Wyniki wyszukiwania - BazTech

1

Opole – katedra pw. Znalezienia Krzyża Świętego

Kozaczewska-Golasz H.

Architectus

|

2014

|

Nr 1(37)

9--12

PL

Kościół wzmiankowany w 1223 r. był trójnawową budowlą, do której w 3. ćw. XIII w. zostały dobudowane dwie zachodnie wieże. Kolejny etap stanowiła przebudowa korpusu nawowego. Jej rozpoczęcie można wiązać ze wzmianką z 1295 r. o ufundowaniu kościoła przez ks. Bolka I. Kościół pełnił funkcję kolegiaty i w 1. poł. XIV w. otrzymał układ bazyliki z długim prezbiterium zamkniętym wielobokiem. Po pożarze w 1415 r. przystąpiono do odbudowy kościoła – podwyższono mury korpusu nawowego do układu halowego. Wnętrze otrzymało nowe filary z pilastrami i pilastry przy ścianach podłużnych. Prawdopodobnie pozostawiono jednonawowe prezbiterium. Zapewne dopiero w 2. poł. XV w. przebudowano prezbiterium na trójnawowe o układzie halowym. Filary i rozczłonkowanie wnętrza prezbiterium stanowiło kontynuację form korpusu nawowego. Kościół uzyskał wówczas układ długiej trójnawowej hali o pięciu przęsłach i wielobocznym zakończeniu każdej z naw. Prawdopodobnie dopiero w połowie XVI w. założono sklepienia, które remontowano w XVII w. i w połowie XIX w. Po stronie zachodniej przez cały okres wznosiły się dwie stare wieże, niewątpliwie podwyższone. W XVI w. wzniesiono trzy kaplice oraz emporę. Ostateczny wygląd kościół otrzymał w XIX w.: w 1856 r. naprawiono sklepienia, dach i przypory, a w 1899 r. podwyższono zachodnie wieże. Wówczas oblicowano także wszystkie ściany zewnętrzne, co w istotny sposób zmieniło wygląd kościoła.

EN

The church first mentioned in 1223 was a three-nave building to which two western towers were added in the third quarter of the 13th century. The next stage constituted the reconstruction of the nave body. It is connected with a mention from 1295 about the act of founding the church by Prince Bolko I. The church performed a collegiate function and in the first half of the 14th century it was given a basilica system with a long presbytery closed by a polygon. After a fire in 1415 the church reconstruction started – the nave body walls were made higher up to a hall system. The interior received new pillars with pilasters and pilasters at longitudinal walls. Probably, a one-nave presbytery was left. Undoubtedly, in the second half of the 15th century, the one-nave presbytery was reconstructed and changed into a three-nave hall system presbytery. The pillars and the presbytery interior segmentation constituted a continuation of the nave body forms. The church was given a long three-nave hall system with five bays and a polygonal top of the nave and each aisle. Probably it was not until the mid-16th century that vaults were added, which were renovated in the 17th and mid-19th century. Throughout the whole period on the western side there were two old towers, which were undoubtedly heightened. In the 16th century three chapels were erected as well as a gallery. The church was given its final appearance in the 19th century, i.e. in 1856 the vaults, roof and buttresses were repaired and in 1899 the western towers were made higher. All the external walls were faced then, which significantly changed the appearance of the building.

2

Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku. Część 4. Kościoły w okresie od XIII do połowy XVI w.

Kozaczewska-Golasz H.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2013

|

T. 58, z. 4

5--30

PL

Artykuł stanowi posumowanie trzech wcześniejszych publikacji o halowych kościołach wznoszonych na Śląsku w kolejnych stuleciach od XIII do połowy XVI w. Przedstawiono zmiany, jakie zaszły w tym okresie w układach przestrzennych bryły i wnętrza, konstrukcji, systemach sklepiennych. Ukazano także detale architektoniczne, podkreślając wiodące i nowe elementy. Wszystkie istotne etapy w kształtowaniu kościołów, ich wnętrz i detali znalazły odzwierciedlenie w rysunkach i fotografiach.

EN

This article is a summary of three earlier publications about hall churches erected in Silesia from the 13th to the mid 16th c. It presents changes which occurred in this time in spatial designs of the church body, its interior, construction and vaulting systems. It also discusses architectural details emphasising leading and new elements. All essential stages in shaping churches, their interiors and details are presented in drawings and photographs.

3

Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku. Część 3. Kościoły z XV – połowy XVI w.

Kozaczewska-Golasz H., Golasz-Szołomicka H.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2013

|

T. 58, z. 3

5--66

PL

W okresie od XV w. do około połowy XVI w. na Śląsku (w granicach historycznych) wznoszono kościoły halowe na obszarze od Gubina do Żor. Posiadały one zróżnicowane układy przestrzenne, podziały wnętrz i sklepienia. Wśród 21 kościołów ponad połowę stanowią kościoły z jednonawowym prezbiterium, o niezbyt wysokich korpusach nawowych około 12-14 m, z wyjątkiem kościoła w Żarach o wysokości 19,10 m. Kościoły te przekryte były sklepieniami krzyżowymi, gwiaździstymi i pięciopodporowymi. Tylko w kościołach w Kątach Wrocławskich, Gryfowie Śląskim i w zakrystii we wrocławskim kościele św. Barbary założono sklepienia sieciowe. Żebra sklepień opierają się na wspornikach lub wnikają bezpośrednio w ściany i filary. Artykulację ścian wnętrza pilastrami zastosowano w Żarach i być może w Sycowie. W dziewięciu kościołach halowemu korpusowi odpowiada halowe prezbiterium. W trzech obiektach (Namysłów, Opole, Lwówek Śląski) każdą z naw zakończono po stronie wschodniej wielobokiem, podobnie jak w XIV w. po raz pierwszy na Śląsku uczyniono to w kościele NMP na Piasku we Wrocławiu. Halowe prezbiterium i korpus nadają kościołom znaczną długość. Nakrywano je jednym dachem dwuspadowym oraz dachami wielobocznymi nad częścią wschodnią. Kościół w Bytomiu, po przebudowie w XIX w. uzyskał układ z trójnawowym prezbiterium halowym, jednak pierwotnie posiadał on jednonawowe prezbiterium z wysokimi kaplicami po bokach, a każde wnętrze nakryte było oddzielnym dachem, które kontynuowano nad korpusem. Wnętrza kościołów różnią się rozstawem filarów, artykulacją ścian oraz systemem sklepiennym. Tylko w Namysłowie zachowały się sklepienia z XV w., w Opolu i Bytomiu założono sklepienia sieciowe około połowy XVI w., natomiast w Lwówku Śląskim sklepienia uległy całkowitemu zniszczeniu. W pięciu kościołach z halowymi prezbiteriami wprowadzono nowe rozwiązanie w postaci wielobocznego halowego obejścia, wcześniej niewystępującego na Śląsku. Po raz pierwszy wzniesiono je prawdopodobnie w Szprotawie, potem w Nysie i Gubinie. Kościoły w Górze i Mirsku zamknięto od wschodu wielobocznie, ale układ filarów i arkad międzynawowych dochodzących do ściany wschodniej nie tworzy właściwego obejścia. Kościoły halowe z prezbiterium z obejściem budowano także na niedalekich od Śląska terenach Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Niewątpliwie na kościołach pomorskich z kaplicami między wewnętrznymi przyporami wzorował się twórca kościoła w Gubinie. Jednak strona zewnętrzna kościoła pozostała tradycyjnie „śląska” – z wyraźnymi przyporami. W Wielkopolsce kościoły z halowym obejściem zaczęto budować później niż na Śląsku. „Hale obejściowe” Wielkopolski powstałe po 1450 r. mimo stosowanej nazwy nie miały wykształconego obejścia, sklepienie nawy głównej dochodziło do wschodniego wieloboku. Podobnie rozwiązano część wschodnią w kościele w Górze i Mirsku. Koncepcje halowego obejścia w Polsce wzorowane były na przykładach zachodnich występujących w Niemczech i Austrii. W Czechach kościoły z obejściem halowym zaczęto budować od połowy XV w., a więc później niż w Polsce. W Bytomiu, Nysie, Gubinie i Górze długie wnętrza kościołów zostały przedzielone w połowie poprzeczną ścianą arkadową, która oddziela część kapłańską. W kościołach w Gubinie i Górze wieloboczną część wschodnią otaczają kaplice, połączone na zewnątrz w wielobok ścianą bez rozczłonkowań. We wnętrzach wystąpiła nowa, wzbogacona forma dwu- i trzypoziomowej artykulacji. W Nysie, gdzie kaplice znajdują się tylko wzdłuż ścian podłużnych, po stronie wschodniej pozostawiono nisze okienne sięgające do posadzki, jak w XIV w. w Paczkowie. Obok nowego układu przestrzennego z halowym obejściem ważnym osiągnięciem architektury z XV – poł. XVI w. było wzbogacenie rysunku żeber w sklepieniach gwiaździstych oraz wprowadzenie nowych sklepień sieciowych i kryształowych. Sklepienia sieciowe otrzymały różne układy żeber, w większości w oparciu o sklepienia kolebkowe z lunetami. Najstarszymi sklepieniami sieciowymi na Śląsku były sklepienia o jednorodnej sieci z końca XIV w., a pojawiły się w nawie głównej kościoła św. św. Piotra i Pawła w Legnicy, w prezbiterium kościoła parafialnego w Środzie Śląskiej oraz w kruchcie kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu. W kościołach halowych na Śląsku sklepienia o jednorodnej sieci zastosowano w Górze (zakrystia), Nysie (kaplice) oraz w Gubinie. Od 1. ćw. XV w. w śląskich kościołach halowych zaczęto stosować sklepienia sieciowe w Szprotawie, Gubinie, Gryfowie Śląskim wzorowane na sklepieniu zastosowanym przez P. Parlera w katedrze praskiej (Czechy). Różnią się one proporcjami przęseł kwadratowych i prostokątnych oraz układem sieci żeber. Potrójny układ żeber występował w nawie głównej kościoła w Szprotawie oraz w prezbiterium kościoła w Gubinie. W kościołach w Bytomiu i w Lwówku Śląskim (kruchta płn.) wzniesiono XVI w. sklepienia sieciowe wzorowane na sklepieniu P. Parlera znajdującym się w wieży mostu Karola w Pradze (Czechy). Sklepienia kryształowe założono w kaplicach kościoła w Gubinie oraz pod emporą w katedrze w Opolu. W Gubinie są one na bazie sklepień o jednorodnej sieci, a w Opolu – podobne do gwiaździstych. Na Śląsku pierwsze sklepienia kryształowe powstały prawdopodobnie w prezbiterium kościoła franciszkańskiego w Żaganiu (1486-1495), choć być może wcześniejsze od nich są sklepienia w kaplicach w Gubinie. Kościoły śląskie posiadały wysokie elewacje rozczłonkowane przyporami, między którymi znajdowały się maswerkowe okna. Ściany szczytowe ozdabiano blendami ostrołukowymi lub w formie okien o podziale kratowym. W kościołach późnogotyckich o niewielkiej liczbie detali architektoniczno-rzeźbiarskich ważną rolę odgrywały okna maswerkowe, którym nadawano zróżnicowane kompozycje. Duże okna o trójdzielnych i czterodzielnych maswerkach występują w kościołach w Nysie, Lwówku i Namysłowie. Nowym elementem są łęki półkoliste, zgeometryzowane rybie pęcherze, przedłużone profile laskowania, ucięte za przecięciem profili, dowolne układy krzywolinijne oraz układy sieciowe. Nie przywiązywano natomiast większej wagi do portali – są niewielkie, niezbyt dekoracyjne. Średniowieczni budowniczowie na Śląsku w XV – poł. XVI w. stworzyli własne koncepcje kościołów halowych, wykorzystując różne elementy kościołów zachodnich, a także z dzielnic sąsiednich. Zachowano stosowany w śląskich kościołach halowy układ naw o szerokości zbliżonej do proporcji 1 : 2, tylko w Gubinie szerokość naw bocznych jest większa, ale nie równa nawie głównej, jak czyniono to w wielu kościołach austriackich. Nie wprowadzono na Śląsku filarów cylindrycznych, charakterystycznych dla kościołów europejskich. Wnętrza przekrywano sklepieniami gwiaździstymi o urozmaiconych układach żeber oraz nowymi sklepieniami sieciowymi i kryształowymi. Duże okna maswerkowe stanowią dekoracyjne dopełnienie wysokich i przestronnych wnętrz.

EN

Hall churches were built in Silesia from the beginning of the 13th c. In the 15th c. and until the mid 16th c. 21 hall churches were erected or reconstructed . Most of the reconstructed churches came from the 13th or the beginning of the 14th c. Sometimes it is hard to establish the time and scope of reconstruction, even in situations when the documentation describing construction work have been preserved. Some essential and irreversible changes in churches were made in the 19th and at the beginning of the 20th c. In this period of time churches were not so often described as in the 14th c., H. Lutsch pointed out that transverse blind arcade which shortened the nave appeared in churches, as well as radial chapels around the presbytery, which he defined as the result search for new forms conducted by late medieval constructors. H. Tintelnot noticed that between the 14th c. and the Reformation Silesian Gothic style did not undergo any major changes. Descriptions of churches were included in catalogues of art monuments by: H. Lutsch, S. Kowalski, J. Pilch, in the Catalogue of Art Monuments in Poland. In 1962 there was a session of the Association of Art Historians, it was devoted to late Gothic architecture and art. A. Miłobędzki presented there church types occurring in Poland, pointing out that there was large number of hall churches. In his opinion the construction of the Collegiate Church of Virgin Mary in Poznań with a hall presbytery and a polygonal ambulatory was influenced by Hans von Burghausen’s churches – the Church of Holy Spirit in Landshut (1407-1461) and the choir of the Franciscan church in Salzburg (started before 1408). Unfortunately Silesia was not mentioned in these considerations. M. Zlat emphasised that there was a magnificent solution used in the church in Nysa, which, in his opinion, was covered with the Parler’s net vault. He pointed out that there was break in construction of churches due to the Hussite Wars, after which no notable buildings were erected. M. Kutzner presented Silesian architecture from the 15th and 16th c. from the perspective of its conservative character. He noticed new forms in vault details, window traceries, and interior decorations. Articles written by M. Brykowska, D. Hanulanka and M. Zlat are devoted only to vaults. In the catalogue of Architektura gotycka w Polsce (Gothic Architecture in Poland) the earlier literature, descriptions and church dating. The goal of the work preparing measurement and photographic documentation of churches, architectural and historical research as well as reconstruction of their state from the 15th – mid 16th c. The research encompassed preserved hall churches in historical borders of Silesia. Research results were the basis for a comparative analysis of projections, spatial designs, architectural and sculptural details presented in this article. The allowed to date some churches more precisely.

4

Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku. Część 2. Kościoły z XIV w.

Kozaczewska-Golasz H.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2013

|

T. 58, z. 2

5--66

PL

W XIV w. na Śląsku wzniesiono 18 kościołów halowych, w większości były to miejskie kościoły parafialne, pozostałe stanowią: dwie kolegiaty (Wrocław, Głogów), dwa kościoły franciszkańskie, jeden cysterski i dwa kościoły augustiańskie. Najczęściej wzniesione zostały od nowa, a niektóre powstały w drodze przebudowy lub rozbudowy obiektów wcześniejszych. Pod względem planu i bryły kościoły halowe można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich można zaliczyć obiekty halowe z wydłużonymi prezbiteriami, zaś w drugiej grupie znajdują się kościoły o innych, zróżnicowanych układach. Wśród kościołów pierwszej grupy występują trzy obiekty z prezbiteriami zamkniętymi prostą ścianą, wzniesionymi w XIII w. W pozostałych kościołach prezbiteria zakończone są wielobokiem stosowanym od 2 połowy XIII w. W drugiej grupie znalazły się kościoły z rozbudowaną częścią wschodnią. Dwa kościoły posiadają prezbiterium trójnawowe, halowe (w Nysie z XV w.), w dwóch występują transepty, a w trzecim zakrystia i kaplice tworzą w bryle pseudotransept. W XIV w. na Śląsku wykształciły się dwa nowe typy kościołów halowych ‒ jeden z wydłużonym prezbiterium i wieżą usytuowaną asymetrycznie w narożu między prezbiterium a korpusem oraz drugi z prezbiterium trójnawowym halowym, stanowiącym przedłużenie korpusu i zakończonym trzema wielobokami po stronie wschodniej. Jedną wieżę w północnym narożu między prezbiterium a korpusem najwcześniej wzniesiono w końcu XIII w. w Kożuchowie i Żarach, a później w kościele parafialnym w Paczkowie, we wrocławskim kościele św. Doroty oraz w kościołach w Środzie Śląskiej, Wołowie i Opolu. Tradycyjne dwie wieże zachodnie zbudowano tylko we wrocławskim kościele NMP na Piasku. W kościołach parafialnych w Gubinie i Jaworze wieże zachodnie pochodziły z XIII w. Wyjątkowym rozwiązaniem są dwie wieże po wschodniej stronie korpusu, przy transepcie, które wznoszą się w kolegiacie wrocławskiej. Trójnawowe halowe prezbiterium posiada kościół cysterski w Kamieńcu Ząbkowickim (rozp. 1274 r.) oraz kościół NMP na Piasku we Wrocławiu, w którym każda z naw kończy się wielobokiem. Wnętrze kościoła wrocławskiego jest długie, prezbiterium przechodzi w korpus nawowy. Wydzielenie części wschodniej zrealizowano w formie lektorium i ścian parapetowych w linii filarów międzynawowych. Rozbudowany układ przestrzenny ma kolegiata głogowska z oryginalnymi kaplicami po obu stronach długiego prezbiterium oraz z kaplicami po raz pierwszy wbudowanymi od początku między przypory korpusu nawowego. Po stronie zachodniej prawdopodobnie wznosiła się jedna wieża. Czternastowieczne kościoły halowe na Śląsku były budowlami wysokimi, przestronnymi i dobrze oświetlonymi. Ich budowniczowie zrezygnowali z klasycznego systemu sklepień z żebrami spływającymi na wiązki służek. Nowe formy kształtowania wnętrza zapoczątkowane zostały w dwóch kościołach rozpoczętych w 4 ćw. XIII w. – kościele cysterskim w Kamieńcu Ząbkowickim i kolegiacie św. Krzyża we Wrocławiu. W ich wnętrzach zrezygnowano z klasycznego systemu rozczłonkowania ścian służkami, żebra sklepienne w górnej części wtopiono w mury i pozostawiono gładkie ściany jedynie z wysokimi oknami. Gładkie ściany z wysokimi oknami maswerkowymi przyczyniają się do powiększenia przestrzeni naw bocznych. Międzynawowe filary ośmioboczne i ośmioboczne z lizenami podkreślają układ wertykalny. Wszystkie wnętrza przekryte były sklepieniami na rzutach kwadratów lub prostokątów. We wrocławskiej kolegiacie św. Krzyża po raz pierwszy nawę główną przekryto sklepieniem gwiaździstym, a nawy boczne sklepieniami pięciopodporowymi. Połączenie kwadratowych przęseł o sklepieniach gwiaździstych i prostokątnych pięciopodporowych powtarzano w kolejnych kościołach i można je uznać za typowe dla śląskich założeń halowych. W bazylikach zastosowano je tylko jeden raz w prezbiterium kościoła p.w. św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Asymetryczne sklepienia pięciopodporowe wprowadziły do wnętrza element ruchu. Jeszcze większą dynamikę uzyskano w kościołach, w których rozstaw filarów mijał się z rozstawem podpór, jak w kościele w Namysłowie i Ścinawie. To z pewnością nie przypadek czy błąd w obliczeniach, ale przemyślana koncepcja architektów 2 poł. XIV w. Dążenie do tworzenia asymetrii w bryłach kościołów spowodowało rezygnację z fasad dwuwieżowych i wprowadzenie jednej wieży w północnym narożu między prezbiterium a nawą. Znamienne jest, że wcześniej rozpoczętą dwuwieżową fasadę zachodnią w Jaworze zrealizowano jako jednowieżową, asymetryczną. Urozmaicenie form widoczne jest w układzie maswerków, tworzących zróżnicowane kompozycje. Wcześnie pojawiły się w nich rybie pęcherze, elementy gotyku płomienistego. Prawdopodobnie pierwsze rybie pęcherze znajdują się w portalu zachodnim kościoła NMP na Piasku we Wrocławiu, rozpoczętym około 1330 r. Czy formy te mogły przyjść z Anglii? Angielskie pochodzenie mają sklepienia asymetryczne, wzorowane na „szalonym sklepieniu” w Lincoln. Angielskie maswerki są niezwykle urozmaicone, a portale ujęte w pinakle, podobnie jak na Śląsku. Mobilność budowniczych średniowiecznych była ogromna. W XIV wieku widoczne są na Śląsku wpływy z Anglii, a także z Włoch, o czym świadczą portale, rzeźby wsporników (kościół NMP na Piasku we Wrocławiu) oraz lizeny jako typowe elementy pionowego rozczłonkowania. Mimo przejścia Śląska w lenno czeskie i teoretycznych możliwości wpływów z Czech i Austrii na Śląsku działali architekci średniowieczni, którzy stworzyli własną odmianę gotyku, z wpływami pochodzącymi z różnych dzielnic i krajów, odpowiednio przetworzonymi, a nie kopiowanymi. Swoją działalność rozpoczęli w 4 ćw. XIII w. od wielkich założeń we Wrocławiu i Kamieńcu Ząbkowickim. Pojawiły się w nich nowe układy przestrzenne, konstrukcje i formy, które ukształtowały architekturę śląskich kościołów halowych w XIV w., architekturę gotyku rozwiniętego, odmiennego od europejskiego gotyku klasycznego. Jej nowe cechy to: przestronność, asymetria i dynamika.

EN

Eighteen hall churches were erected in Silesia in the 14th c., these were mainly city parish churches, however, there were also: two collegiate churches (Wrocław, Głogów), two Franciscan churches, one Cistercian church and two Augustinian ones. Most often they were new but some were built by way of reconstructing or developing earlier church buildings. In terms of the body and plan, hall churches can be divided into two groups. In the first one there are hall churches with elongated chancels and in the other one there are churches with a variety of other designs. In buildings belonging to the first group there are three churches with chancels closed with a straight wall, they were built in the 13th c. In the remaining churches in this group chancels are closed with a polygon, which was used from the second half of the 13th c. In the other group there are churches with a developed western wall. Two churches have a three-aisle, hall chancel (Nysa, 15th c.), in two other churches there are transepts and in the third one a sacristy and chapels form a pseudotransept. In the 14th c. two new types of hall churches were developed in Silesia, the first one had an elongated chancel and a tower located asymmetrically in the corner between the chancel and the nave and the other one with a three-aisle hall chancel, which was the extension of the nave and was closed with three polygons on the eastern side. The first towers erected on the northern corner between the chancel and the nave come from the end of the 13th c. and are located in Kożuchów and Żary, later they were also built in the parish church in Paczków, the Church of St. Dorothy in Wrocław and in Środa Śląska, Wołów and Opole. Two traditional western towers were built only in the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław. In parish churches in Gubin and Jawor western towers came from the 13th c. An exceptional solution are two towers on the eastern side of the nave, which are adjacent to the transept in the Collegiate Church in Wrocław. A three-aisle hall chancel can be seen in the Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki (started in 1274) and in the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław, in which each aisle is closed with a polygon. The church interior is long and its chancel extends into the nave. The eastern part is separated by a rood screen and parapet walls following a line of pillars between aisles. The collegiate church in Głogów has a developed spatial design with original chapels on both sides of a long chancel and chapels which for the first time were built between the buttresses of the nave at the beginning of church construction. On the western in the past side there may have been one tower. Fourteenth century hall churches in Silesia were high, spacious and well lit buildings. Their constructors decided to give up a classical system of vaults with ribs flowing to clusters of attached shafts. New forms of interior design were started in two churches whose construction began in the fourth quarter of the 13th c. – the Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki and the Collegiate Church of the Holy Cross in Wrocław. In their interiors the classical system of walls fragmented by attached shafts was given up, vault ribs in the top part were set in walls and thanks to this walls were smooth with high windows. Smooth walls with high tracery windows contribute to the impression that aisles are larger than they really are. Pillars between aisles are octagonal, there are also octagonal pillars with pilaster strips emphasizing the vertical design of the interior. All interiors are covered with vaults designed on square and rectangular projections. In the Collegiate Church of the Holy Cross in Wrocław, for the first time, the nave was covered with a star vault and aisles with cinquesupport vaults. The combination of two bays with star vaults and rectangular cinquesupport vaults was repeated in more churches and one can consider this design typical of Silesian hall design. In basilica churches such combination was used only once in the chancel of the Church of St. Mary Magdalene in Wrocław. Asymmetrical cinquesupport vaults introduced a motion element to interiors. Even better dynamics was achieved in churches in which pillar spacing was different from the spacing of other supporting elements, like in the churches in Namysłów and Ścinawa. This could not have been an accident or a calculation error, it must have been a well planned concept of architects from the second half of the 14th c. Striving for asymmetry in church bodies resulted in giving up elevations with two towers and introducing single towers on the northern corner between a chancel and a nave. It is characteristic that in Jawor the elevation started with two towers was finally completed with one asymmetric tower. A variety of forms is visible also in the design of tracery windows forming numerous compositions. Such elements as vesica piscis or flamboyant style of the late gothic appeared quite early. Most probably the first vesicae piscis can be seen in the western portal of the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław, which was started about 1330. Could such forms have come from England? Certainly asymmetric vaults are of English origin and followed the “crazy vaults” of Lincoln Cathedral of St. Mary. English tracery is incredibly varied, portals are decorated with pinnacles, in Silesia it is similar. The mobility of medieval constructors was immense. In the 14th c. in Silesia one can observe English and Italian influences, the evidence of which are bracket sculptures (the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław) and pilaster strips which were typical elements of vertical fragmentation. Although Silesia became a Czech fiefdom, and thus theoretically there could have been more Czech and Austrian influences, in fact there still were medieval architects who created their own type of gothic architecture influenced by various districts and countries, however, they transformed and not only copied the existing forms. They started their activity in the 4th quarter of the 13th c. with large complexes in Wrocław and Kamieniec Ząbkowicki. There appeared new spatial designs, constructions and forms which shaped the architecture of Silesian hall churches in the 14th c., the architecture of a developed gothic style different from the European classical gothic architecture. The new characteristics were: spaciousness, asymmetry and dynamics.

5

Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku. Część 1. Kościoły z XIII w.

Kozaczewska-Golasz H.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2013

|

T. 58, z. 1

5--56

PL

Wiek XIII to okres szybkiego rozwoju architektury sakralnej od wczesnogotyckiej, przez krótką fazę gotyku zwanego klasycznym, do gotyku rozwiniętego w końcu stulecia. Układ halowy otrzymało na Śląsku 9 kościołów parafialnych, 4 kościoły zakonne oraz kolegiata. Kościoły parafialne miały krótkie 3 – 4 przęsłowe korpusy, z wyjątkiem kościołów w Grodkowie i Złotoryi, gdzie było po 5 przęseł. Do połowy XIII w. prezbiteria tych kościołów miały plan prostokątna, nawy boczne zamknięte były od wschodu ścianami prostymi, a kościoły nie posiadały wież. Nowy układ przestrzenny zamierzano zastosować w cysterskim kościele w Henrykowie, rozpoczętym około 1230 r. Układ halowy miało otrzymać trójnawowe prezbiterium, zakończone od wschodu ścianą prostą, otoczone kaplicami. Po 1241 r. zmieniono koncepcję na bazylikową, podwyższając nawę środkową. Mury zewnętrzne kościołów z 1 poł. XIII w. podparte były przyporami, mimo że korpusy nawowe pozostawały bez sklepień. Prawdopodobnie sklepione były tylko prezbiteria, co można sądzić po jedynym lepiej zachowanym prezbiterium kościoła św. Wawrzyńca we Wrocławiu. Sześciodzielne sklepienie oparte było na służkach w narożach wnętrza, przy pilastrach w środku ścian podłużnych oraz na wspornikach. We wrocławskim kościele franciszkańskim przesklepiony był także korpus nawowy, żebra spływały na ścianach na pilastry ze służkami w narożach. W Henrykowie sklepienia miały się opierać na narożnych służkach i pośrednich wspornikach. W prezbiterium kościoła parafialnego w Grotkowie rozpoczętym około 1250 r. żebra spływają na wiązki służek podwieszonych, dwupoziomowych, o dekoracyjnych głowicach. Bryła kościoła w Grotkowie wzbogacona została o zakrystię i otwartą kruchtę. Wcześniej zakrystia z czasów budowy została stwierdzona tylko we wrocławskim kościele św. Wawrzyńca. 3 ćw. XIII w. przyniosła wzbogacenie bryły i wnętrza kościołów parafialnych. Zmieniono zakończenie wschodnie prezbiterium z prostokątnego na trójboczne (Głubczyce, Racibórz), a korpusy nawowe otrzymały po dwie wieże zachodnie (Złotoryja, Głubczyce, Racibórz). Nie tylko prezbiteria, ale także korpusy nawowe przekrywano sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Stosowano różne sposoby podparcia żeber: w Złotoryi – wiązki służek schodzących do posadzki; w Głubczycach rozpoczęto budowę jednego filara krzyżowego ze służkami, ale kolejne wzniesiono ośmioboczne wydłużone bez służek, przy ścianach pozostawiono wiązki służek. Natomiast w prezbiterium w Raciborzu zastosowano służki podwieszone, a w korpusie zrezygnowano ze służek na rzecz wsporników. W 1268-1269 r. rozpoczęto przebudowę kościoła cysterskiego w Trzebnicy od kaplicy św. Jadwigi, która otrzymała wnętrze rozczłonkowane gęsto rozmieszczonymi wiązkami służek schodzących do posadzki. Jednak w rozpoczętym nieco później, w 1272 r. kościele cysterskim w Kamieńcu Ząbkowickim całkowicie zrezygnowano ze służek – żebra wtapiają się w ściany lub w filary. Jeszcze w dolnym kościele kolegiaty św. Krzyża w prezbiterium występują półfilary, ale w transepcie, przesklepionym do 1290 r., i korpusie dolna powierzchnia ścian pozostała bez rozczłonkowań, żebra wtapiają się w ściany, podobnie jak w górnym prezbiterium, ukończonym w 1295 r. W końcu XIII w. nastąpiło wyraźne odejście od klasycznego rozczłonkowania służkami. Ten specyficzny dla architektury śląskiej sposób kształtowania wnętrz, odmienny od gotyku klasycznego doprowadził do czternastowiecznego gotyku rozwiniętego. Na zewnątrz mury kościołów halowych od 1 ćw. XIII w. posiadały przypory, które nadawały im charakter gotycki. Ich bryły początkowo oszczędne, o prostokątnych zamknięciach, w 3 ćw. stulecia wzbogaciły się o wielobocznie zakończone prezbiteria oraz o dwie wieże zachodnie. Wzrastała wysokość elewacji, ilość przypór i wielkość okien. Kościoły rozpoczęte w 4 ćw. XIII w. - kolegiata św. Krzyża we Wrocławiu i kościół cysterski Kamieńcu Ząbkowickim prezentują rozbudowane, rozczłonkowane, wysokie bryły gotyku rozwiniętego.

EN

The 13th century was a period in which we can observe fast development of sacral architecture, starting from early gothic architecture through a short phase of gothic called classical gothic, to gothic architecture developed at the end of the century. A hall design was used to build 9 parish churches, 4 abbey churches and a collegiate building. The parish churches had short 3– 4-bay naves, except for the churches in Grodków and Złotoryja, where there were 5 bays. Until the mid 13th century the chancels of these churches were built on a plan of a rectangle, aisles were closed with straight walls from the eastern side and churches did not have any towers. The new spatial design was to be used in a Cistercian church in Henryków, whose construction started about 1230. The hall design was planned for a three-aisle chancel closed with a straight wall from the eastern side and surrounded with chapels. After 1241 the concept was changed, the height of the nave was increased and thus the church became a basilica. From the first half of the 13th century, external walls of churches were supported on buttresses although the naves were left without vaults. Most probably only chancels were vaulted, which can be seen in one of the best preserved chancels in the Church of St. Valery in Wrocław. The vault is divided into six sections and supported on attached shafts in the corners of the interior near pilasters in the middle part of walls and on brackets. In the Franciscan church in Wrocław, the body of the nave was vaulted too, ribs would go down the walls to pilasters with attached shafts in the corners. In Henryków vaulting was supported on attached shafts in the corners and indirect brackets. In the chancel of the parish church in Grodków, the construction of which started about 1250, ribs are joined at clusters of bi-level, suspended attached shafts with decorative heads. The body of the church in Grodków was enriched with a sacristy and an open porch. The only sacristy found earlier was the sacristy in the Church of St. Valery in Wrocław. The third quarter of the 13th century was the time when both the bodies of parish churches and their interiors became more complex. The west end of the chancel is no longer rectangular, it became a three-sided structure (Głubczyce, Racibórz) and two western towers were added to the naves (Złotoryja, Głubczyce, Racibórz). Not only chancels but also the naves were covered by cross-ribbed vaulting. Various ways of supporting ribs: in Złotoryja – clusters of attached shafts going down to the floor; in Głubczyce one pillar was crossed with attached shafts and all other pillars are eight-sided without attached shafts, however, near walls there are clusters of attached shafts, while in Racibórz there are suspended attached shafts, and in the nave only brackets were used and there are no attached shafts. At the turn of 1268 and 1269 the construction of a Cistercian church in Trzebnica was started with erecting St. Hedwig Chapel with its interior divided by numerous clusters of attached shafts reaching the floor. However, in a Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki, the construction of which started a little later on – in 1272, attached shafts were given up completely, ribs are set in walls or pillars. Even in the lower part of the Collegiate Church of the Holy Cross, in the chancel there are semi detached pillars, however, in the transept, which was vaulted until 1290, and in the body of the church the lower part of walls was simple without any additional elements, ribs are set in walls just like in the upper chancel completed in 1295. At the end of the 13th century, the classical division into attached shafts was given up completely. This way of shaping interiors, so characteristic for Silesian architecture, was different from classical gothic architecture and led to the developed gothic forms in the 14th century. From the first quarter of the 13th c. on the outside walls of hall church there were buttresses thanks to which the architectural style of churches looked more gothic. Initially their bodies were simple, rectangular structures, however, in the third quarter of the century, they were enriched with polygonal chancels and two western towers. The height of elevation increased as well as the number of buttresses and windows. Churches started in the 4th quarter of the 13th c. - the Collegiate Church of the Holy Cross in Wrocław and the Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki, present extensive, high bodies of the developed gothic architecture.

6

Portale czternastowieczne w kościołach śląskich, detale architektoniczne i rzeźbiarskie

Kozaczewska-Golasz H., Bernaś A.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2010

|

T. 55, z. 1-2

75-92

PL

Portale czternastowieczne wykazują duże zróżnicowanie kompozycji i dekoracji. Podstawą była dekoracja architektoniczna. Jej główny element stanowią ościeża o drobnym, urozmaiconym profilowaniu. Osadzone były na cokole, a profilowanie najczęściej przechodziło bezpośrednio do archiwolty. Po bokach portali umieszczano kolumny na posągi lub pinakle. Kilka portali ujęto w prostokątne obramowanie, w dwóch obiektach wypełnione blendami maswerkowymi. Dekoracje maswerkowe zdobiły także wimpergi i ostrołukową przestrzeń nad nadprożem. Prawie połowa portali otrzymała dekorację rzeźbiarską. Najmniejszymi są rozety i dekoracje w postaci zwierząt i ludzi w kluczu archiwolty. Tylko w 8 portalach wystąpiły głowice roślinne w ościeżach, niewielkich rozmiarów. Znacznie większe są głowice stanowiące podstawy pod posągi, także o dekoracji roślinnej. Reliefy w tympanonach tworzą wspaniałe sceny wielopostaciowe. Z projektowanych rzeźb figuralnych zachowało się zaledwie kilka. Planowano je umieścić po bokach ościeży i archiwolty, w archiwolcie, na wimperdze, a nieco mniejsze we wklęsłym profilu ościeży - jedna nad drugą oraz w głowicy.

EN

Fourteenth century portals demonstrated differentiated composition and decorations. The basis was architectural decorations. Their main element was represented by reveals with small and varied profiling. They were mounted on a pedestal, and the profiling most frequently ran directly to the archivolt. Columns for statues or pinnacles were placed at the sides of the portal. Several portals were embraced by rectangular frames, in two cases filled with tracery blends. Tracery decorations were also adorned with wimpergs and ogival space over the lintel. Almost half of the portals have sculptured decorations. The smallest ones include rosettes and decorations in the form of animals and people in the keystone of the archivolt. Only 8 portals had small plant capitals in reveals. Reliefs in tympanums form splendid scenes with numerous people. Only a few of the designed figurative sculptures have survived. It was planned to place them at the sides of reveals and the archivolt, in the archivolt, on the wimperg, and some smaller ones in a concave profile of the reveal - one over another, and in the capital.

7

Portale czternastowieczne w kościołach śląskich

Kozaczewska-Golasz H., Bernaś A.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2010

|

T. 55, z. 1-2

53-74

PL

Trójnawowe kościoły bazylikowe i halowe miały po kilka wejść do korpusu nawowego, główne wejście otrzymywało najokazalszy portal, a dodatkowe portale były zwykle mniejsze. Skromniejsze portale prowadziły do prezbiterium, zakrystii i wieżyczek klatek schodowych. Ościeża portali umieszczone zostały w grubości muru, a przed lico wysunięte były tylko elementy dekoracyjne - pinakle, kolumienki boczne i wimpergi. Ościeża były drobnoprofilowane o słabo czytelnym układzie. Dopiero pomiary ujawniły różnorodne formowanie przekrojów poziomych, które można podzielić na: - węgarowe, - uskokowe, profilowane - rozczłonkowane (profilowane) o linii skośnej lub wieloboku. Dla podziałów typologicznych większe znaczenie niż przekrój poziomy ma układ kompozycyjny widoku. Można wyróżnić kilka typów: 1. portale węgarowe ostrołukowe i o łuku dwuramiennym, 2. portale uskokowe i rozczłonkowane bez strefy głowic i z głowicami, 3. portale ujęte w prostokątne obramienie, z rzeźbą figuralną, 4. portale z bocznymi kolumienkami lub wspornikami niosącymi rzeźby figuralne lub sterczyny, 5. portale z pinaklami i wimpergami, 6. portale rozbudowane z kilkoma wymienionymi elementami: rama, wimpergi, kolumienki, pinakle. W artykule omówiono układy kompozycyjne wymienionych typów portali. Zwrócono uwagę na charakterystyczne elementy portali śląskich: łuki dwuramienne portali węgarowych, drobne, zróżnicowane profilowanie ościeży uskokowych i rozczłonkowanych - wskazujące na świadome korzystanie z efektów złudzeń perspektywicznych, pinakle po bokach portalu, zewnętrzne kolumienki niosące rzeźby lub sterczyny; wimpergi oraz prostokątne obramienia.

EN

The three-aisle basilica and hall churches had several entrances to the aisle corpus, the main entrance received the most impressive portal, whereas additional portals were usually smaller. More modest portals led to the chancel, sacristy and tower staircases. The portals' reveals were placed inside the wall width, and only decorative elements - pinnacles, side small columns and wimpergs, protruded through the wall face. Reveals were finely profiled with unclear layout. Only the measurements revealed varied shapes of horizontal sections, which can be divided into: - jamb - offset, profiled - fragmented (profiled) with a sloping line or polygon The view composition layout is of more importance for typological divisions than the horizontal section. Several types can be distinguished: 1. lancet and two-armed arch jamb portals 2. offset and fragmented portals with no capital zone and with capitals 3. portals in rectangular frames, with a figurative sculpture 4. portals with side small columns or supports with figurative sculptures or pinnacles 5. portals with pinnacles and wimpergs 6. expanded portals with several listed elements: frame, wimpergs, small columns, pinnacles. The article discusses composition layouts of the listed portal types. It mentions characteristic elements of Silesian portals: two-armed arches of jamb portals, small, varied profiling of offset and fragmented reveals - indicating a deliberate use of perspective illusion effects, pinnacles on the portal sides, external small columns carrying sculptures or pinnacles, wimpergs and rectangular frames.

8

Czy cystersi z Oliwy byli zakonem konserwatywnym?

Kozaczewska-Golasz H.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2009

|

T. 54, z. 3

87-90

PL

Książka Aleksandra Piwka pt. "Architektura kościoła pocysterskiego w Oliwie od XII do XX wieku. Świątynia zakonna białych mnichów" opublikowana została w Pelplinie w 2006 r. Ma ona starannie przemyślany układ, wnosi wiele nowych elementów dotyczących kościoła w Oliwie i jego powiązań z architekturą polską i europejską. Podstawowy tekst dopełniają dobre rysunki i starannie zredagowane przypisy, z których czytelnik poznaje stanowiska i datowanie innych badaczy. Właściwie przedstawiona została chronologia budowy i przebudów kościoła, oparta na wieloletnich badaniach własnych Autora. Zastrzeżenia budzi późne datowanie, nie znajdujemy w książce wytłumaczenia powodów stosowania przez cystersów "tradycyjnych form" romańskich przez kilka pokoleń budowniczych aż do 1 ćw. XIV w.

EN

The book "Architecture of post-Cistercian church in Oliwa from XII to XX century. Monastic church of the white monks", written by Aleksander Piwko, was published in Pelplin in 2006. It has a carefully thought layout and introduces many new elements regarding the church in Oliwa and its connections with Polish and European architecture. The text is complemented by drawings and carefully edited notes thanks to which the reader become familiarised with the standpoints and dating of other researchers. The properly presented chronology of the church construction and reconstructions is based on long-term research conducted by the author. Late dating raise concerns. We do not find reasons for the Cistercians using "traditional" Romanesque forms for several generations of architects until the first quarter of the XIV century in the book.

9

Od kolumienki do maswerku w oknach kościołów śląskich z pierwszej połowy XIII w.

Kozaczewska-Golasz H., Golasz-Szołomicka H.

Architectus

|

2008

|

Nr 1(23)

29--40

PL

Okna w kościołach romańskich miały niewielkie rozmiary. Z powodu znacznej grubości murów ich ościeża były mocno rozchylone, a prześwit wąski. Na początku XIII w. zaczęto je ozdabiać wałkiem, kolumienkami oraz uskokami i guzami na ościeżach. Okna ostrołukowe z pierwszej ćwierci XIII w. różniły się początkowo tylko lekko ostrołukowym łękiem. Nadal były umieszczone wysoko, w strefie sklepień. Ostrołuk był pierwszym zwiastunem nadchodzącego gotyku, kolejnym stał się maswerk, który najwcześniej pojawił się w kościele parafialnym w Złotoryi, już w pierwszej ćwierci XIII w. Okna maswerkowe występowały w różnych typach kościołów w miastach oraz we wsiach. W dotychczasowej literaturze oknom poświęcano niewiele miejsca. Brak jest przede wszystkim rysunków pomiarowych, trudnych do wykonania, a niezbędnych do analiz porównawczych. Celem artykułu jest ukazanie zmian, jakie zachodziły w kompozycji okien w kościołach śląskich w pierwszej po łowie XIII w. Spośród zachowanych okien (il. 1) w pierwszej fazie badań uwzględniono przede wszystkim okna w kościołach dużych, miejskich, a także w kilku kościołach wiejskich.

EN

At the beginning of the 13th century colonnettes appeared in the reveals of small semicircular windows and baguettes in the jamb corners. Similar baguettes decorated the first pointed arch window in Głogów. The oldest tracery composed of two pointed arches and a circle has survived in the Church of the Holy Virgin Mary in Złotoryja, from the first quarter of the 13th century. Jambs and the central posts were rectangular with set in corner baguettes. Beads were located in the jambs and central post of windows in the church in Żabin (administrative district of Góra Śląska), which joined at the top into pointed arches, surmounted by a third ogive. In the second quarter of the 13th century and around 1250 windows were constructed of a double and treble division of various post sections, but always with a baguette creating the main element of the tracery. Apart from cylindrical baguettes also multisided beads were used and trapeze profiles. In the under-the-arch area the traceries were composed of ogives, circles, trefoils and multileaves. Their composition may be divided into two groups of central arrangements and several levels. In the windows surviving, forms which could be called the tracery prototype (as in Chartres) have not been determined. It seems that the tracery came to Silesia already formed, while the baguettes and colonnettes used earlier resulted in a fast conversion to tracery construction.

10

Geometryczne zasady kształtowania trzynastowiecznych portali śląskich

Kozaczewska-Golasz H.

Architectus

|

2006

|

Nr 1(19)

31--41

PL

Średniowieczni architekci i budowniczowie wznosili wspaniale budowle, posługując się podczas ich projektowania zasadami geometrii, o których nie pozostawili nam, niestety, wystarczających informacji. Z pewnością zasady te dotyczyły zarówno całości, jak i elementów budowli, a wśród nich - portali. W ciągu wieku XIII portale uskokowe podlegały wielu zmianom: proporcji, ukształtowania ościeży, dekoracji rzeźbiarskich. W dotychczasowych opracowaniach zwracano uwagę ogólnie na układ ościeży, a bardziej szczegółowo na detal rzeźbiarski tympanonów, głowic oraz strefę baz, które stanowiły podstawę datowania. Nie rozważano ani proporcji w ich ukształtowaniu, ani wielkości i wzajemnych proporcji profili tworzących ościeża. Autorka analizując rysunki pomiarowe stwierdziła, że przez cały XIII w. ogólne proporcje portali uskokowych i rozczłonkowanych (czyli perspektywicznych) pozostały niezmienne 1 : 1,5, chociaż podziały wewnętrzne były różne. W układzie ościeży, oprócz kolumienek, ważną rolę odgrywało profilowanie uskoków, a podstawową rolę w ukształtowaniu rzutów ościeży odegrały zasady geometrii, zmieniające się w czasie i umożliwiające uzyskanie różnych efektów. Analizie poddano portale kościołów miejskich, przyklasztornych oraz rozbudowane portale kościołów wiejskich. Przyjęte w artykule datowanie jest rezultatem połączenia czasu powstania, wynikającego z zachowanych dokumentów, dotychczasowych ustaleń, głównie na podstawie dekoracji rzeźbiarskich oraz sposobu rozczłonkowania ościeży, których rozwój został przedstawiony w artykule Perspektywiczne portale XIII-wiecznych kościołów śląskich.

EN

During the 13th century offset portals underwent many changes: in proportion, shaping of the jambs, and sculptured decoration. In hitherto elaborations attention was generally given to the arrangement of the jambs, and particularly to the sculptured detail of tympanums and capitals. Cosideration was not given to the proportions of the portals' elevations, to the sizes and mutual proportions of the mouldings creating the janibs. The author, analyzing the measurement drawings of urban church portals, also monastic ones as well as developed portals of village churches, concluded that in the 13"1 century principles of geometry were applied in the forming of portals. Geometrical systems are especially visible in projections of the portals. Offsets, small columns, convex and concave mouldings which can be inscribed into circles, created more and more complex and diversified compositions. The basis of elevations' composition of developed portals was the rectangle in proportions of 1: 1.5 (in point of fact a square and a rectangle triangle) but used in different ways. In the first quarter of the 13th century a portal with a conopy was included within these proportions. After 1240, due to the increasing of the portals' height, the proportions of 1:1.5 were applied to the portal with an archivolt while the triangular gable was not always taken into account. One of the portals in which the 1:1.5 proportions appear twice is the portal in Czernica from the fourth quarter of the I3'1' century.

11

Ewolucja portali trzynastowiecznych w kościołach śląskich

Kozaczewska-Golasz H.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2005

|

T. 50, z. 3-4

174-193

EN

The article constitutes a summary of the author's research into 13th century portals. Silesian city, monastery and village churches were decorated with portals with different composition, architectural and sculpture detail and methods of jamb fragmentation. Five types of portals were separated: two (jamb and offset portals without stanchions) are more moderate whilst the remaining ones are: offset portals with stanchions, with or without profiled jambs, profiled portals without offsets called perspective portals. Changes in shaping jambs, bases and capitals and archivolts, initiated in approximately 1230, created many possibilities for composition. Four directions in shaping portals may be differentiated. The first direction used traditional offset systems with stanchions, from 1230 (Świerzawa, Głuchołazy) introducing half-almond profiles and hollows on the jambs' corners, then also more diversified ones. The capitals were rich with sculptural decorations. The last example of this direction originated from the sixties of the 13th century. The second direction, initiated from approximately 1235 in the St. Maciej church in Wrocław, is characterised by a greater plasticity of jambs thanks to almond profiles and deep hollows. Detached or embedded stanchions had chalice capitals without ornaments. Profiled jambs smoothly transformed into the archivolt. The first portal of the third direction was the portal to the chapel of the Bishop's Manor in Wrocław, which was erected in approximately 1235. It was characteristic for its limitation in architectural fragmentation to elements, without area of capitals. This direction was continued until the end of the century and later. The portals of the fourth direction, without offsets with stanchions, composed from protrusion profiles and hollows not creating offsets, were applied from approximately 1250. Their jambs has bases and capitals of various forms and decorations. Fragmented portals were also applied in the 14th century.

12

Głowice talerzowe w XIII-wiecznych portalach śląskich

Kozaczewska-Golasz H.

Architectus

|

2004

|

Nr 1(15)

27--33

PL

Spośród blisko stu portali uskokowych, powstałych w XIII w. w budowlach śląskich, w ponad połowie znajduje się strefa głowic wieńcząca ościeża lub tylko głowice nad kolumnami. Stosowano różne typy głowic: kielichowe gładkie, kielichowo-blokowe, kielichowe z dekoracją roślinną oraz talerzowe. Te ostatnie występują w 14 budowlach zgrupowanych w trzech ośrodkach: w okolicy Lwówek - Złotoryja, Strzelin - Brzeg, Nysy oraz po jednym koło Wrocławia i Ścinawy (ryc. 1). Formy głowic talerzowych są różne - od złożonych z torusów i wklęsków do skromnych jednotorusowych. Podobne formy występują jako przewiązki trzonów kolumn w portalach oraz jako przewiązki służek (kościół parafialny pw. NPM w Złotoryi) i głowice kolumienek w oknach (Świerzawa). W dotychczasowej literaturze przedmiotu zwrócono uwagę na podobieństwo gzymsu portalu trzebnickiego do głowic talerzowych [9], [13]. Celem artykułu jest przedstawienie zmian zachodzących w formach głowic talerzowych w ciągu XIII w., a także analiza strefy głowic portalu zachodniego w kościele św. Bartłomieja w Trzebnicy.

EN

Disk capitals occur in fourteen Silesian churches from the 13th century. Their profiles changed during the century from complex to more and more simple. The moulding of the west portal in the church of St Bartholomew in Trzebnica has a form similar to the disk capitals of the 2n<] quarter of the 13th century. An analysis of the triple area of the capitals of this portal, of various ornamentations and not well matched offset sizes, allows the author to determine that they originate from different portals made in the lsl quarter and at the end of the 2nd quarter of the 13,h century. The portal preserved, was assembled of elements probably coming from three portals, most likely during the period of building of the mediaeval west tower, after the middle of the 13th century.

13

Remontowe struktury kratownicowe dla sklepień p. Ferrariego w Wielkopolsce

Kozaczewska-Golasz H., Kowal E., Mirski J. Z.

Prace Naukowe Instytutu Budownictwa Politechniki Wrocławskiej. Konferencje

|

2002

|

Vol. 82, nr 31

189-196

PL

W pracy zaprezentowano oryginalne rozwiązania uniwersalnych struktur kratownicowych, nadających się na podparcia sklepień o założeniu centralnym. Koncepcja konstrukcji zrodziła się z potrzeby konserwacji i napraw sklepień, które zaprojektował włoski architekt P. Ferrari i nadzorował ich budowę w Wielkopolsce. Dla sześciu form geometryczno-konstrukcyjnych sklepień wytypowano w nich punkty podparcia, które posłużyły do ustalenia topologii siatek kratownic, uwzględniając ich geometryczną niezmienność. Podano trzy grupy struktur w zależności od potrzeby podparcia fragmentów sklepień. Wskazano rozwiązania techniczne punktów podparcia oraz możliwość jednoczesnego umieszczenia rusztowań personalnych. Uniwersalność konstrukcji pozwoli na zastosowanie ich do innych sklepień oraz kopuł o podobnych formach geometrycznych. Rozwój podanych koncepcji uzależniono od doświadczeń remontowych firm specjalistycznych, które zastosują podane propozycje struktur.

EN

In the work it was presented 3 types of universal rod structures using to support vaultings arched with four-side and eight-side abutment. In setting of typology of rod structures it was imperfed a minimal number of rods in a bow performing geometrical Constance; tautness all proposal supporting structures is able to increase by adding aditional rods.

14

Perspektywiczne portale XIII-wiecznych kościołów śląskich

Kozaczewska-Golasz H.

Architectus

|

2002

|

Nr 2(12)

9--24

EN

Perspective portals are portals with widely splayed jambs, which could be formed in various ways. In up-to-date estimations of these portals sculptured forms played the most important role, architectonic forms were less important. An analysis of the architectonic shaping of the portals carried out by the author, and especially their horizontal cross-sections, allowed presenting their development throughout the 13lh century. An offset portal with small columns of a large diameter was the initial form at the beginning of the century. New elements appeared around 1230, endowing the portals with early-Gothic features. More and more varied moulding of the jambs, using convex and concave forms, before the end of the 13lh century led to the emergence of perspective portals of two arrangements. One of them was a continuation of the offset portal development, with columns. The other was a new portal arrangement in which the offset form disappeared - the jambs were created by several elements standing along an outspreading line, placed on a common plinth of a diagonal line and joined by a common moulding.

PL

Do XII wieku był stosowany jeden typ portalu uskokowego z kolumienkami [3], [23], [24]. Jego najwspanialszym przykładem jest portal ołbiński we Wrocławiu, pokryty dodatkowo dekoracją rzeźbiarską o motywach geometrycznych, roślinnych, zwierzęcych i postaci ludzkich (ryc. 1). Wiek XIII przyniósł ogromną różnorodność portali. Zrezygnowano w zasadzie z dekoracji rzeźbiarskiej ościeży i archiwolty, pozostawiając ją na głowicach i tympanonach. W nowy sposób zaczęto kształtować ościeża i archiwolty za pomocą elementów architektonicznych - wałków i wklęsków. Dwadzieścia portali, na których podstawie autorka prowadziła analizy pochodzi po połowie z kościołów miejskich i wiejskich. Niektóre obiekty mają późne wzmianki historyczne, bo pochodzące dopiero z początku XIV wieku. Ocena czasu powstania budowli oraz znajdujących się w nich detali architektonicznych jest często subiektywna. Portale kościołów wiejskich, powstałych w 3. lub 4. ćwierci XIII w., mogły powtarzać formy nieistniejących już wcześniejszych portali kościołów miejskich parafialnych i zakonnych. W dotychczasowych opracowaniach szczególną uwagę zwracano na formy rzeźbiarskie, a rozczłonkowanie architektoniczne trakto-wano bardzo ogólnie. Formy rzeźbiarskie nie stanowią dostatecznej podstawy do datowania. Z tego powodu autorka poddała analizie formy architektoniczne i podjęła próbę przedstawienia ich typologicznego rozwoju w ciągu XIII wieku, niezależnie od ich dotychczasowego datowania. Za podstawę przyjęto przekroje ościeży oraz zasady ich kształtowania. Formy baz, dekoracje głowic, tympanonów, a także ościeży i archiwolt stanowią uzupełnienie kompozycji architektonicznej.

15

Sklepienia kościołów Pompea Ferrariego

Kozaczewska-Golasz H., Kowal E. A.

Architectus

|

2001

|

Nr 1-2(9-10)

25--37

PL

Pompeo Ferrari urodził się około 1660 r., prawdopodobnie w Rzymie. Kształcił się w Rzymie, gdzie jako młody architekt brał udział w konkursach w Accademia di S. Luca. Dwukrotnie zdobył pierwszą nagrodę-w 1678 i 1681 r. Nic więcej nie wiadomo o jego działalności architektonicznej na terenie Włoch. Przyjazd do Polski zaproponował Ferrariemu wojewoda poznański Stanisław Leszczyński (1677-1766), który poszukiwał architekta do przebudowy pałacu w Rydzynie [3], [6]. W tym czasie w Rzymie możliwości budowlane były ograniczone i architekt skorzystał z zaproszenia. Prawdo-podobnie w roku 1696 przybył do Rydzyny, gdzie mieszkał do końca życia. Z miastem tym związał się poprzez małżeństwo z Anną Rozyną Eitnerównąw 1703 r. Ferrari prace rozpoczął od przebudowy skrzydła zachodniego pałacu w Rydzynie. Przed włoskim architektem rysowały się wielkie perspektywy, gdy w 1704 r. Stanisław Leszczyński został królem polskim. Niestety, trwało to tylko do 1709 r., gdy król został zmuszony do wyjazdu z kraju, a pałac dostał się pod administrację saską. Ferrari do tego czasu pokazał się już jako dobry architekt i bez obaw pozostał w Rydzynie. W Polsce tworzył przez 40 lat. Projektował i budował pałace, kościoły i kaplice na terenie Wielkopolski niemal do końca życia. Zmarł w 1736 r. w Rydzynie.

EN

The Italian architect, Pompeo Ferrari, built six churches and three chapels in Wielkopolska, a province of Poland. He tried to give the sacral buldings a central or central-longitudinal plan which he covered with various vaultings, generally depicted as domes. A description of these vaults in hitherto existing literature is not very precise and the aim of this paper is to present them from the geometrical and constructional point of view, as well as against the background of the building's architecture. To cover the central parts of the churches Ferrari applied the following vaults: sail, cloistered, octapartite and double-shelled. He renewed coverings known from ancient times or the Middle Ages by introducing buttresses, frame divisions and wall-paintings. Buttresses were construction elements which conveyed the pressure on to the pillars and cross vaults aiding them. Buttresses were also an important composition element of the interior. They "flowed" onto the pilasters with which they formed a vertical articulation. The churches are well illuminated due to windows located high under the vaultings. The interiors are painted in light colours, not overloaded with polychromy, introducing a serene atmosphere. This is intensified by delicate inflections and undulations of the walls and entablatures.

16

Od średniowiecznych kotew do szkieletu żelaznego w barokowych kopułach

Kozaczewska-Golasz H., Kowal E. A.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

1999

|

T. 44, z. 3

105-112

EN

During works carried out in 1996 with the aim of protecting the dome of the church of the Philippists Fathers in Gostyń, the upper parts of vaulting buttresses, into which flat iron bars were inserted, were uncrovered. Pompeo Ferrari was the builder of the Gostyń dome. He was an architect educated in Rome who worked in the province of Wielkopolska. The existance of iron reinforcements induced the authors to search for similar construction solutions of domes in Italy and their origin. The Italian builders used wooden and iron anchors in Gothic interiors covered by cross vaults and cloister vaults. Wooden girdles strengthen the Renaissance dome of the Florence cathedral,the tambour and dome of Saint Peter's Cathedral in Rome is strengthened by iron girdles.There was no success in finding references relating to reinforcements of Italian Baroque domes in literature.For this reason the Baroque dome of the church in Gostyń, being the work of an Italian architect, brings valuable information. From archive sources it is know that in the bricklayed Gostyä dome there are three great iron girdles and a small one under the lantern. Their sections and position are, however, unknown. The flat iron bars of 8 x 45 mm cross-section inserted into the vault rib were, most probably, connected with the girdles, creating an iron framework whose role was to assure the stability of the dome. Its task has been fulfilled because despite cracks of the brick canopy the construction has not collapsed. The iron Baroque framework performed a similar role as the reinforcement of contemporary reinforced concrete. Perhaps the origins of ferroconcret reach the Baroque or Renaissance times?

17

Perge - antyczne miasto w Azji Mniejszej

Kozaczewska-Golasz H., Golasz-Szołomicka H.

Architectus

|

1999

|

Nr 2(6)

3--11

PL

Perge leży w Pamfilii, 16 km od Antalii, obecnie w pd.-zach. części Turcji. Opuszczone w XIII w. pozostawało nie zamieszkane aż do końca XIX w., gdy ponownie zostało odkryte, wraz z innymi miastami grecko-rzymskimi tej części Azji Mniejszej, przez ekipę badawczą kierowaną przez Karola hr. Lanckorońskiego [5, s. 34-65]. Wykonano pomiary zachowanych obiektów, które zamieszczono w publikacji wraz z obszernym opisem zabytków na tle miasta. Były to pierwsze badania naukowe w Pamfilii o poziomie, który imponuje do dzisiaj. Systematyczne badania archeologiczne zaczęli prowadzić archeolodzy tureccy dopiero po II wojnie światowej pod kierunkiem A.M. Mansela. W publikacjach tureckich [1], [7] w sposób szczegółowy przedstawiono historię miasta i opis zachowanych budowli, korzystając z niektórych rysunków pomiarów i rekonstrukcyjnych wykonanych przez Niemanna. Wynikiem prowadzonych badań był nowy plan miasta z podziałem na bloki mieszkalne [3]. Celem artykułu jest przedstawienie zabytków Perge, wśród których zachowało się kilka budowli monumentalnych, interesujących ze względu na specyficzne cechy małoazjatyckie.

EN

Perge lies in Pamfilia in the south-western part of Turkey. It was abandoned in the 13th century and left unoccupied until the 19th century. Explorations were carried out by count Karol Lanckoronski, and after the Second World War they were directed by A.M. Mansel. Most monumental buildings were uncovered and some were reconstructed. The oldest monuments in Perge arc the Hellenistic town walls with towers and the southern town gate with two round towers and a scmi-cliptic area. Perge went through its greatest period in the 2nd and 3rd centuries under Roman rule, and monuments which have survived arc mainly from that period. At that time the town had two main column streets cardo and documanus. Cardo (north-south) was shut off from the north by a gate with a nimfeum from which water flowed into a wide open canal running along the middle of the street. The main market square was the forum, near the Hellenistic gate, surrounded by Corinthian porticos. A theatre for an audience of 12 thousand and a stadium which could accomodate 27 thousand spectators were built outside the town walls. In the town there were hot baths, a palaestra and living accomodations, which remain uncovered. The old town walls were strengthened in the 4th century, new sections were built from the south side, closed by a gate located between angular towers.