Wyniki wyszukiwania - BazTech

1

Tworzenie modelu pojęciowego dla zarządzania ryzykiem na przykładzie procesu laminowania w stoczni jachtowej

Dembicka Anna, Niksa-Rynkiewicz Tacjana, Mołas Katarzyna Anna, Szalewski Paweł

Problemy Jakości

|

2019

|

R. 51, nr 5

25--30

PL

Celem artykułu jest zaproponowanie modelu pojęciowego normalizującego kryteria oceny ryzyka w systemie zarządzania jakością w stoczni jachtowej. Zamiarem jest przeprowadzenie analizy danych, pozwalającej wytyczyć zbiory o wysokim, średnim i niskim poziomie istotności dla wszystkich błędów powstających w procesie laminowania. W artykule skoncentrowano się na najważniejszych pojęciach związanych z ryzykiem i kryteriami jego oceny. Opracowany model pojęciowy został poddany analizie i posłużył do badań, uwzględniając 4 typy jachtów, zawierających łącznie 1450 próbek.

EN

The aim of the article is to propose a conceptual model that normalizes risk assessment criteria in a quality management system at a yacht shipyard. The intention is to perform a data analysis that allows to determine collections with high, medium and low level of significance for all errors arising in the laminating process. The article focuses on the most important concepts related to risk and the criteria for its evaluation. The conceptual model developed was analyzed and used for the study taking into account four types of yachts, containing a total of 1,450 samples.

2

Standaryzacja w obszarze dziedzictwa kulturowego – przegląd wybranych podstaw metodycznych

Zwirowicz-Rutkowska A., Mościcka A.

Roczniki Geomatyki

|

2015

|

T. 13, z. 3(69)

277--287

PL

Dziedzictwo kulturowe jest nieograniczonym źródłem wiedzy o przeszłości, wykorzystywanym na potrzeby wielu nowych badań, także o charakterze interdyscyplinarnym. Dokumenty pisane, stare mapy, obrazy, przedmioty codziennego użytku i dzieła sztuki dostarczają wielu informacji na temat dawnych miejsc i wydarzeń, jak również osób i minionych zjawisk. Problemem w otrzymaniu pełnej i kompleksowej informacji na temat badanych procesów jest m.in. rozproszenie dóbr kultury po całym świecie. Istotnym zadaniem jest budowa, jak również rozwój istniejących baz danych, także przestrzennych, dotyczących ruchomego dziedzictwa, dzięki którym możliwe jest gromadzenie danych o obiektach, prezentacja danych, jak również dostęp do informacji o poszczególnych obiektach. Tworzenie rozwiązań geoinformacyjnych dedykowanych dziedzictwu kulturowemu wymaga szeregu działań organizacyjnych, ale także technologicznych w tym m.in. opisanie obiektów dziedzictwa kulturowego, ustalenie struktur danych, formatów danych, reguł wymiany i integracji danych. Celem artykułu jest omówienie wybranych założeń metodycznych oraz standardów dla dziedzictwa ruchomego, a także potencjału informacji geograficznej i norm serii ISO 19100 w procesie standaryzacji dziedzictwa kulturowego. Autorki odnoszą się do ontologii CIDOC CRM, a także dokonują analizy standardów w zakresie opisu cyfrowych kopii zabytków, takich jak: ObjectID, EAD i Dublin Core.

EN

Cultural heritage is the unlimited source of knowledge about the past, used for many new research studies, including the interdisciplinary ones. Written documents, old maps, everyday articles and work arts are sources of information about past locations and events, as well as about men and events. Dispersion of cultural heritage objects results in the lack of complete information about processes under investigation. An important issue is development of databases, also spatial ones, which allow to store and present data, as well as to access information about selected objects. Development of geoinformation applications dedicated to cultural heritage requires certain organizational and technological tasks to be performed, such as metadata, data structures and formats, rules for data exchange and integration. The aim of the paper is to discuss the role of the selected methodological bases and standards for movable heritage, as well as the potential of geographic information and ISO 19100 series standards in the heritage standardization process. The authors describe CIDOC CRM ontology and analyze metadata standards for digital copies of movable heritage objects: ObjectID, EAD and Dublin Core.

3

Topograficzne modelowanie czasoprzestrzeni geograficznej na przykładzie ewolucji modelu pojęciowego TBD/BDOT

Głażewski A.

Roczniki Geomatyki

|

2013

|

T. 11, z. 1(58)

69--83

PL

Od rozpoczęcia praktycznego wdrażania w Polsce zasad budowy infrastruktury informacji przestrzennej zawartych w dyrektywie INSPIRE mijają 3 lata, a właśnie ów moment (przełom lat 2009/2010) można uznać za pewną cezurę w funkcjonowaniu infrastruktury informacji przestrzennej w naszym kraju. Warto w tym kontekście przedstawić ewolucję topograficznego modelowania rzeczywistości geograficznej, czyli takiej rejestracji element ów czasoprzestrzeni, która jest właściwa topografii, dostarczającej jednoznacznej, możliwie precyzyjnej, i spójnie uogólnionej informacji o położeniu i cechach elementów terenu. Jako przykład tej ewolucji wybrano model pojęciowy Bazy Danych Topograficznych (TBD), zreformowanej kilka lat temu (a formalnie w roku 2011) do Bazy Danych Obiektów Topograficznych (BDOT), którego zasadnicze etapy i kierunki rozwoju zostaną tu przedstawione. Model pojęciowy (konceptualny) bazy danych przestrzennych jest opisem abstrakcji rzeczywistości czasoprzestrzennej, zawierającym definicje zbiorów encji dotyczących opisywanego fragmentu tej rzeczywistości, wraz ze wzajemnymi powiązaniami tych zbiorów oraz warunkami powiązań i atrybutów samych encji. Opis ten jest tak sformalizowany, aby był czytelny dla narzędzi informatycznych, a jeśli stosuje język formalny (np. UML), to można go nazwać schematem pojęciowym i wykorzystać do implementacji modelu (Głażewski, 2009). Badania nad poruszaną problematyką, obejmujące także szersze spektrum zagadnień, prowadzono w ramach dwóch projektów, które zbiegają się w czasie, ale też stanowią przedmiot współpracy eksperckiej Wydziału Geodezji i Kartografii Politechniki Warszawskiej z Głównym Urzędem Geodezji i Kartografii. Pierwszy projekt, typowo naukowy, prowadzony przez Zakład Kartografii Politechniki Warszawskiej i finansowany przez Narodowe Centrum Nauki, pt. Opracowanie metodyki zasilania, generalizacji, wizualizacji i prowadzenia analiz przestrzennych w środowisku wielorozdzielczej bazy danych topograficznych BDG, jest nastawiony na poszukiwanie nowych rozwiązań metodycznych i technologicznych z wymienionych w temacie zakresów.

EN

In this two projects are considered. The first, practical one, leads to development of the national reference database according to Technical Guidelines TBD and is run by the Head Office of Geodesy and Cartography (GUGiK). It's financed by the European Regional Development Fund - ERDF, within the framework of the 7th Priority Axis of the Operational Programme Innovative Economy, and titled -Georeference Database of Topographic Objects (BDOT) with the National Management System "The second project, strictly scientific, is run by Cartography Department on the Faculty of Geodesy and Cartography of Warsaw University of Technology, titled" Developing of methodology of integration, visualization, generalization and leading the spatial analysis in environment of multiresolution reference database". Both of them are in the same phase and refer to the same products, so they are complementary. Research work with new ideas can be implemented in practice, and the basic limitations in database production have to be honored in developing theoretical works. The main objective of the paper is to present the evolution of conceptual model TBD/BDOT, referring to standards offered by database theory and wider context of modeling the elements of geographic reality. The conceptual model of Topographic DataBase (TBD), developed in 2003, was the best at that time and became an example for reflections on classification or modeling in next generations of products. The next stage of topographic modeling in our country was the concept of Multiresolution Topographic DataBase - dated from the era of INSPIRE.

4

Modele danych przestrzennych w UML i ich transformacja do schematów GML i struktur baz danych

Michalak J., Chojka A., Zwirowicz-Rutkowska A., Parzyński Z.

Roczniki Geomatyki

|

2012

|

T. 10, z. 1

5-134

PL

Celem monografii jest przedstawienie czytelnikom podstawowych metodyk, technik i narzędzi przeznaczonych do budowy modeli pojęciowych danych przestrzennych na poziomie pojęciowym i implementacyjnym, a następnie do transformacji tych modeli do schematów XSD bazujących na języku GML i do zapisów struktur baz danych w języku DDL. Całość składa się z dwunastu rozdziałów dotyczących poszczególnych aspektów budowy modeli i ich transformacji. Wstęp wprowadza czytelników w całą przedstawianą problematykę i naświetla szerszy teoretyczny kontekst z zakresu modelowania i wykorzystania modeli w zastosowaniach praktycznych. Rozdział drugi poświęcony jest nowym metodom zapisu danych przestrzennych opartego na językach znacznikowych, a w szczególności na języku GML, objaśnia zasady takiego zapisu, zawiera krótką historię języka GML i przedstawia inne języki znacznikowe z nim powiązane. Rozdziały trzeci i czwarty stanowią wprowadzenie do modelowania informacji przestrzennej opartego o metodykę MDA z wykorzystaniem języka UML i zawierają przegląd standardów i narzędzi służących temu modelowaniu. W rozdziałach piątym i szóstym przedstawione są podstawowe zasady budowy tematycznych schematów aplikacyjnych w metodyce języka UML i języka GML zilustrowane przykładami. Rozdział siódmy poświęcony jest zagadnieniom transformacji schematów aplikacyjnych z UML do GML, a w szczególności wymaganiom i ograniczeniom, jakie muszą być spełnione, a także dostępnym narzędziom. Kolejny ósmy rozdział dotyczy modeli UML dedykowanych komponentowi infrastruktury krajowej, przeznaczonym dla Służby Geodezyjnej i Kartograficznej. W rozdziale dziewiątym dokonany jest przegląd najczęściej popełnianych błędów w budowie modeli UML przeznaczonych do utworzenia schematów bazujących na języku GML. Tematem rozdziału dziesiątego jest zastosowanie metodyki MDA do transformacji modeli UML do struktur relacyjnych baz danych. Rozdział jedenasty zawiera metodyczną analizę różnych przypadków występujących w modelach danych tematów aneksów II i III dyrektywy INSPIRE, w tym porównanie z modelami tematów aneksu I, analizę różnych typów i form danych, jakie tam występują. Dwunasty rozdział to podsumowanie, w którym zwraca się szczególną uwagę na dynamiczny rozwój metod z tego zakresu, zmiany zachodzące w zakresie stosowanej terminologii i skutki, jakie te zmiany za sobą pociągają.

EN

The main objective of the monograph is to present essential methodologies, technologies and software tools dedicated to building conceptual models of geospatial data on conceptual level, and implementation level, and then to be transformed into XSD schemas based on GML language and to encode data bases structures in DDL language. The whole monograph consists of twelve chapters concerning different aspects of models development and their transformation. The introduction familiarizes readers with all issues presented and clarifies broader theoretical context with regard to modeling and exploitation of models in practical applications. The second chapter is dedicated to modern methods of encoding spatial data based on markup languages, in particular on GML language; rules for that encoding are also explained. This chapter contains a short history of GML language and presents other markup languages associated with it. Chapters three and four provide an introduction to spatial information modeling based on MDA methodology with application of UML language and it contains a review of standards and tools dedicated to such modeling. In chapters five and six, essential rules of development of thematic application schemas are presented in the methodology of UML and GML languages. Examples to illustrate them are provided. Chapter seven is dedicated to issues of transformation application schemas from UML to GML, in particular to the requirements and constrains that must be fulfilled and also to available tools. The next chapter eight concerns UML models dedicated to components of the national infrastructure designated for Geodetic and Cartographic Service. In chapter nine, a review of most frequent mistakes committed in drawing up UML models dedicated to generating of schemas based on GML language are presented. The subject of chapter ten is the application of MDA methodology for transformation of UML models into relational databases structures. Chapter eleven contains methodological analysis of various cases occurring in data models for the themes defined in Annex II and III of INSPIRE Directive as well as a comparison with the models for themes defined in Annex I and an analysis of various data forms occuring there. In chapter twelve, the recapitulation is presented, in which dynamic development of methods in this area is taken in consideration. In addition, significant changes in the terminology and the effects of these changes are discussed.

5

Analiza spójności modeli pojęciowych polskich urzędowych baz danych referencyjnych

Głażewski A.

Roczniki Geomatyki

|

2009

|

T. 7, z. 5

55-77

EN

In the paper, results of coherence analysis of conceptual models of Polish reference databases accessible in the state geodetic and cartographic resources are presented. The databases examined constitute basic elements of the Polish NSDI, and their conceptual models are referred to three scale levels: m Cadastral ~1:1000, m Basic topographic ~1:10 000, m Generalised topographic ~ 1:50 000, The conceptual model of spatial database, determining its content, defines abstractions of real phenomena . database entities . by means of definitions of features, names of attributes, data types, and types of links between feature classes. At this stage, choosing the way of referring the entities to phenomena of geographic reality is of key importance. In the theory it is assumed that database utilization and case studies determine the way of abstracting basic features of geographic space-time. Modeling of the same phenomena may give different (correct) results . depending on the aim the database is used. Sometimes it.s necessary to preserve redundancy of data at the highest levels of detailness (named here: cadastral and basic topographic) by saving several versions of the same phenomena . referring to different features (eg. object.s axis and its face). The starting point for research was the concept of Multiresolution Topographic Database (WTDB), worked out within the Project No. 6 T 12 2005C/06552 .Methodology and procedures of integration, visualisation, generalisation and standardisation of reference databases, which are accessible in official geodetic and cartographic resources, as well as their utilisation for development of thematic databases.. The project was led by the Wroclaw University of Environmental and Life Sciences in cooperation with the Department of Cartography of the Warsaw University of Technology. The TBD database (or the TBD2) is to be the basic source of data for the WTBD; for areas, which have not been covered by that database . the VMap L2 or the VMap L2+ should play that role. Other databases which are accessible in the official resources of geodetic and cartographic data, and, first of all, the State Register of Geographic Names, the State Register of Borders and cadastral databases should be considered as auxiliary data. This concept assumes applying the Multiresolution Database (MRDB) model, database saving features referred to several scale levels. The problem of coherence of conceptual models of Polish official reference databases is exemplified here by three groups of topographic phenomena: buildings and built-up area, road network and river network, which are the most important elements of topographic description of reality. The results are evident: harmonisation of databases, referred to different scale levels, is possible only within the NSDI components which refer the conceptual models to TBD model. The harmonization process, leading to database coherence, makes it possible to have data flow, data acquisition for generalized models, interoperability, common analysis and visualisation.

6

Modele pojęciowe niektórych geodezyjnych składników infrastruktury danych przestrzennych

Pachelski W., Parzyński Z.

Acta Scientiarum Polonorum. Geodesia et Descriptio Terrarum

|

2007

|

Vol. 6, nr 4

23-37

PL

Przez geodezyjne składniki infrastruktury danych przestrzennych (SDI) rozumiane są te produkty działalności geodezyjnej, których charakterystyki i wymagania metodyczne, technologiczne, techniczne, jakościowe, prawne i inne są wyspecyfikowane w instrukcjach i wytycznych technicznych Głównego Geodety Kraju. W szczególności zaliczyć tu należy takie produkty, dla których instrukcje i wytyczne definiują, na ogół w sposób niesformalizowany w sensie informatycznym, takie systemy informacyjne, jak mapa zasadnicza i topograficzna, kataster, GESUT, osnowy podstawowe i szczegółowe, zasób geodezyjny i kartograficzny i inne. Produkty te stanowią w większości przypadków tzw. dane referencyjne dla lokalizacji obiektów w systemach informacji geograficznej. Niniejsze opracowanie jest poświęcone niektórym koncepcjom harmonizacji i integracji rozwiązań zawartych w tego typu specyfikacjach technicznych GGK ze znormalizowanymi według norm europejskich zasadami budowy schematów aplikacyjnych dla poszczególnych zakresów tematycznych SDI, w tym z zawartymi w normach schematami pojęciowymi geometrii i topologii, położenia obiektów geograficznych, aspektów czasowych danych, jakości danych oraz metadanych. Harmonizacja taka jest niezbędna dla zapewnienia wewnętrznego współdziałania krajowych infrastruktur danych przestrzennych, jak też ze względu na ich fundamentalny charakter dla europejskiej infrastruktury danych przestrzennych (ESDI), budowanej w ramach projektu INSPIRE.

EN

As geodetic components of the SDI there are here understood those products of geodetic activities, which are specified w.r.t. their characteristics and methodological, technological, qualitative, legal and other requirements in technical guidelines of the Surveyor General. To this kind of products belong those, for which in fact the guidelines informally define information models such as base map, topographic map, cadastre, registry of utilities (GESUT), reference networks, geodetic and cartographic repositories, and others. In most cases they serve as reference data for localization of objects in geographic information systems. This report is devoted to some concepts of harmonization and integration of solutions contained in the guidelines with standard principles, according to ISO series 19100 standards, conceptual schemas for geometry and topology, for describing object positions, for temporal aspects, for data quality and for metadata. Such harmonization is required to provide internal interoperability of national SDI elements, as well as because of crucial character of the national reference data for the ESDI.

7

Modele pojęciowe hydrogeologicznych danych geoprzestrzennych - podstawy metodyczne

Michalak J.

Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego

|

2003

|

nr 406

1-154

PL

Cyfrowa reprezentacja informacji hydrogeologicznej i związanej z nią informacji geologicznej w systemach komputerowych otwiera wiele nowych możliwości w zakresie operowania tą informacją, a w szczególności pozwala na zastosowanie nowych metod i algorytmów do jej gromadzenia, przetwarzania, analizowania i przesyłania. Aby te procesy mogły przebiegać sprawnie i efektywnie, dane hydrogeologiczne ogólnogeologiczne wymagają odpowiedniego zorganizowania w struktury i zapisania w najbardziej odpowiedniej dla nich formie. Podstawę dla organizacji danych w struktury i ich efektywnego zapisu stanowią modele danych opracowane w oparciu o modele pojęciowe. Ponieważ prawie wszystkie dane hydrogeologiczne mają odniesienie geoprzestrzenne i w ich analizie ten aspekt jest szczególnie ważny, modele pojęciowe dotyczące informacji hydrogeologicznej powinny być oparte na modelach pojęciowych geomatyki. Modele ogólnogeomatyczne stanowią w takim przypadku część wspólną różnych wyspecjalizowanych modeli tematycznych. Znaczna część modeli geoinformacji hydrogeologicznej jest bardzo podobna do modeli opracowanych dla innych zastosowań i w takim przypadku potrzebne są jedynie niewielkie modyfikacje. Jednak w hydrogeologii, podobnie jak w pozostałych działach geologii, występują specyficzne typy informacji geoprzestrzennej, niespotykane w innych dziedzinach. Do nich należy, miedzy innymi, opis hydrogeologicznego otworu wiertniczego, przekrój hydrogeologiczny i model przestrzennej budowy jednostki hydrogeologicznej. Szczególnie interesującym problemem geomatycznym jest w geologii porządkowy układ odniesienia czasowego wyrażony w formie tabeli stratygraficznej. Opracowanie modeli pojęciowych dotyczących wszystkich przypadków specyficznych dla hydrogeologii jest jej własnym zadaniem, ponieważ poprawne ich opracowanie wymaga gruntownej wiedzy z tego zakresu. W modelach tych istotne znaczenie ma wybór najbardziej odpowiedniej formy zapisu zależnej od przyrodniczego charakteru zjawisk opisywanych przez tą geoinformację. W pracy tej przeanalizowano szereg specyficznych typów geoinformacji hydrogeologicznej, a także dokonano przegląd metodyk, języków i technologii informatycznych i geomatycznych mających zastosowanie w zagadnieniach modeli pojęciowych danych hydrogeologicznych. W rezultacie tego opracowano propozycje rozwiązań, zarówno o charakterze ogólnym jak i szczegółowym. Jednak praktyczne ich zastosowanie wymaga akceptacji środowiska hydrogeologów, dla którego systemy geoinformacyjne oparte na tych modelach będą przeznaczone. Jednym z niezbędnych warunków akceptacji proponowanych rozwiązań jest ich zgodność z międzynarodowymi standardami dotyczącymi geoinformacji.

EN

Digital representation of hydrogeological information and associated geological information in computer systems introduces many new possibilities with regard to the ways of managing and using this information, and in particular allows for application of new methods and algorithms to gather, process, analyze and transmit the information. In order for these processes to be made smoothly and effectively, hydrogeological and general geological data require adequate structure and formats. A basis for organization of data into structures and their effective encoding are data models, prepared on the basis of conceptual models. Since almost all hydrogeological data is characterized by a geospatial reference and this aspect is particularly important during data analysis, conceptual models pertaining to hydrogeological information should be based upon geomatic concepts. In such case, general geomatic models make up an intersection of various specialized thematic models. Many models of hydrogeological geoinformation are very much similar to ones designed for other application domains, and in such case only minor modifications are needed. However, in hydrogeology, like in other fields of geology, specific types of geospatial information occur, which are not present in any other field. These include, for instance, hydrogeological borehole log, hydrogeological cross-section and model of spatial structure of a hydrogeological unit. A particularly interesting geomatic problem in geology is the temporal ordinal reference system, expressed as a stratigraphic table. Elaborating of conceptual models describing all cases that are specific to hydrogeology is its own task, since their design requires thorough knowledge of the field. In these models, selection of the most appropriate digital representation of the real world phenomena, depending on their natural character, described by such geoinformation, plays an important role. In the present work, a number of specific types of hydrogeological information have been analyzed, and a number of methodologies, languages and information and geomatic technologies applied in the area of hydrogeological conceptual models, have been reviewed. As a result, a number of general and detailed solutions have been proposed. However, their application in practice requires acceptance of the community of hydrogeologists, which is to use the geoinformation systems, based upon these models. One of the necessary conditions for acceptance of the solutions proposed is their consistency with international standards of geoinformation.

8

Odkrywkowa eksploatacja kopalin jako jedno ze źródeł przekształceń środowiska przyrodniczego w Karpatach

Radwanek-Bąk B.

Gospodarka Surowcami Mineralnymi

|

1999

|

T. 15, z. 2

5-36

PL

Polska część Karpat zajmuje obszar 18 900 km2, co stanowi ponad 6% terytorium Polski. Znaczna ich część jest objęta różnymi formami prawnej ochrony, ze względu na unikatowe walory przyrodniczo-krajobrazowe, konieczność ochrony wód leczniczych i głównych zbiorników wód podziemnych oraz kompleksów leśnych. Specyfika ukształtowania terenu i budowy geologicznej obszarów górskich powoduje, że negatywne skutki eksploatacji kopalin, nawet prowadzonej na niezbyt dużą skalę, uwidoczniają się tu z większą niż gdzie indziej intensywnością. Dotyczy to zwłaszcza oddziaływania na wody powierzchniowe i podziemne, przyspieszenia procesów erozyjnych i przekształcania krajobrazu. Prezentowane wyniki są efektem prac prowadzonych na zlecenie MOSZNiL, a finansowanych z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (Radwanek-Bąk, Bąk 1997-1998). Ich celem było opracowanie metodyki, która pozwoliłaby na ocenę i prognozowanie zakresu kompleksowych zmian antropogenicznych wywołanych odkrywkową działalnością górniczą w polskiej części Karpat oraz możliwości ich minimalizacji. Jej elementem jest identyfikacja związków między skałą i rodzajem tej działalności a ich wpływem na środowisko naturalne. Określono je stosując metody macierzowe. Pozwoliło to na stworzenie schematycznych modeli pojęciowych oddziaływania eksploatacji kopalin na środowisko. Zakres i skala oddziaływań eksploatacji kopalin na środowisko naturalne są uwarunkowane wieloma czynnikami, zarówno przyrodniczymi, jak i technicznymi, ekonomicznymi i społecznymi, a także czasem jej trwania. Spośród nich zakresem opracowania objęto głównie dwie grupy czynników wpływające bezpośrednio na przekształcenia środowiska - czynniki przyrodnicze i techniczne. Do pierwszych należą: lokalizacja złoża, tj. położenie wyrobisk względem: morfologii terenu, zwierciadła wód gruntowych, infrastruktury terenu, w obrębie różnych ekosystemów oraz w stosunku do aktualnych form zagospodarowania terenu oraz rodzaj i miąższość kopaliny i budowa geologiczna złoża. Czynniki techniczne to: charakter wyrobiska i metody urabiania złoża. Do oceny wzajemnych relacji tych czynników zastosowano macierz powiązań (tab. 1). Przedmiotem badań szczegółowych było ponad 30 wytypowanych obiektów złożowych, eksploatowanych metodami odkrywkowymi. Ponieważ na terenie polskiej części Karpat eksploatuje się głównie złoża piaskowców jako kamieni budowlanych i drogowych, kopalin ilastych - jako surowca dla ceramiki budowlanej oraz kruszyw naturalnych na potrzeby budownictwa i drogownictwa, spośród nich dokonano wyboru. Uwzględniono przy tym wielkość wydobycia i stosowane metody urabiania skał jako czynniki, które w zasadniczy sposób wpływają na skalę i zakres zmian środowiska naturalnego związanych z działalnością wydobywczo-przetwórczą. Dla każdego z wytypowanych obiektów wykonano tzw. listę sprawdzającą (tab. 5). Informacje zawarte w każdej z nich uporządkowano i porównano, stosując zmodyfikowaną do tego celu macierz Leopolda (tab. 6). Wyróżniono następujące elementy środowiska, które stanowią wiersze macierzy: ziemia (zasoby mineralne, gleby, górotwór, formy terenu); wody (dynamika przepływu i zasilanie wód powierzchniowych, krążenie i zasilanie wód podziemnych i gruntowych, czystość wód powierzchniowych i podziemnych); powietrze (czystość powietrza, klimat); warunki biologiczne (flora i fauna); stosunki ekologiczne: (zubożenie ekosystemów, powstawanie nowych siedlisk, eutrofizacja wód); walory przyrodniczo-kulturowe, estetyczne i gospodarcze (walory krajobrazowe, obszary prawnie chronione, miejsca i obiekty kulturowe i historyczne, obiekty archeologiczne, formy użytkowania terenu); ludność (zdrowie i bezpieczeństwo, zatrudnienie, wypoczynek); procesy (erozja, zmiany geochemiczne, naruszenie stabilności zboczy, naruszenie struktury górotworu). W kolumnach macierzy ujęto następujące działania: przekształcenie terenu związane z działalnością górniczą (zajęcie powierzchni, usuwanie nadkładu, wylesienie, powstanie wyrobiska stokowego lnb wgłębnego, składowanie nadkładu, i odpadów eksploatacyjnych, infrastruktura zakładu górniczego, drogi dojazdowe); procesy urabiania złoża (sczerpywanie zasobów, hałas urządzeń urabiających, używanie paliw płynnych, odwodnienie wyrobisk, urabianie materiałami wybuchowymi, eksploatacja wgłębna spod wody, uchybienia eksploatacyjne (złe skarpowanie, brak odpowiednich półek ochronnych, niewłaściwe odwadnianie wyrobisk itp); procesy uszlachetniania i wstępnej przeróbki surowców (hałas i wibracje, emisje wylotowe, emisje kominowe, zrzuty wód technologicznych, nasilenie transportu, składowanie odpadów przeróbczych; zaniechanie wydobycia i rekultywacja (zabezpieczenie wyrobisk, porządkowanie terenu, odtworzenie stanu środowiska i funkcji terenu, samoistna rekultywacja, kreowanie nowej funkcji terenu, niekontrolowana depozycja odpadów). Stwierdzone prawidłowości stały się podstawą budowy modeli pojęciowych przedstawiających oddziaływanie eksploatacji i przeróbki kopalin na środowisko naturalne (np. tab.7 i 8 - dla złóż piaskowców karpackich). Zastosowanie takich modeli dla różnych kopalin pozwala na szybką identyfikację oddziaływań i zagrożeń środowiska naturalnego spowodowanych działalnością górniczą, wskazując równocześnie na możliwości jej minimalizacji.

EN

Polish part of the Carpathians occupies 18 900 km2 wich is about 6% of the territory of Poland. A significant part of the mountains is under various forms of legal protection, due to unique natural-landsape values as well as due to a neccesity of protecting balneological waters, main ground water reservoirs and forests complexes. Because of specifc relief and geological structure of the mountains areas, negative effects of exploitation, even if the latter is carried out in a small scale, show up here with larger intensity than elsewhere. It particularly refers to the influence on surface and gruond waters, acceIeration of erosional processes and alteration of the landscape. The presented paper shows some results of study carried out by Ministry of Environmental Protection, Natural Resources and Forestry . The purpose of the study was to develop the methodology for evaluation and predicting of the complex anthropogenic changes caused by open-pit mining in the polish part of the Carpathians. A part of this methodology ,is to identificate the relationships between a scale and type of mining activity and its influence on the environment. The relationships have been determined using matrix methods. Thus it became possible to work out schematic conceptual models for the influence of mineral deposits exploitation on the environment. The extend and scaIe of effects of the mining activity on the environment depend on numerous factors: natural, technical, economic and sociaI as weIl as on duration of this kind of activity. The study comprised two groups of factors, directly affecting environmental alteration - natural and technical factors. The first group incIudes: deposit setting, i.e. location of the open-pit mine in relation to the Iandscape, ground water table, different ecosystems and actual land-use forms as well as thickness of the deposit and its geological feature. The technical factors are: the form of excavation and methods of working. For evaluation of mutual relatons between these factors a sensitivity matrix have been used (Table 1). The objects of the detailed studies were over 30 selected deposits, exploited by the open-pit methods. The choice was from: sandstones-, natural aggregates- and common cIays deposits, which are mainly mined in the polish part of the Carpathians. The scale of exploitation and working methods have been considered as main factors, that essentiaIly affect the scale and extend of changes in the natural environment caused by such kind of human activity. For each of the selected deposit, so caIled environmental impact assessment list (check-list) was prepared (Table 5). lnformations, which are completed in thouse lists were arranged and compared by use of modified Leopold matrix (Table 6). The foIlowing environment elements forming the matrix rows were distinguished: earth (mineraI resources, soils, surrounding rocks, relief), waters ( flow dynamics and aIimentation of the surface waters, circulation and feeding of ground waters, water guality), air (air purity, climate), animated nature (flora and fauna), ecological conditions (threats of ecosystems, formation of the new habitats, water eutrophication), nature-cultural, aesthetic and economic values (landscape vaIue, areas under legal protection, culturaI and historic sites, archeological objects, land-use forms), population (health and safety, employment, recreation), processes (erosion, geochemical changes, disturbances of the slope stabiIity, rock disturbances). The matrix columns comprise the folIowing activities: landscape alterations associated with mining (terrain occupation, removing if the overburden, deforestation, formation of the slope or deep seated excavation, storing the overburden and waste materiaI, development of the mining and processing plant) working methods (noise, using of the liquid fuels, mine drainage, blasting method, underwater expolitation, transgressions of the mining rules), raw materiaIs primary processing (noise, vibratons, different emissions, surface waters poIlution by technological waters, increase of the trucks passing through, waste storing), recIamation (formation of suitable scarps and other securing works, restitution of the environment and terrain functions, raising a new forms of land use, location of the uncontrolIed refuse heaps). The identified relationships formed the background for generation the conceptual models wich presents the influence of mining and primary processing of the raw materials on the environment. As the example, a conceptuaI models for the Carpathian sandstones deposits are presented (Table 7 and 8). The first one is connected with the big scale blasting mining, where the predicting changes of the natural environment may be very strong. The second one applies to exploaitation without blasting, where the environmentaI influences of the mining activity are reduced. Applications of such models for various mined deposits aIlows to identify quickly the typicaI mining influences and its environmentaI hazards, and indicates the way to minimalize these effects at the stage of exploitation and after cIosure the mine, showing preferred directions of the recIamation.