Wyniki wyszukiwania - BazTech

Ograniczanie wyników

2 Zamecki S.

2 2000

Znaleziono wyników: 2

Liczba wyników na stronie

Wyniki wyszukiwania

Wyszukiwano:
w słowach kluczowych: teoria atomistyczna

Sortuj według:

Ogranicz wyniki do:

W kręgu interpretacji i polemik wokół chemicznej teorii atomistyczo-molekularnej (1807-1840)

Zamecki S.

Kwartalnik Historii Nauki i Techniki

2000

R. 45, nr 3/4

7--56

Poglądy Daltona budziły sprzeciw począwszy od ich ogłoszenia. Na przykład na przełomie XVIII i XIX w. kilku wybitnych uczonych oponowało przeciwko Daltonowskiej tzw. pierwszej teorii mieszaniny gazów (theory o f mixedgases). Przypomnę, że w latach 1797-1807 przeciwstawiano jej tezę, iż powietrze atmosferyczne jest związkiem azotu i tlenu, a nie mieszaniną gazów. Takie stanowisko zajmowali m.in. F. Humboldt, C. L. Morozzo, H. Davy, T. Thomson, C. L. Berthollet, J. Bostock, J. Murray, J. Gough2. Dalton odpowiadał na niektóre zarzuty, w tym na kartach pierwszej części A New System of Chemical Philosophy (1808), a mianowicie w obszernym paragrafie On the Constitution of Mixed Elastic Fluids3. Krytyka pierwszej Daltonowskiej teorii mieszaniny gazów niewątpliwie wpłynęła korzystnie na dalsze losy badań prowadzonych przez uczonego a nadto na upowszechnienie ich rezultatów w Europie. Jako badacz mieszanin gazów, Dalton stał się na początku XIX w. obecny na kartach wielu podręczników; natomiast jego osiągnięcia w budowaniu chemicznej teorii atomistyczno-molekularnej początkowo nie budziły wśród chemików zbyt dużego zainteresowania. Jednak w niniejszym artykule będzie mowa nie o polemikach wokół Daltonowskiej teorii mieszaniny gazów ale o polemikach dotyczących jego chemicznej teorii atomistyczno-molekularnej. Powstaje natychmiast problem: który tekst należy potraktować jako otwierający tę drugą polemikę? Wydaje się, że nie byłoby wskazane uznanie za taki fragmentu trzeciego tomu trzeciego wydania książki Thomasa Thomsona System of Chemistry (1807), gdzie po raz pierwszy - jak się na ogół sądzi - zamieszczone zostało szkicowe ujęcie chemicznej teorii atomistycznej Daltona. Natomiast pierwsze rozwinięte ujęcie tej teorii w wysłowieniu samego Daltona pojawiło się nieco później, a mianowicie w jego książce A New System of Chemical Philosophy(1808)4. Ujęcia owej teorii - szkicowe Thomsona i rozwinięte samego Daltona - różnią się, toteż można potraktować pierwsze jako autonomiczne, chociaż nie wnoszące ani nowych motywów jako nadmiernie uproszczone, ani też motywów polemicznych. Oczywiście Thomson napisał swój tekst po rozmowie z Daltonem w sierpniu 1804 r., a więc opierał się na pierwszych wersjach poglądów twórcy chemicznej teorii atomistyczno-molekularnej pochodzących jeszcze z 1803 r. Niezależnie od tego ostatniego szczegółu, należy stwierdzić, że w książce A New System o f Chemical Philosophy znalazły się sformułowania, które mogły zachęcać do polemiki. W szczególności niejasna była terminologia stosowana przez Daltona, konkretyzująca się w użyciu takich terminów, jak: „cząstka“ (particie), „atom“ etc. Można sądzić, że wychodząc naprzeciw możliwym teoretycznym zarzutom, a także czując potrzebę podjęcia polemiki z poszczególnymi autorami, którzy posługiwali się tymi terminami, napisał Dalton list do wydawcy periodyku „A Journal of Natural Philosophy, Chemistry and the Arts“, Williama Nicholsona; tekst tego listu został opublikowany w postaci artykułu5. Wcześniej Joseph Louis Gay-Lussac opublikował swój artykuł6, w którym wysunął koncepcję „objętościową“ łączenia się indywiduów chemicznych, alternatywną wobec „wagowej“ koncepcji Daltona. Wersja podana przez Gay-Lussaca stała się punktem wyjścia dalszych wypowiedzi takich uczonych, jak: Wollaston, Thomson, Berzelius, Dalton, Davy i Whewell. W toku polemik „wagowa“ koncepcja Daltona uległa niejako rozdwojeniu, o ile bowiem ten stosował termin „ciężar atomowy“ i pokrewne, o tyle bardziej od niego pozytywizujący chemicy XIX w. posługiwali się terminem „ciężar równoważnikowy“ (resp. „równoważnik“). Kongres Chemików w Karlsruhe (1860) miał za zadanie usunąć lub przynajmniej ograniczyć ten zamęt terminologiczno-pojęciowy w subdziedzinie chemii. Niżej omówione będą prace Daltona, Thomsona, Berzeliusa, Wollastona opublikowane głównie na łamach takich brytyjskich periodyków, jak: „A Journal of Natural Philosophy, Chemistry and Arts“, „Philosophical Transactions of the Royal Society“ i „Annals of Philosophy“. Analiza tych prac uzupełniona zostanie analizą wybranych wypowiedzi Davy’ego i Whewella; w pracach tego ostatniego do głosu dochodzą określone preferencje filozoficzne. Korzystam w opracowywaniu tego artykułu głownie ze zbioru prac opublikowanych pod redakcją Davida M. Knighta w książce Classical Scientific Papers. Chemistry. First Series (London 1968). Rozpocznę od artykułu Daltona z 1811 r., który można potraktować jako otwierający polemikę wokół chemicznej teorii atomistyczno-molekularnej.

Powstanie chemicznej teorii atomistyczno-molekularnej Johna Daltona (1793-1810)

Zamecki S.

Kwartalnik Historii Nauki i Techniki

2000

R. 45, nr 2

7--48

Wyprzedzając dalsze rozważania, chciałbym na początek wytłumaczyć się z tytułu niniejszego artykułu. Zwykle historycy dziedziny nauki, w szczególności zaś historycy subdziedziny chemii, przypisują Daltonowi autorstwo tylko teorii atomistycznej w subdziedzinie chemii, nie zaś teorii atomistyczno-molekularnej czy molekularnej. Na poparcie swego stanowiska odwołują się oni do faktu, że Dalton na ogół nie stosował terminu „molekuła“ (ang. molecule) a termin„atom“ (atom) i inne. Nie podważając ostatniego stwierdzenia, będę dalej argumentować, że wytworzona przez Daltona koncepcja była właśnie atomistyczno molekularna w tym sensie, że głosiła tezy dotyczące zarówno atomów w jego rozumieniu, jak i tworów zbudowanych z atomów, które już w okresie twórczej działalności Daltona jako chemika niektórzy nazywali „molekułami“. Wprawdzieowe twory nazywał on niekiedy „atomami złożonymi“, niemniej ten fakt językowy nie powinien przesłaniać faktu merytorycznego, że to, co uchodzi za istotne novum w koncepcji Daltona, a mianowicie jego chemiczna teoria atomistyczna, dotyczyła głównie konstytucji tworów nazywanych do dziś „molekułami“. Zresztą sam Dalton w swych nielicznych enuncjacjach na temat stosowanej przez siebie terminologii przestrzegał przed nazbyt dosłownym trzymaniem się etymologicznej tradycji w odniesieniu do terminu „atom“ i pochodnych.Co się tyczy okresu uwidocznionego w tytule artykułu, to sprawa jest prosta. W latach 1793-1810 powstawały: naprzód zręby a później rozwinięta teoria atomistyczno-molekularna Daltona. W zasadzie, o ile nie liczyć kilku jego polemicznych prac, poruszających problemy teorii atomistyczno-molekularnej, powstałych po 1810 r., można uznać, że stanowisko Daltona w tym właśnie roku było już w pełni ukształtowane. Szczegółowa analiza dorobku pisarskiego Daltona - mam nadzieję – pozwoli na uwiarygodnienie zajmowanego tutaj stanowiska. Na temat powstania teorii atomistyczno-molekularnej Daltona opublikowano już wiele opracowań, pióra autorów wywodzących się z rożnych krajów.Oczywiście dominują w tym zakresie anglofońscy autorzy, głownie z Wielkiej Brytanii. Problematyka ta interesowała już historyków subdziedziny chemii piszących na początku XIX w. W szczególności warto wymienić na tym miejscuThomasa Thomsona, autora książki System o f Chemistry, w której - w trzecim wydaniu - po raz pierwszy zostały zakomunikowane brytyjskiej społeczności chemików atomistyczno-molekularne poglądy Daltona1. Thomson jest w poważnym stopniu odpowiedzialny za upowszechnienie dyskusyjnego mniemania, że Dalton doszedł do swej teorii drogą indukcji, a mianowicie badając stosunek wagowy wodoru w gazie błotnym, znanym na Wyspach Brytyjskich pod nazwą marshgas, do wodoru w etylenie (ethylene), znanym tam pod nazwą olefiantgas. Podobne stanowisko zajął w XX w. Edward Thorpe’. Pogląd ten został poddany szczegółowemu badaniu przez Henry’ego E. Roscoe’a i Arthura Hardenaw książce wielokrotnie cytowanej w piśmiennictwie światowym4 i ostatecznieprzez nich odrzucony. Nie znaczy to, że droga indukcji została definitywnie odrzucona przez historyków subdziedziny chemii. Od czasu do czasu dają o sobie znać próby jej wskrzeszenia, chociaż - przyznać trzeba - indukcja jako metoda odkrywania czy to praw empirycznych, czy to teorii straciła w XX w. wielu zwolenników, także wśród historyków subdziedziny chemii, w interpretowaniu wydarzeń z dziejów tej subdziedziny. W XX w., w związku z profesjonalizacją historii subdziedziny chemii w skali światowej, a także powstaniem nowoczesnych koncepcji teoretycznych dotyczących budowy atomów, molekuł, charakteru wiązań chemicznych etc. wzrosło zainteresowanie dziejami rozważań na temat ogólnych koncepcji korpuskularnych,w szczególności zaś koncepcji atomistyczno-molekularnych. Opublikowano wiele cennych opracowań poświęconych rożnym aspektom tych koncepcji. Zajmowanie się dziejami powstania teorii atomistyczno-molekularnej Daltona weszło do kanonu tematów badawczych profesjonalnych historyków subdziedziny chemii. Piśmiennictwo światowe dotyczące Daltona i jego teorii atomistyczno-molekularnej jest dziś przebogate, chociaż - przyznać trzeba - nadal dominują w tej pracy autorzy z Wielkiej Brytanii. Niniejszy artykuł podejmuje wyłącznie analizę pisarstwa Daltona w okresie jak zaznaczono w tytule. Dalsze rozważania, dotyczące polemik wokół Daltonowskiejchemicznej teorii atomistyczno-molekularnej, przedstawione zostaną w odrębnej pracy.

The article deals with the emergence of the atomic-molecular chemical theory of John Dalton’s, which according to the author can be dated to the years 1793-1810. The author interprets Dalton’s theory as atomic-molecular rather than just molecular, as is the case with most historians of chemistry. The origins of the theory - if we take only Dalton’s work into account - are to be found in Dalton’s meteorological research, which he conducted at Kendal and later in Manchester. This research resulted in a book by Dalton entitled Meteorological Observations and Essays, which was published in 1793 in London. The author of the current article analyses Dalton’s original publications from 48 S. Zamecki the years 1793-1810, including his most important work: A New System o f Chemical Philosophy, mainly its first part of 1808 and the second part of 1810, in which can be found an elaborate presentation of the scientist’s atomic-molecular chemical theory. The main focus of the article is on substantive and methodological analyses of Dalton’s work; these are viewed against the background of other writings on Dalton’s achievements.The article forms part of a larger project, involving a book currently under preparation:Powstaniekoncepcjiatomistyczno-molekularnych w subdziedziniechemii. Aspektyempiryczneiteoretyczne [The Rise of Atomic-Molecular Conceptions in the Subfield o fChemistry. Empirical and Theoretical Aspects].