--97

PL

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku odrodzone Państwo Polskie stanęło w obliczu ogromnych zniszczeń będących wynikiem kilku lat wojny toczonej na terenie kraju, gdy nie tylko same działania militarne, lecz przede wszystkim stosowana przez wycofujące się armie strategia „spalonej ziemi” zdewastowała zabudowę miast i wsi. Szczególnie ucierpiały wciąż przeważające ilościowo budynki drewniane. Podczas walk frontowych żołnierze traktowali drewniane domy czy kościoły jako bezpłatny i łatwo dostępny materiał opałowy lub budowlany do zabezpieczania okopów i fortyfikacji polowych. Także po zakończeniu działań bojowych oddziały, szczególnie armii rosyjskiej, wycofując się na wschód z części polskich ziem od stulecia okupowanych przez Rosję, po wyrabowaniu i wy- wiezieniu wszystkiego co dało się wywieźć, celowo paliły opuszczane miasta i wsie. Ich dawni mieszkańcy, którym udało się ocaleć i uniknąć przymusowej ewakuacji w głąb Rosji przystąpili do pospiesznej odbudowy, z konieczności mającej charakter pobieżny i prymitywny. By w miarę możności uniknąć bezplanowej i bezładnej zabudowy rząd odrodzonej Polski rozpoczął akcję publikowania rozwiązań budynków mieszkalnych i gospodarczych typowych dla miejscowego krajobrazu kulturowego. Podstawą do tych projektów miała być szeroka inwentaryzacja charakterystycznych rozwiązań w budownictwie zwanym popularnie „ludowym”, dziś częściej określanym jako „wernakularne”. Zatem w 1918 roku Sekcja Sztuk Plastycznych Ministerstwa Sztuki i Kultury, kierowana przez Jana Heuricha jr. opracowała ankietę nazwaną Kwestionariuszem w Sprawie Budownictwa Wiejskiego, którą wraz z formularzem do wypełnienia rozesłano w liczbie około 8500 egzemplarzy do wsi i osiedli w Polsce, adresując zwykle do miejscowych nauczycieli i proboszczów. Formularz zawierał pytania dotyczące charakterystyki wsi, stosowanych materiałów budowlanych, rozplanowania wsi, zagrody, typów chałup i budynków gospodarczych. Marginalnie pytano również o drewniane kościoły, dwory i kapliczki. Nie jest jasne ile z tych ankiet powróciło do Ministerstwa, jednak część z nich uzupełniona była amatorskimi planami, widokami i fotografiami. Po odparciu agresji Rosji Sowieckiej, w 1922 roku, cały ten materiał i zadanie kontynuowania akcji inwentaryzacyjnej Ministerstwo (wówczas już Departament Sztuki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego) przekazało do kierowanego przez profesora Oskara Sosnowskiego Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, działającego przy Katedrze Architektury Polskiej na Wydziale Architektury PW. Znajdujące się do dziś w zbiorach Zakładu wypełnione formularze wraz z załącznikami, warte są szerszego upowszechnienia, bowiem mimo niewysokiego poziomu technicznego opisów zawierają jedyny często materiał dotyczący polskiego krajobrazu kulturowego małych wsi czy osiedli przed stuleciem, możliwy do wykorzystania w opracowaniach naukowych.

EN

Upon regaining independence in 1918, the reborn Polish state found itself faced with destruction on an enormous scale—the result of several years of hostilities on its lands involving not only military action, but primarily the “scorched earth” policies of retreating armies that devastated town and village buildings. Timber structures suffered the most. Soldiers considered wooden houses and churches as free and easily accessible fuel or building material for trenches and field fortifications on the frontline. Even after the end of fighting, combat units, especially those of the Russian army retreating to the east from parts of Poland occupied for a century, having robbed and sacked everything possible, deliberately burned down the vacated towns and villages. Their former residents, those who managed to survive and avoid forced evacuation deep into Russia, commenced hurried reconstruction that was, of necessity, superficial and crude. In an effort to prevent spontaneous and chaotic construction work as best it could, the government of the reestablished Poland launched a campaign of published solutions for residential and farm buildings typical of the local cultural landscape. These designs were to have been based on wide–ranging surveys of characteristic solutions applied in building construction—then popularly termed folk, referred to today as vernacular. Thus, in 1918, the Fine Arts Section of the Ministry of Art and Culture, as managed by architect Jan Heurich, Jr., developed a questionnaire entitled, the “Rural Building Construction Questionnaire.” It, together with a form to complete, was sent out in a quantity of approximately 8,500 copies to villages and settlements throughout Poland. This questionnaire was usually addressed to local schoolteachers or parish priests. The form included questions regarding the characteristics of the village, building materials used, village layout, farmsteads, and types of huts and farm buildings. As an aside, there were also questions regarding timber churches, manor houses, and roadside chapels. From among the questionnaires that were returned to the Ministry, some were supplemented by amateur plans, views, and photographs. Having repulsed the aggression of Soviet Russia in 1922, the whole of this material as well as the task of continuing the survey campaign was handed over by the Ministry (then already known as the Department of Art of the Ministry Religious Affairs and Public Education) to the Department of Polish Architecture, headed by Prof. Oskar Sosnowski, within the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology. The work was continued with fully technically–correct documentation of vernacular timber structures. Still found in the collection of the Faculty Department, the completed forms and their attachments are worthy of wider dissemination. In spite of the low technical level of the descriptions of these 1918 forms, they are often the only available material covering the Polish cultural countryside of small villages and settlements from one hundred years ago that can be utilized in scientific studies.

2

Kościół trynitarzy na Solcu w Warszawie, pierwotnie świątynia zakonna, później parafialna

Kunkel Robert

Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce

|

2019

|

nr 2

130--145

PL

Świątynie na planie równoramiennego („greckiego”) krzyża, kanonicznym w architekturze postbizantyńskiej Rusi i wpisywane tam w kwadrat by stworzyć pięciokopułowy quincunx – piatigławie, znacznie rzadziej pojawiają się w chrześcijaństwie zachodnim, które posługuje się z reguły formą salowego czy wielonawowego korpusu z wydzielonym prezbiterium pozwalającą na wizualny odbiór przez wiernych wspólnotowej liturgii. Budowlom centralnym, także krzyżowym w architekturze zachodu przypisywano często symbolikę cyborium czy relikwiarza nad uświęconym tradycją miejscem – jak baptysterium czy mauzoleum. Sprawowane w nich obrzędy przeznaczone bywały z reguły dla ograniczonej liczby uczestników. By nie rezygnując ze wspomnianej symboliki umożliwić udział znacznej liczbie wiernych należało uzupełnić świątynię o dostatecznie obszerny korpus. Regułą było zatem nadawanie form centralizujących prezbiterium kościoła, któremu od zachodu towarzyszył korpus nawowy. W sytuacji, gdy niewielka krzyżowa świątynia przeznaczona dla upamiętnienia fundatora i szczupłego konwentu zakonników zaczynała pełnić funkcję kościoła parafialnego, pojawiał się problem jej rozbudowy. To właśnie zagadnienie autor przedstawia, posługując się rozbudową warszawskiego kościoła trynitarzy przy ich klasztorze na Solcu jako przykładem. Choć konwent z Solca posiada wcale obfitą literaturę historyczną, nikt bodaj nie pokusił się dotąd o publikację pomiaru jego kościoła, nie mówiąc tym bardziej o rozwarstwieniu chronologicznym. Możliwość taką przyniosło wykonanie inwentaryzacji tego zespołu przez studentów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej w ramach praktyki pomiarowej z Architektury Polskiej. Zadanie przystosowania wzniesionego w pierwszej ćwierci XVIII stulecia klasztornego kościoła na warszawskim Solcu, pierwotnie zbliżonego w planie do równoramiennego krzyża greckiego, do funkcji świątyni parafialnej powierzone zostało w 1881 roku budowniczemu Bronisławowi Muklanowiczowi. Dostawił on do wschodniego (wejściowego) ramienia nawy dwa dodatkowe przęsła z chórem organowym oraz fasadę w stylu klasycyzującego baroku nawiązującą do podobnych projektów realizacji wybitnego architekta polskiego baroku – Tylmana z Gameren, by wymienić tylko kościół sióstr sakramentek na Nowym Mieście w Warszawie czy kościół franciszkanów w Węgrowie. Forma dziewiętnastowiecznej fasady na Solcu stała się przyczyną przypisywania Tylmanowi autorstwa całego barokowego kościoła, choć nie ma na to innych dowodów ani w zachowanym zbiorze rysunków architekta, ani we współczesnych budowie archiwaliach. Ikonografia świątyni sprzed przebudowy jest co prawda dość pobieżna i nieliczna, nie wyklucza jednak, że pierwotna jego fasada była co najmniej zbliżona do obecnej, wzniesionej przez Muklanowicza. Analiza innych kościołów projektowanych przez tego budowniczego wskazuje, że w swych, generalnie eklektycznych realizacjach skłaniał się on do form średniowiecznych, szczególnie z uproszczonym detalem neoromańskim (Romanesque Revival). W konkluzji stwierdzić można, że dzisiejsza fasada jest wzniesioną w 1883 roku repliką starszej fasady pierwotnego, krzyżowego kościoła zakonnego, zaś przypisywanie Tymanowi jego koncepcji planistycznej i form stylowych, nie jest pozbawione podstaw w obliczu innych krzyżowych planów jego projektu (sakramentki na Nowym Mieście, bernardyni na Czerniakowie) oraz zaangażowania w fundację na Solcu protektorki architekta – królowej Marii Kazimiery Sobieskiej.

EN

Churches based on an isosceles (“Greek”) cross—canon in the post–Byzantine architecture of Ruthenia—contained in a square so as to form a quincunx, appeared rarely in Western Christendom, which usually applied a hall form or a multi–aisle body with a separate chancel facilitating visual reception of the liturgy by the faithful congregation. Buildings based on a centralized design in the architecture of the West, including a cross design, were often assigned the symbolism of a ciborium or reliquary, such as a baptistery or mausoleum. Usually, ceremonies performed there were restricted to small numbers of participants. In order to maintain such symbolism while making possible participation by a larger number of faithful, it was necessary to supplement the available space with a sufficiently large church body. Thus, the rule was to apply a centralized form to the church chancel and add to that a nave and aisles to the west. It is in situations in which a small cross–shaped church designated to commemorate its founder and provide for a small convent of monks starts to serve as a parish church, the problem of its expansion emerges. This is the question examined in the paper, where the expansion of Warsaw’s Trinitarian church, adjoining the Trinitarian monastery, in Solec serves as an example. Although the Solec convent has an abundance of historical literature, to date no one has published actual surveys of the church, much less information about its chronological stratification. This became possible thanks to a measured survey of the complex performed by the students of the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology as a part of their Polish Architecture measured survey study program. The task of adapting the monasterial church raised in the first quarter of the 18th century in Warsaw’s Solec, initially similar in plan to an isosceles Greek cross, to serve as a parish church was entrusted to the builder Bronisław Muklanowicz in 1881. What he did was add two additional bays with an organ choir and a façade in the classicized Baroque style to the eastern (entry) arm of the nave. The façade made reference to similar designs such as the church of the Benedictine Nuns of the Blessed Sacrament in Warsaw’s New Town or the Franciscan church in Węgrów built by Tylman van Gameren, the eminent architect. The form of this 19th century façade in Solec was why Tylman was deemed the author of the entire Baroque church in spite of the fact that there is no other evidence nor any preserved drawings by the architect or in archives contemporaneous with construction work. Although the iconography of the church prior to remodeling is both rather cursory and rare, it does not rule out the fact that the original façade was at least similar to the present one erected by Muklanowicz. Analysis of other churches designed by the same builder indicates that in his generally eclectic projects he tended towards Medieval forms, especially a simplified neo–Romanesque (Roman- esque Revival) detail. In conclusion, it may be stated that today’s façade, erected in 1883, was a replica of the older façade of the initial, cross–shaped monasterial church, where assigning its planning concept and stylistic form to Tylman is not baseless in the face of other cross–shaped plans in his designs (churches of the Benedictine Nuns in the Old Town and of the Bernardines in Czerniaków) as well as the involvement in the foundation of Solec of the architect’s patroness, queen Marie Casimire Sobieska.

3

Nowożytne fortyfikacje zespołów klasztornych na południu i wschodzie Rzeczypospolitej, ich funkcja i skuteczność

Kunkel Robert

Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce

|

2018

|

nr 1

56--75

PL

Otaczanie zespołów klasztornych fortyfikacjami miało miejsce już w średniowieczu. Zasobne skarbce i spichlerze konwentów benedyktyńskich czy cysterskich stanowiły atrakcyjny cel rabunku zarówno dla najeźdźców, jak i pospolitych złoczyńców. Przykładający się często do wznoszenia tych umocnień władcy traktowali je na równi z miastami i cywilnymi zamkami jako elementy systemu zabezpieczenia całości państwa oraz swe czasowe siedziby podczas częstych podróży po kraju. Mnisi, jeśli okoliczności ich do tego nie zmuszały, starali się nie brać udziału w sporach ludzi świeckich. Na terenie Polski za charakterystyczny uznać można wzmocniony basztami i wieżami system obronny zabezpieczający cysterski zespół klasztorny w Sulejowie, gdzie część klauzurowa wydzielona była z całości gospodarczej zabudowy opactwa dodatkowym murem. W okresie nowożytnym szczególna sytuacja panowała na południowych i południowo-wschodnich terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, gdzie większe klasztory katolickich zgromadzeń, szczególnie karmelitów, nastawione na działalność misyjną wśród ludności prawosławnej, ze względu na specyficzną sytuację polityczną pogranicza z Turcją, budowane były jako nowożytne twierdze bas- tionowe, według zmodyfikowanego modelu „palazzo in fortezza”. Karmelici, forowani przez świeżo nawróconych z prawosławia na katolicyzm kresowych magnatów, narażeni byli tam nie tylko na ataki wojsk tureckich i Tatarów, lecz również na nieskrywaną niechęć Kozaków i części miejscowej ludności chłopskiej, w przeciwieństwie do katolickiego ziemiaństwa wiernego prawosławiu. Fundatorzy zatem sytuowali często zespół klasztorny jako integralną część swego zamku, związaną z nim systemem fortyfikacji. Tak jest w Wiśniowcu i Wiśniczu, w Berdyczowie zaś klasztor zajął teren dawnego zamku. Oprócz karmelitów na założenie klasztoru na terenach Podola zdecydowali się również bracia kaznodzieje, wznosząc w XVII stuleciu otoczoną fortyfikacjami siedzibę w Podkamieniu. Autor, przedstawiając dzieje klasztorów podolskich oraz podobnie ufortyfikowanych ich małopolskich analogii w Częstochowie i Wiśniczu, stara się dociec przyczyn fundacji takich twierdz klasztornych oraz ich realnej wartości militarnej.

EN

Monasterial complexes had already been surrounded by fortifications as early as the Middle Ages. The rich treasures and granaries of Benedictine and Cistercian monasteries were an appealing target for robbers, both invaders and common criminals. Playing an active part in the raising of their defenses, rulers often treated monasteries as equal to cities and civilian castles, components of the system securing the whole of the state as well as temporary residences serving them during their frequent journeys around the country. Unless circumstances forced them, monks endeavored not to take part in secular disputes. In Poland, the towers and turrets safeguarding the Cistercian monasterial complex in Sulejów may be deemed as being characteristic. There, the cloistered section was set apart from the rest of the facilities of the abbey by an additional wall. A rather singular situation reigned in the southern and southeastern lands of the Polish–Lithuanian Commonwealth during the early modern period. There, major monasteries of Roman Catholic societies, especially the Carmelites who were intent on mission work among the Orthodox population, faced a very specific political situation on the frontier with Turkey and built early modern bastion fortresses in line with a modification of the palazzo in fortezza model. The Carmelites, favored by the frontier magnates who were newly converted from Orthodox to Roman Catholicism, were vulnerable in those areas to not only attacks by Turkish and Tartar armies, Islamic Turks and Tartars but also had to face the overt disdain disinclination of the Cossacks and a part of the local peasantry who, in contrast to the Catholic gentry landlords, remained faithful to the Orthodox rite. Thus, founders often situated monasterial complexes so they formed integral parts of their castle and its related fortification system. That is the case in Wiśniowiec [Vishnivets] and Wiśnicz, while in Berdyczów [Berdychiv] the monastery occupied the grounds of the former castle. In addition to the Carmelites, the Dominicans also decided to found a monastery on Podolia. They raised a fortified center in Podkamień [Pidkamin] in the 17th century. The author, in presenting the history of the monasteries of Podolia as well as the similarly fortified Lesser Poland analogues in Częstochowa and Wiśnicz, tries to identify the reason behind the founding of such monasterial fortresses as well as their realistic military value.