Wyniki wyszukiwania - BazTech

1

Kościół św. Leonarda w Lipnicy Murowanej – analiza substancji zabytkowej. Wybrane zagadnienia

Budziakowski Mateusz, Piotrowska Natalia, Kłusek Marzena

Wiadomości Konserwatorskie

|

2020

|

Nr 62

136--147

PL

Artykuł dotyczy problematyki historii, konstrukcji, wyposażenia oraz datowania zabytkowego kościoła św. Leonarda w Lipnicy Murowanej. Kościół ten jest jedną z drewnianych świątyń Małopolski znajdujących się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Stopień i sam fakt zachowania obiektu, jego architektura i wyposażenie wyraźnie wskazują na międzynarodową rangę obiektu. Liczne polichromie, tryptyki oraz ornamentyka stropów podkreślają jego estetykę, dzięki czemu stanowi on jeden z ciekawszych zabytków w tym regionie. W artykule przedstawiono także wyniki badań przeprowadzonych metodą dendrochronologiczną, które pozwoliły na zweryfikowanie hipotezy dotyczącej pochodzenia i datowania jednego z elementów konstrukcyjnych w świątyni (tzw. słupa Światowida).

EN

This paper discusses the subject matter of the history, structure, furnishing and dating of the historic Church of St. Leonard in Lipnica Murowana. This church is one of the wooden temples of Lesser Poland that are inscribed on the UNESCO World Heritage Sites List. The degree and indeed the very fact of the building’s preservation, its architecture and furnishings clearly indicate its international rank. Numerous polychromes, triptychs and the ornamentation of its ceilings highlight its aesthetic, making it one of the more interesting historical sites in this region. The paper also presents the results of dendrochronological studies which allowed the authors to verify a hypothesis concerning the origin and dating of one of the church’s structural elements (the so-called „Column of Światowid”).

2

Zastosowanie metod dendrochronologicznych w badaniach lawin śnieżnych

Kaczka R. J., Janecka K, Lempa M., Rączkowska Z.

Landform Analysis

|

2015

|

Vol. 28

15--27

PL

Lawiny śnieżne pomimo swojej siły pozostawiają niejednorodny zapis w środowisku. Z tego powodu rekonstrukcja momentu wystąpienia i wielkości lawiny jest zadaniem trudnym. Jednym z pośrednich dowodów ich aktywności są miejsca, gdzie lawiny docierają do lasu pozostawiając swój ślad w skali makro (obniżanie górnej granicy lasu) i mikro (uszkodzenia pojedynczych drzew). Odpowiednio zaadaptowane metody dendrochronologiczne pozwalają datować zdarzenia lawinowe. W wyniku połączenia analiz dendrochronologicznych z innymi metodami badawczymi uzyskujemy wielowymiarowy obraz aktywności lawin w przeszłości. Zastosowanie podstawowych technik dendrochronologicznych do datowania zdarzeń lawinowych zostało omówione na przykładzie wyników badań w Białym Żlebie w Tatrach Wysokich. Opracowana dla tego miejsca rekonstrukcja aktywności lawin obejmuje ponad 100 lat i wskazuje na pięć dużych zdarzeń lawinowych w okresie od 1912 do 2009 roku. Włączenie do analiz technik GIS umożliwiło rozszerzenie rekonstrukcji o elementy przestrzenne, informujące o zasięgu przeszłych zdarzeń.

EN

Despite their strength, snow avalanches leave a very diverse record in the environment. For this reason, the reconstruction of the occurrence, time and magnitude of avalanches is a really demanding task. It can only be performed in places where avalanches reach forests, leaving their marks in the macroscale (lowering the upper timberline) and microscale (damaging individual trees). Appropriately adapted dendrochronological methods allow dating the avalanche events. Combining the dendrochronological analyses with other techniques enables to obtain a multi-dimensional image of avalanche events. The application of the basic dendrogeomorphological techniques is discussed on the example of the results of the research from the Biały Żleb chute located in the High Tatras. The obtained reconstruction of avalanche activity covers more than 100 years and points to five major avalanche events in the period from 1912 to 2009. The employment of GIS techniques allowed to extend the reconstruction by a spatial element indicating the range of the past events.

3

Czynniki uaktywniające i zróżnicowanie czasowe przemieszczeń koluwiów w różnych częściach stoku osuwiskowego : analiza dendrochronologiczna na przykładzie osuwiska Skalka (Moravskoslezské Beskydy)

Łuszczyńska K., Wistuba M.

Landform Analysis

|

2015

|

Vol. 28

103--113

PL

Celem badań było określenie zmienności czasowej osuwania i stwierdzenie różnic w aktywności poszczególnych części stoku osuwiskowego. Zastosowano metody dendrochronologiczne: dla 60 świerków pospolitych analizowano dekoncentryczność przyrostów rocznych. Największą dynamikę osuwania stwierdzono w latach: 1975, 1993, 1985, 1968–1969, 1995. Liczba zaburzeń wzrostu radialnego drewna świadczących o osuwaniu w poszczególnych latach dobrze odpowiada przebiegowi sum opadów półrocza letniego (np. osuwanie i opady w latach: 1968, 1972, 1975, 1977, 1985, 2010) oraz w mniejszym stopniu zimowego. Wyniki wskazują na nierównoczesną aktywność poszczególnych części osuwiska i uruchamianie różnych jego partii podczas różnych epizodów opadowych oraz prawdopodobnie w efekcie innych czynników uaktywniających (np. trzęsień ziemi z lat 1992–1993 o epicentrach w Beskidzie Sądeckim).

EN

The aim of the study was to determine the temporal variability o landsliding and differences in the activity of individual part of a small landslide. Dendrochronological methods have been applied: tree-ring eccentricity was analysed for 60 Norway spruce trees. The most dynamic landsliding occurred in: 1975, 1993, 1985, 1968–1969 and 1995. The number of wood-growth disturbances recording landsliding in particular years matches well with precipitation totals for summer half-years (e.g. landsliding and precipitation in: 1968, 1972, 1975, 1977, 1985, 2010) and to the smaller degree with totals for winter half-years (e.g. 1961). Results indicate uneven activity of particular landslide sections. The movement in particular parts of the landslide is triggered during various precipitation events or due to other factors (e.g. 1992–1993 earthquakes with epicentres in Beskid Sądecki Mts).

4

Formy osuwiskowe w Górach Kamiennych (Sudety Środkowe) : kryteria identyfikacji i oceny zagrożeń

Migoń P., Kacprzak A., Malik I., Kasprzak M.

Landform Analysis

|

2014

|

Vol. 26

39--60

PL

W Górach Kamiennych (Sudety Środkowe) powszechnie występują formy rzeźby związane z osuwiskami, które powstały w okresie przedhistorycznym. Zostały one rozpoznane na podstawie terenowego kartowania geomorfologicznego, wspomaganego interpretacją cyfrowego modelu wysokości zbudowanego z wysokorozdzielczych danych LiDAR, i dokumentują różne rodzaje przemieszczeń: translacyjne, rotacyjne, spływanie materiału, rozciąganie, a lokalnie również obrywy. Badania stopnia rozwoju gleb wskazują, że obok osuwisk starych, stabilnych w holocenie występują formy młode, które powstały lub były reaktywowane w holocenie. Na holoceńską aktywność wskazują także nieliczne daty radiowęglowe. Deformacje przyrostów rocznych drzew porastających osuwiska stwierdzone w trakcie badań dendrochronologicznych pozwalają wnioskować o utrzymującej się niestabilności niektórych form i powolnym ruchu. Ogólnie zagrożenia związane z osuwiskami w Górach Kamiennych w obecnych warunkach środowiskowych i przy obecnym stanie zagospodarowania można uznać za niewielkie, nieznana jest jednak możliwa reakcja osuwisk na postępujące zmiany klimatu i ewentualne zmiany użytkowania ziemi. Artykuł ma głównie charakter przeglądowy i zawiera podsumowanie wcześniej prowadzonych badań i ich opublikowanych rezultatów.

EN

In the Kamienne Mountains (Middle Sudetes) landforms resulting from prehistoric landslides are common. They have been recognized through detailed field geomorphological mapping, aided by interpretation of high-resolution digital elevation models built from LiDAR data, and provide evidence of different types of movement, including translational and rotational slides, flowslides, lateral spreading, and rock fall. Soil research focused on soil development shows that ancient, stable landslide terrains coexist with much younger landslides, initiated or reactivated in the Holocene. Holocene activity is also suggested by sparse radiocarbon dates. Tree ring deformations revealed by dendrochronological research allow to infer persistent instability of certain landslides and their ongoing slow movement. Generally, hazards associated with landslides in the Kamienne Mts, given the current environmental conditions and land use, may be considered as low, but a possible reaction of landslide systems to climate change and any major land use changes is unknown. The paper is largely of review type and summarizes results obtained and published before.

5

Dendrochronological potential of Ephedra equisetina from Zaravshan Mountains (Tajikistan) in climate change studies

Opała M., Niedźwiedź T., Rahmonov O.

Contemporary Trends in Geoscience

|

2013

|

Vol. 2, iss. 1

48--52

EN

Samples from Mongolian Ephedra (Ephedra equisetina Bunge) was collected in the Zaravshan Mountains (the Fann Mountains), Tajikistan. The wood of Ephedra is ring-porous with well-defined growth rings. Annual ring widths were measured, individual series were first cross-dated and then averaged as a standard chronology. Correlations were calculated between the standard ring-width chronology and monthly climate data recorded in the weather station Iskanderkul. Dendroclimatological analysis showed that July temperature is the growth limiting factor of this species. Our study has shown high dendrochronological potential of Ephedra.

6

Jakie drzewa są najstarsze na świecie?

Wandelt P.

Przegląd Papierniczy

|

2012

|

R. 68, nr 12

737--741

7

Success of wild pear Pyrus pyraster (L.) Burgsd. in colonization of steep sunny slopes : an interdisciplinary study in the Bielinek Reserve (NW Poland)

Antkowiak W., Cedro A., Prajs B., Wolko Ł., Michalak M.

Polish Journal of Ecology

|

2012

|

Vol. 60, nr 1

57-78

EN

A local population of Pyrus pyraster was studied in dry and warm habitats: xerothermic grasslands Potentillo-Stipetum capillatae and Adonido-Brachypodietum, as well as thermophilous oak forest Quercetum pubescentipetraeae in the forest-steppe Bielinek Reserve (NW Poland). Our aims were to assess: (1) the ability of this species to adapt to extremely dry sites, as a pioneer woody plant; (2) its phytosociological position; and (3) morphological variation and genetic diversity of the local population. The pear trees in Bielinek Reserve seem to reach an optimum in shrub communities of the class Rhamno-Prunetea, but tree age clearly indicates that the grasslands were colonized by wild pear trees already before the shrub communities developed. This indicates that P. pyraster can colonize very dry, eroded sites, such as steep sunny slopes covered by xerothermic grasslands. Wild pear trees form plant communities that are a seral stage followed by forest-shrub communities or thermophilous forests. The species in xerothermic shrub communities of the reserve shows a high constancy. It is also very resistant to extreme temperatures, insolation, drought, and erosion. Its tree-ring width (on average 1.1 mm per year) was strongly related to precipitation and temperature in spring and summer. High precipitation resulted in wider tree rings, while dry years (associated with high air temperature) caused a decrease in tree-ring width. Another significant factor is precipitation in winter, which had a positive influence on tree-ring width. Microsatellite markers revealed a high level of genetic diversity in this population. Our results suggest that wild pear can be recommended for afforestation of areas affected by droughts and disturbed sites in Central Europe. It can be used to increase the heterogeneity of the landscape, e.g. by creation of forest ecotones and for planting along roads and field margins, especially considering the predicted climate change.

8

Long-term chronologies of pine (Pinus sylvestris L.) and fir (Abies alba Mill.) from the Małopolska region and their palaeoclimatic interpretation

Szychowska-Krąpiec E.

Folia Quaternaria

|

2010

|

nr 79

1--124

EN

The studies aiming at construction of long incremental patterns for two coniferous tree species, Pinus sylvestris and Abies alba, from the Małopolska region were initiated at the Dendrochronological Laboratory of the Faculty of Geology, Geophysics and Environmental Protection, AGH University of Science and Technology in Kraków in the mid-1990s. These studies, successfully finished, resulted in two regional chronologies: 916-year pattern for the pine (1091-2006 AD), and 896-year fir chronology, covering the period 1109-2004 AD. Both these chronologies, exhibiting high similarity to the regional chronologies from the adjacent areas, are being used for dating wood from archaeological sites, architectural objects or mining excavations. Except for the primary goal, i.e. absolute dating of wood samples, they were also used as the proxy data in the prediction of the temperatures December-March (fir) and February—March (pine) for the last 900 years. In this way, the distinguished periods of cooling and warming fit in the general pattern of the long-term climate changes: the Mediaeval Warm Period, the Little Ice Age, and the Recent Global Warming. Some of the cool phases are convergent with the Wolf, Sporer, and Maunder Minima of the solar activity (sunspot populations). Short-term, but drastic changes of the climatic factors are marked in the chronologies newly constructed as the positive or negative signature years. The response function analysis demonstrated the positive dependence of the annual increments of the pine on the temperatures of two winter months (February—March) and the fir on the temperatures of the entire winter peńod, from December till March.

PL

W pracy przedstawiono wyniki badań dotyczących dendrochronologii i denroklimatologii sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) i jodły pospolitej (Abies alba Mill.) z obszaru Małopolski. Wynikiem tych badań było zestawienie dwóch 900-letnich regionalnych standardów obejmujących następujące okresy czasu: 1109-2004 AD dla jodły i 1091-2006 AD dla sosny. Analizą objęto około 3000 prób drewna, które pochodziło z wykopalisk archeologicznych, obiektów architektonicznych, wyrobisk górniczych kopalni soli w Wieliczce i Bochni, a także z drzew rosnących. W trakcie prac nad konstrukcją standardów uzyskano datowania bezwzględne licznych obiektów. Datowania te wskazywały lub potwierdzały czas ich budowy, przebudowy czy napraw. Wśród tych obiektów były liczne zabytkowe kościoły z województwa małopolskiego i świętokrzyskiego. Dzięki przeprowadzonym badaniom uzyskano daty wznoszenia konstrukcji dachowych kościołów w Czerwonym Chotlu (1449 AD), Zborówku (1458 AD), Chrobrzu (1547 AD), Krzcięcicach (1538 AD), Strzelcach Wielkich (1784 AD), Grabiach (1736 AD), czy kościele kolegiackim w Wiślicy (1355 AD). Datowania dendrochronologiczne pozwoliły też określić daty przeprowadzania remontów konstrukcji dachowych w kościołach w Szańcu (1657 AD), Kossowie (1776 AD), Małogoszczy (1658 AD), Dobrowodzie (1762 AD), Nowym Korczynie (1776 AD), Jędrzejowie (1827 AD), Górce Kościelnickiej (1689 AD) i Wiślicy (1443 AD). Poza datowaniami obiektów architektonicznych zestawione standardy umożliwiły datowanie bezwzględne artefaktów pochodzących z wykopalisk archeologicznych, np. zabudowań drewnianych na Rynku w Krakowie, po zachodniej stronie Sukiennic. Pozostałości podwalin dawnych budynków o konstrukcjach szkieletowych czy fragmenty ruchomych stoisk, straganów, elementy studni i rur wodociągowych pochodzą z końca XIII i połowy XIV w. Jednymi z najstarszych badanych elementów drewnianych pochodzących z wykopalisk archeologicznych okazała się studnia zlokalizowana niedaleko Krakowa w Zakrzowcu, która została wykonana w latach 30-40. XIII w. Inne obiekty drewniane wydatowane dendrochronologicznie, a pochodzące z wykopalisk archeologicznych prowadzonych na Rynku w Bytomiu, Starym Mieście w Rybniku, czy na Starym Mieście w Wodzisławiu Śląskim są młodsze. Dzięki przeprowadzonym badaniom określono czas ich wznoszenia, przebudowy, a także rozbudowy. Stare kramy na Rynku w Bytomiu, a także nawierzchnia Rynku zostały wybudowane w końcu XIII w. Młodsze są konstrukcje budynków mieszkalnych na Rynku w Rybniku pochodzące z połowy XVI w. (1555 AD). W Wodzisławiu Śląskim zabudowa Starego Miasta i fragmenty drogi reprezentują szeroki przedział czasu: od 1658 r. aż do początków XIX w. (1816 AD). Wiele datowań dendrochronologicznych uzyskano dla drewna występującego w kopalniach soli w Bochni i Wieliczce. Te zabytkowe kopalnie powstałe w XIII w. na starych poziomach eksploatowanych w średniowieczu zawierają drewno z tamtych czasów, które zachowane jest w wyrobiskach górniczych jako elementy obudowy, bądź jako urządzenia i sprzęt górniczy. Przeprowadzone analizy dendrochronologiczne drewna z obu kopalń pozwalają nie tylko określić czas ścinania drzew, których drewno użyto do budowy obudów czy urządzeń, ale także określić czas ich przebudów czy napraw. Najstarsze drewno w obudowach górniczych stwierdzono w komorze Dusząca (1387, 1390, 1405, 1422 AD) i szybie Goryszowski (1485— 1495 AD) w kopalni soli w Wieliczce. Komora Dusząca jest przykładem wyrobiska, gdzie mamy drewno pochodzące z różnego czasu, świadczące o naprawach obudowy około 1422 roku, 1480, 1630, 1692, 1817 i 1905 r. W wielu przypadkach datowanie dendrochronologiczne drewna występującego w wyrobiskach jest zgodne z czasem ich powstawania, jak na przykład komory Stanetti w kopalni soli w Bochni (1824-1858 AD) czy podsadzka w koszu Rabsztyn (1721, 1728, 1738 i 1740 AD). Datowanie dendrochronologiczne uzyskały również zabytkowe narzędzia i urządzenia górnicze, np. kierat Ważyński w kopalni w Bochni (1673, 1702 AD). Przedstawione przykłady datowania materiału badawczego różnego pochodzenia świadczą o szerokich możliwościach zastosowania nowo utworzonych standardów w datowaniach różnych obiektów: począwszy od obiektów architektonicznych, poprzez wyrobiska górnicze, aż po artefakty występujące w wykopaliskach archeologicznych. Utworzone chronologie regionalne dla Małopolski wykazują wysoką zbieżność z chronologiami regionalnymi z obszarów sąsiednich. Małopolski standard jodłowy najwyższe podobieństwo wykazał z chronologią austriacką (t = 20.079) i niemiecką zestawioną dla Saksonii i Turyngii (t = 19.928), nieco niższe natomiast ze wzorcem przyrostowym z południa Niemiec (t = 18.568) i Czech (t = 17.348). Niższe wartości podobieństwa uzyskała Małopolska chronologia sosnowa, t około 12, ze standardem kujawsko-pomorskim i środkowoniemieckim, t= 10.789. Z pozostałymi porównywanymi standardami chronologia małopolska uzyskała niższe wartości t w granicach 6: standardy północnopolski, warmińsko-mazurski, suwalski, gotlandzki. Chronologie małopolskie są nie tylko precyzyjnym narzędziem datującym, ale także naturalnym archiwum klimatycznym mającym zastosowanie w rekonstrukcji klimatu w przeszłości. Ekstremalne zdarzenia pogodowe, takie jak: mroźne, długotrwałe zimy, gorące i suche lata, późne przymrozki czy powodzie identyfikowane są jako lata wskaźnikowe. W czasie ostatnich 900 lat w chronologii jodłowej wyróżniono 120 lat wskaźnikowych pozytywnych i negatywnych, z przewagą lat negatywnych. Najwięcej lat wskaźnikowych wystąpiło w XIII w. (21). Znacznie mniej zidentyfikowano lat wskaźnikowych w chronologii sosnowej, tylko 57; aż 12 z nich wystąpiło w XVI w. W relacjach przyrost roczny — klimat funkcja odpowiedzi wykazała zdecydowany wpływ temperatury miesięcy zimowych, w przypadku jodły całego okresu zimowego: od grudnia do marca, natomiast u sosny najważniejszą rolę odgrywa koniec okresu zimy (luty, marzec). Opady u obu gatunków miały mniejsze znaczenie W ostatnich dziesięcioleciach w przyrostach rocznych jodeł i sosen obserwuje się redukcje szerokości ich przyrostów. Są one wywołane w głównej mierze wpływami zanieczyszczeń przemysłowych powietrza. Zanieczyszczenia te powodują zmiany w zależnościach przyrost roczny — klimat. U sosny wpływ na szerokość słojów obok temperatury lutego i marca ma również temperatura grudnia. Natomiast u jodły obok temperatur miesięcy zimowych (XII—III) dodatkowo pojawia się wpływ temperatury lipca i sierpnia. W przypadku opadów w okresie wzmożonego oddziaływania zanieczyszczeń przemysłowych nie obserwuje się ich znaczącego wpływu i nie odgrywają one większej roli. Zależność przyrostu rocznego od średnich miesięcznych temperatur 4 miesięcy zimowych (XII, I, II, III) u jodły i dwóch (II, III) u sosny została wykorzystana do rekonstrukcji tych temperatur w ostatnich 9001atach w Małopolsce. Obie nowo zestawione chronologie małopolskie zostały wykorzystane jako predyktor. Na ich podstawie wyznaczono okresy występowania niskich temperatur w całym okresie zimy (chronologia jodłowa) i pod koniec okresu zimowego (chronologia sosnowa). Niskie temperatury w całym okresie zimowym wystąpiły w latach: 1200-1320, 1350-1450, 1490-1530, 1560-1595, 1630-1780, 1820-1920, natomiast chłodne okresy końca zim (II—III) zidentyfikowano w latach: 1140-1190, 1220-1320, 1365-1405, 1570-1780, 1830-1920 i 1959-1990. Niektóre z wymienionych okresów chłodnych korelują się z okresami mniejszej aktywności Słońca. Minimum Wolfa zaznaczające się na przełomie XIII i XIV w. (1280-1350) powiązać można z zaznaczającym się epizodem chłodnych miesięcy zimowych XII—III u jodły i II—III u sosny w 1280-1320 w długotrwałym, ponad stuletnim okresie ochłodzenia 1200-1320. Chłodny okres zaznaczający się na przełomie XV i XVI w. (1490-1530) skorelować można z minimum Sporera (1460-1550), a 150-letni okres chłodnych zim w XVII i XVIII w. (1630-1780) z minimum Maundera (1645-1715). Przeprowadzone rekonstrukcje temperatur zimowych w Małopolsce i wyznaczone na ich podstawie fazy cieplejszych i chłodniejszych zim znajdują odzwierciedlenie w schemacie długookresowych zmian klimatycznych: Średniowiecznym Okresie Ciepła, Małej Epoce Lodowej i Współczesnym Okresie Ocieplenia. Okresy występowania wyższych temperatur (XII- III) w 1130-1200 w przypadku jodły i (II—III) w 1100-1140 w przypadku sosny można powiązać z końcową fazą Średniowiecznego Okresu Ciepła. Natomiast długotrwały okres występowania niekorzystnych temperatur zim rozpoczynający się około 1560/1570 r. interpretować można jako początek Małej Epoki Lodowej, której zakończenie na obszarze Małopolski przypada na lata 20. XX w. Ostatni z wyróżnionych długookresowych zmian klimatu, Współczesny Okres Ocieplenia; zaznacza się w przeprowadzonych rekonstrukcjach w trzeciej dekadzie ubiegłego wieku. Wyniki analiz dendrochronologicznych drewna sosnowego i jodłowego z Małopolski i opracowanie 900-letnich standardów regionalnych w znaczący sposób uzupełnia zestaw polskich standardów dendrochronologicznych. Zestawione chronologie dla Małopolski są drugimi w Polsce, tak długimi wzorcami przyrostowymi dla drewna tych gatunków (po chronologii północnopolskiej dla sosny autorstwa A. Zielskiego i południowopolskiej chronologii jodłowej opracowanej przez autorkę).

9

Analiza wiekowa drzewostanu

Majdecka-Strzeżek A.

Zieleń Miejska

|

2008

|

Nr 2

10-11

PL

Ważnym elementem postępowania rewaloryzacyjnego jest analiza wiekowa drzewostanu. Dendrochronologia). Pozwala ona na precyzyjne wskazanie drzew stanowiących pozostałość historycznej kompozycji przestrzennej oraz wskazuje samosiewy.

10

Dendrochronologia w badaniach przeszłości Krakowa

Krąpiec M.

Auxiliary Sciences in Archaeology, Preservation of Relics and Environmental Engineering

|

2008

|

nr 6 wyd. spec.

film8

11

Dendrochronologia w badaniach przeszłości Krakowa

Krąpiec M.

Auxiliary Sciences in Archaeology, Preservation of Relics and Environmental Engineering

|

2007

|

T. 3 spec. ed.

1-2

12

Trifour - program do analizy cykliczności sekwencji dendrochronologicznych

Krawczyk A.J.

Geologia / Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie

|

2006

|

T. 32, z. 2

141-152

PL

W artykule przedstawiono program TRIFOUR, przeznaczony do poszukiwania trendu oraz analizy cykliczności w sekwencjach dendrochronologicznych. Program akceptuje dane wejściowe zapisane w kilku formatach (m.in. TUCSON i CRN). Analiza może być prowadzona zarówno dla całej sekwencji, jak i dla pewnego jej fragmentu lub dla wielu fragmentów jednocześnie. Program oblicza współczynniki trendów wielomianowych, wykładniczych, potęgowych, hiperbolicznych i liniowych oraz trendy typu średnich ruchomych, a bieżące oszacowanie trendu może wykorzystać do przekształcenia analizowanej sekwencji w sekwencję indeksów dendrochronologicznych. W ramach analizy cykliczności obliczane są wartości empirycznej funkcji autokorelacji, periodogramu i gęstości spektralnej; dzięki opcji podziału sekwencji na odcinki o jednakowej lub dowolnej długości można śledzić ich zmienność w czasie. Zarówno same sekwencje, jak i wszystkie wyniki obliczeń są zapisywane na dysku w plikach graficznych lub/i tekstowych

EN

The paper presents the TRIFOUR software designed for trends and cyclicity analyses of dendrochronological sequences. The software accepts data written in several formats (e.g. TUSCON and CRN). Analysis can be run for the full sequence, for a selected fragment or simultaneously for several selected fragments of data sequence. The software calculates coefficients of polynomial, exponential, involute, hyperbolic, linear and moving-average trends. Current trend estimation can be applied to transformation of analyzed sequence into dendrochronological indexes sequence. Cyclicity analysis includes values of empirical correlation function, periodogram and spectral density. Sequence fragmentation into equal- or random-length parts enables recognition of their variability with the time. Both the sequences and all results are recorded into hard disc as graphic and/or text files

13

Oak dendrochronology of the Neoholocene in Poland

Krąpiec M.

Folia Quaternaria

|

1998

|

nr 69

5-133

EN

In 1987 dendrochronological studies of subfossil oaks from southern Poland were undertaken at the Department of Stratigraphy and Regional Geology, University of Mining and Metallurgy, Cracow. The research resulted in the first standard chronology for southern Poland, produced from subfossil oak trunks from alluvia, which spanned the period 474 BC - 1555 AD. In the last years, on the basis of timbers from archaeological excavations, monuments of wooden architecture, as well as living trees, new, over 1000-year- long regional chronologies were constructed for the areas of Małopolska (910--1977 AD), Lower Silesia (780 - 1994 AD), and Wielkopolska (449-1994 AD). The chronologies exhibit high similarities to Polish chronologies from Gdańsk (East) Pomerania and Kujawy, as well as to chronologies from neighbouring areas. During the studies on construction of the standard chronologies numerous important archaeological, architectural, and art-historical objects have been dated. Analysis of frequency of occurrences of examined objects from particular periods enabled, e.g. identification of investments connected with the development of the Polish State. Analysis of the measured ring patterns gave rise to estimation of sapwood rings in particular regions. The whole set of elabotated standards was used as a tool for identification of origin of wood. Climatic changes, reflected in the measured and averaged ring patterns, were investigated through analyses of signature years, pattern similarities in time, included sapwood, and growth reductions related to volcanic eruptions.

PL

W niniejszej pracy przedstawiono wyniki badań dendrochronologicznych nad dębem w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem południowej i zachodniej części kraju, dla których zestawiono ponad 1000-letnie chronologie regionalne. Analiza dendrochronologiczna ponad 4000 prób drewna dębowego z drzew rosnących, zabytków architektury i wykopalisk archeologicznych, a także dębów subfosylnych pozwoliła na zdefiniowanie trzech standardów regionalnych dla: Małopolski 910-1997 AD, Dolnego Śląska 780-1994 AD i Wielkopolski 449-1994 AD, stanowiących niezbędne uzupełnienie krzywej standardowej czarnych dębów z południowej Polski, obejmującej okres 474 BC - 1555 AD oraz chronologii z Polesia (okolice Pułtuska) 1168-1472 AD. Chronologie te, wraz z zestawionymi przez T. WAŻNEGO i A. ZIELSKIEGO dla północnych regionów kraju, stanowią niezbędną podstawę umożliwiającą precyzyjne datowanie drewna dębowego w Polsce. W trakcie prac nad opracowaniem standardów regionalnych uzyskano bezwzględne datowania licznych obiektów, które przyczyniły się do rozwiązania problemów badawczych, istotnych dla archeologii, historii architektury i historii sztuki. Jednym z ważniejszych było wydatowanie wczesnośredniowiecznych grodów plemiennych i państwowych w Wielkopolsce i ustalenie, że inwestycje związane z powstaniem państwa polskiego, przejawiające się budową nowych grodów w centrum terytorium (m.in. w Lądzie, Bninie, Gieczu) ze stolicą w Gnieźnie, miało miejsce w 940 AD. Kolejne, datowane obiekty pozwoliły na identyfikację inwestycji, związanych z przyjęciem chrztu, m.in. powstaniem mostów łączących Ostrów Lednicki z lądem w 963 AD oraz umocnieniem zaplecza państwa w latach 70-tych i 80-tych X w. Jednocześnie stwierdzono, że już w latach 60 i 70-tych X w. w centrum państwa Piastów wystąpił deficyt drewna dębowego i w efekcie konieczne było jego sprowadzanie, zapewne drogą wodną z sąsiednich obszarów. Inny aspekt archeologicznych badań dendrochronologicznych stanowiła analiza drewna z miast lokacyjnych, z obszaru Dolnego Śląska i częściowo Wielkopolski. Pozwoliła ona na identyfikację zabudowy z czasów lokacji najstarszych miast dolnośląskich Wrocławia i Środy Śląskiej. Zestawienie datowanych obiektów późnośredniowiecznych pokazało ponadto, że na tetytorium Polski, odmiennie niż w Europie południowej i zachodniej, kryzys wywołany czarną śmiercią w połowie XIV w., nie zaznacza się. Nieoczekiwane rezultaty osiągnięto również przy zestawianiu chronologii małopolskiej, gdzie główny trzon stanowił materiał z drewnianych zabytków architektury. Wyniki badań tych obiektów pozwoliły na stwierdzenie drewna z XIV i XV w. zabytkowych budowli sakralnych, uważanych do tej pory za dużo młodsze (m.in. kościoła z Racławic Olkuskich z wieżą z 1395 AD). Zgromadzenie bogatej kolekcji prób drewna pozwoliło na ustalenie statystyki bielu w drewnie dębu w poszczególnych regionach, co ma szczególne znaczenie przy datowaniu prób z fragmentarycznie zachowaną warstwą bielastą. Ustalono, że dla prób z obszaru Małopolski należy stosować formułę granica biel/twardziel +12 (-6/+7), Wielkopolski +l3 (-7/+8) i Dolnego Śląska +l3 (-6/+9). Zidentyfikowane ilości słojów w warstwie bielastej w wyżej wymienionych rejonach są mniejsze niż stwierdzone dla Pomorza Zachodniego i Wschodniego (15), północnych Niemiec i Wielkiej Brytanii. Obserwacje te potwierdzają znaną prawidłowość, że ilość przyrostów w bielu zmniejsza się w kierunku z zachodu na wschód. Natomiast nowe ustalenia z południowej i zachodniej Polski pokazują, że spadek ten obserwuje się również przesuwając się z północy na południe. W tym przypadku wskazują one na prawidłowość, że wraz ze zwiększaniem się stopnia kontynentalizmu klimatu maleje ilość przyrostów w bielu. Zestawienie chronologii regionalnych oraz licznych chronologii lokalnych pozwala na identyfikację miejsca pochodzenia drewna, co jest szczególnie ważne przy datowaniu zabytków mobilnych takich jak: statki, przedmioty sztuki, meble. Przeprowadzone porównania skal utworzonych w Europie zachodniej na podstawie tzw. drewna bałtyckiego pokazały, że ich głównym składnikiem jest drewno z Pomorza Wschodniego i obszarów przyległych (chronologia holenderska typu II i chronologia angielska BALTIC1) lub z obszaru Małopolski (chronologia angielska BALTIC2). Chronologie drewna bałtyckiego zestawione w zachodniej Europie mają więc charakter krzywych ponad regionalnych i zawierają drewno z różnych obszarów Polski i terenów przyległych. Biorąc pod uwagę powyższe ustalenia, należy przypuszczać, że zestawione chronologie regionalne z południa Polski mogą okazać się niezwykle przydatne w datowaniu zabytków sztuki zachodnioeuropejskiej, szczególnie tych zawierających krótsze sekwencje przyrostów. Utworzone chronologie regionalne dla Dolnego Śląska, Wielkopolski i Małopolski wykazują wysoką zbieżność do chronologii subfosylnych dębów (t = 10-11) i chronologii z Pomorza Gdańskiego (t= 10-11). Wśród porównywanych chronologii najwyższą wzajemną zbieżnością charakteryzują się dolnośląska i wielkopolska (t= 18). Chronologie te wykazują wysoką korelację z chronologią południowoniemiecką B. BECKERA (t = 12,5), chronologią z centralnych Niemiec E. HOLLSTEINA (t = 11), a także z holenderską E. JANSMA (t około 8). Podobieństwo chronologii małopolskiej do chronologii zachodnioeuropejskich jest niższe i wynosi do skal niemieckich t=7, a krzywej standardowej z Holandii t= 4,5. Badane sekwencje dendrochronologiczne umożliwiły interpretację zmian klimatycznych na podstawie analizy lat wskaźnikowych i podobieństwa skal w czasie. Porównanie wyznaczonych dla poszczególnych regionów lat wskaźnikowych dowiodło znacznego zróżnicowania wpływu czynników klimatycznych w poszczególnych regionach. W ostatnim tysiącleciu stwierdzono tylko 7 wspólnych lat wskaźnikowych dla Małopolski, Wielkopolski i Dolnego Śląska. Analiza podobieństwa skal z południowych i północnych regionów pokazała, ze jest ono zmienne w czasie. W okresach o przewadze cyrkulacji kontynentalnej nad terytorium Polski, a więc chłodniejszych, podobieństwo skal z Pomorza Gdańskiego i Małopolski jest wyższe niż w okresach cieplejszych, gdy przeważa cyrkulacja oceaniczna. Wyróżnione okresy są zbieżne z okresami zidentyfikowanymi na podstawie analiz izotopów stabilnych w celulozie późnych części słoja oraz fazami powaleń dębów w dolinach rzek, utożsamianych z okresami zwilgoceń. Stwierdzono również, że na podstawie stref wewnętrznego bielu w drewnie współczesnych i subfosylnych dębów można identyfikować szczególnie mroźne zimy. W ostatnim tysiącleciu pojedyncze przypadki wystąpień wewnętrznego bielu zanotowano wśród prób z X, XII, XIII i XVI w., a bardziej liczne z XV, XVIII, XIX i XX w. Prześledzono również częstość występowania wewnętrznego bielu w dębach subfosylnych. Obecność wewnętrznego bielu stwierdzono wśród pni z V i VI w. n.e. i XVI w, p.n.e. (południowa Polska); a szczególnie często notowano jego obecność w drewnie z IV-V w. p.n.e., zarówno w południowej, jak i północnej części kraju. Strefę wewnętrznego bielu zidentyfikowano w subfosylnym drewnie dębowym ze Smolic, datowanym na 6700 BC, co dowiodło, że tego typu zmiany notowane są od momentu wkroczenia najstarszych dębów po ociepleniu klimatu na obszar Europy środkowej i w związku z tym możliwe i celowe jest podjęciem tego typu badań nad drewnem z innych regionów. Przeprowadzona analiza redukcji szerokości przyrostów w zestawionych sekwencjach dendrochronologicznych pokazała, że wśród dębów rosnących na terytorium Polski nie notujemy wyraźnego wpływu wybuchów wulkanicznych. Tylko jeden sygnał, wyraźnie zaznaczony w przyrostach rocznych subfosylnych dębów, był najprawdopodobniej wywołany wybuchem wulkanu Hekla 3. Pozwala on na uściślenie datowania tego wybuchu na 1160 BC. Wyniki dendrochronologicznej analizy drewna dębowego z obszaru Polski, a zwłaszcza opracowanie ponad tysiącletnich chronologii regionalnych, w istotny sposób uzupełniają dotychczasowy stan zaawansowania badań i niwelują dystans dzielący dendrochronologię polską od zachodnioeuropejskiej.