Wyniki wyszukiwania - BazTech

1

The aesthetic geometry of holy places: A case study of intrinsic relations through traces

Miguel Molines-Cano Jose, Almerich-Chulia Ana

Wiadomości Konserwatorskie

|

2021

|

Nr 68S

26--34

EN

The Santos Juanes Church in Valencia, Spain, is one of the most important religious buildings in the city. Based on this church, this work proposes an analysis that can be extrapolated to other historic buildings where, like this one, no detailed documents on constructive measurement reasons exist. Hence the present work outlines the unpublished hypothesis of how the sequential process of traces on both the plan and section might have been based on the different ancient and medieval architectural treatises. All this will allow the existing intrinsic relations between the shape of the building and its current aesthetics to be obtained through a metric and geometric analysis of the church.

PL

Kościół Santos Juanes w Walencji jest jednym z najważniejszych budynków sakralnych miasta. Na podstawie tej świątyni artykuł proponuje analizę, która może być przeniesiona na inne budynki historyczne, nieposiadające – podobnie jak ona – szczegółowej dokumentacji dotyczącej wymiarów konstrukcyjnych. W związku z tym tekst przedstawia niepublikowaną hipotezę odnośnie do sekwencyjnego rozmierzania zarówno rzutu, jak i przekroju, które mogło być oparte na różnych starożytnych i średniowiecznych traktatach. Wszystko to pozwoli ustalić relacje pomiędzy kształtem budynku i jego obecną estetyką poprzez metryczną i geometryczną analizę kościoła.

2

Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu. Proces przekształceń zespołu budynków od średniowiecza do końca XIX wieku

Chorowska Małgorzata

Wiadomości Konserwatorskie

|

2019

|

Nr 57

60--71

PL

Zespół obecnego Muzeum Archidiecezjalnego, Archiwum Archidiecezjalnego i Biblioteki Kapitulnej we Wrocławiu składa się z trzech budynków, które powstały w ciągu ponad 500 lat. Najstarszy był dawny Dom Kapituły Katedralnej, który ukształtował się w dwóch późnogotyckich fazach. Jeszcze przed 1382 r. powstał budynek mieszczący w podziemiu Piwnicę Świdnicką, czyli jedyne miejsce wyszynku piwa świdnickiego na terenie Ostrowa Tumskiego, na parterze sień i reprezentacyjny Kapitularz oraz dwa piętra o nieznanej funkcji. Kapitularz był nakryty zachowanym do dziś wielopromiennym sklepieniem o skomplikowanym rysunku żeber. Wertykalność Domu Kapituły podkreślał wieżowy aneks schodowy, akcentujący południową ścianę szczytową budynku. W latach 1518–1520 wprowadzono do jego wnętrza kamienne, kręte schody, które prowadziły do biblioteki urządzonej wówczas na I piętrze. To reprezentacyjne wnętrze uzyskało postać wysokiej, dwunawowej hali, sklepionej krzyżowo-żebrowo. Uroczysty charakter wejścia podkreślały portale z przełomu średniowiecza i nowożytności. Drugi aneks, umieszczony po stronie północnej Domu Kapituły, mieścił zapewne pierwotnie urządzenia sanitarne. Zlikwidowano go w 1896 r., w trakcie realizacji Nowego Archiwum Książęco-Biskupiego i Biblioteki Katedralnej, wg projektu architekta diecezjalnego Josepha Ebersa (1845–1923), czyli najmłodszego budynku w zespole Muzeum Archidiecezjalnego. Jednakże już wcześniej zaczęto przekształcać wnętrza średniowiecznego Domu Kapituły w duchu neogotyckim, zaczynając od renowacji kapitularza w 1882 r.

EN

The complex of the present Archdiocese Museum, the Archives and the Capitulary Library in Wrocław consists of three buildings which came into being during the period of 500 years. The oldest was the former House of the Cathedral Chapter which was shaped during two late gothic phases. Still before 1382 a building was erected. It comprised in its underground Piwnica Świdnicka, that is the only tavern on Ostrów Tumski where Świdnica beer was sold, on the ground floor a hallway and a representative Chapter and two floors of unknown function. The Chapter House was covered with, preserved up till now, a multi-ribbed vault of a complicated rib pattern. The verticality of the Chapter House was underlined by a tower stair annex which accentuated the southern gable wall of the building. In 1518–1520 stone winding stairs leading to the Library that was on the 1ˢᵗ floor at that time, were introduced into its interior. That representative interior got the form of a high, two aisle hall with a rib vault. The ceremonial character of the entrance was underlined by portals from the turn of the Middle Ages and Modern Times. The second annex situated on the northern side of the Chapter House probably originally housed sanitation. It was removed in 1896 when the building of the New Ducal-Bishop Archives and the Cathedral Library was realised according to the design of Joseph Ebers (1845–1923) – a diocese architect. It was the youngest building in the complex of the Archdiocese Museum. However, even earlier the interiors of the medieval Chapter House started to be transformed in a neo-gothic style beginning from the restoration of the Chapter in 1882.

3

Maswerk chóru katedry – awangardowa forma w architekturze XIII-wiecznego Wrocławia

Jarzewicz J.

Architectus

|

2018

|

Nr 1 (53)

21--38

PL

Artykuł poświęcony jest analizie morfologicznej i interpretacji maswerków chóru katedry we Wrocławiu. Szczególną oryginalnością wyróżnia się maswerk okna wschodniego prezbiterium, w którego couronnement pojawia się dziewięciolistna rozeta o „kroplowatym” kształcie. Nie jest znany inny przykład tego rodzaju kompozycji, brak również bliskich analogii, które wyprzedzałyby jej czas powstania (przed 1268). Ta skomplikowana i niezwykła forma maswerku skłania do postawienia wielu pytań – o jego autentyczność, jego datowanie i genezę oraz miejsce w architekturze gotyckiej. Materialna substancja została po zniszczeniach II wojny światowej zrekonstruowana według stanu przedwojennego, który prawdopodobnie odpowiadał stanowi średniowiecznemu. Na podstawie analizy porównawczej można stwierdzić, że budowniczowie działający we Wrocławiu zaznajomieni byli z najnowszymi osiągnięciami w zakresie projektowania maswerków, m.in. strzech budowlanych Amiens i Kolonii. Podobnie jak w przypadku rzeźbiarskich detali, brak jest opóźnień stylowych w stosunku do wiodących ośrodków. Maswerk wrocławski, którego głównym motywem jest dziewięciolistna otwarta rozeta, nie jest przy tym bierną recepcją zachodnich osiągnięć, ale zupełnie indywidualną kreacją powstałą w oparciu o gruntowne opanowanie geometrycznego sposobu projektowania przez architekta poszukującego oryginalnych rozwiązań. Niekonwencjonalne, oryginalne kreacje powstawały równocześnie w Minden i w Pforcie, są to jednak zjawiska paralelne, a nie pierwowzory dla rozwiązania.

EN

The topic of the article is the morphological analysis and interpretation of the traceries of the choir of the cathedral in Wrocław. The tracery of the east window of the presbytery is particularly interesting, in its couronnement appears a nine-lobe open rosette of a “drop” shape. There is no other tracery of this kind or a close analogy which would be dated prior to the time of the creation of this window (before 1268). Its complicated and unusual form prompts us to ask a number of questions – about its authenticity, its dating or genesis, and its place in Gothic architecture. The material structure was reconstructed after the destruction of World War II according to the pre-war state, which probably corresponded to the medieval shape. Based on the analysis of forms, it can be stated that the builders operating in Wrocław were familiar with the latest developments in the design of traceries, among others, that of cathedrals of Paris, Amiens and Cologne. As in the case of sculptural details, there are no stylistic delays in relation to the leading centers. The tracery of Wrocław, whose main motif is a nine-lobe open rosette, is not a passive reception of western influences and achievements, but a highly individual creation based on a thorough mastery of the geometrical way of design by an architect searching for original solutions. Unconventional, innovative creations appeared simultaneously in Minden and in Pforta, however, these are parallel phenomena and not the prototypes for the Wrocław design. Their common sources are the centers of Gothic architecture in northern France.

4

Nierozpoznany halowy kościół farny z około 1300 roku w Byczynie na Śląsku. O architekturze domniemanej fundacji księcia Henryka III głogowskiego

Adamski J.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2015

|

T. 60, z. 4

27--51

PL

Fara pw. św. Mikołaja w Byczynie jest niezwykle ciekawym, a w dotychczasowej literaturze zupełnie przeoczonym przykładem halowej budowli z około 1300 roku, która dowodzi poszukiwań właściwej, atrakcyjnej formy okazałego kościoła miejskiego, które nurtowały zarówno inwestorów, jak i budowniczych świątyń parafialnych na Śląsku u schyłku XIII wieku. Wszyscy dotychczasowi badacze uznali ją za jednorodne założenie z końca XIV wieku. Tymczasem ewidentna jest zasadnicza dwufazowość powstawania fary, która u schyłku XIV stulecia została przebudowana na bazylikę i wówczas dopiero uzyskała obecny kształt. Omawiany kościół jest bez wątpienia jedną z najbardziej niezwykłych kreacji architektonicznych z okresu około roku 1300 na Śląsku. Jej twórcy dowiedli znajomości najważniejszych budowli kręgu austriacko-morawskiego, przede wszystkim kończonej wówczas katedry w Ołomuńcu. Wznosząc krótki korpus halowy (względnie pseudobazylikowy) na rzucie kwadratu, wpisali się w główny nurt rozwoju miejskich kościołów parafialnych na Śląsku w drugiej połowie XIII wieku, zaś bez wątpienia na życzenie fundatora – zapewne księcia Henryka III głogowskiego postawili wyniosłą wieżę zachodnią, nawiązującą do kolegiaty w Głogowie. Zapewne również z tej budowli został zaczerpnięty wystrój kamieniarski chóru, na który złożyły się baldachimowe nisze, powiązane ze służkami sklepiennymi. Wschodnia część kościoła swymi rozmiarami i dekoracją podkreślała także archiprezbiterialną godność kościoła. Ze względu na późniejszą przebudowę, największą stratą jest przekształcenie chóru, który w świetle zachowanych reliktów i przeprowadzonej tu analizy przedstawia się jako wyjątkowe dzieło architektury przełomu XIII i XIV wieku, nierozerwalnie związane z politycznymi dziejami Śląska.

EN

The Parish Church of St Nicolaus at Byczyna in Silesia (German Pitschen) presents a most interesting, yet till now unknown example of a hall church from around 1300. It proves that the Silesian founders, as well as builders themselves, sought at the end of the 13th century for an suitable, attractive form of a representative town church. All up-to-date researchers treated the Byczyna church as an integral structure dating back to the end of the 14th century. It is most surprising, as it is more than evident that we deal here with a much older building, which was only much rebuilt to the present shape at the end of the 14th century. With no doubt, the church in question forms one of the most interesting architectural creations of around 1300 in Silesia. Its builder proved their knowledge of many important buildings in Austria and Moravia, especially of the Cathedral al Olomouc/Olmütz, which was near completion at that time. The short hall nave of the Byczyna church counts to the main trend of the parish churches in Silesia from the 2nd half of the 13th century. In turn, the single west tower was erected probably according to the wish of its alleged founder, Henry the Third, duke of Głogów/Glogau. It reminded of the west tower of the Collegiate Church at Głogów, while the unique mason decoration in the Byczyna choir, which encompassed sculpted baldachins and vaulting shafts, was an allusion to the chancel of the aforementioned church at Głogów. The size and opulent articulation of the eastern part of the analysed building stressed the function of the church as a seat of an archpriest. Unfortunately the Byczyna choir, which was a unique structure in the Silesian architecture of around 1300, was later strongly rebuilt and lost its previous shape.

5

Jan Sas Zubrzycki i jego „Teorja łęków odpornych”

Stefański K.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2015

|

T. 60, z. 4

53--70

PL

Jan Sas Zubrzycki (1860–1935) to jedna z ciekawszych postaci w dziejach polskiej sztuki przełomu XIX i XX wieku. Osobowość charakterystyczna dla tej epoki, poświęcająca całe swoje życie pasjom twórczym, naukowym, a także narodowym. Jego dorobek jest olbrzymi: kilkadziesiąt realizacji architektonicznych, w większości z zakresu architektury sakralnej, uzupełnionych o liczne plany, które nie doczekały się urzeczywistnienia, projekty wnętrz kościelnych, olbrzymi wysiłek badawczo-teoretyczny, który zaowocował kilkudziesięcioma publikacjami, setki rysunków i fotografii utrwalających elementy polskiego krajobrazu. Podstawową ideą, która przyświecała mu przez kilkadziesiąt lat pracy było badanie, wskrzeszanie i propagowanie form uważanych przez niego za narodowe.

EN

Jan Sas Zubrzycki (1860–1935) was one of the most interesting personalities in Polish art at the turn of the 19th and 20th centuries. Typically for his time, he devoted his whole life to the passion of creating art, to science, but also to advancing national awareness. His life’s work comprises vast numbers of architectural designs, most of them churches, both implemented and not; church interior designs; a massive body of theoretical studies crowned with several dozen publications; hundreds of drawings and photographs depicting Polish landscapes. The leitmotif of his entire career of several decades was studying, reviving and promoting forms he considered national.

6

Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku. Część 4. Kościoły w okresie od XIII do połowy XVI w.

Kozaczewska-Golasz H.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2013

|

T. 58, z. 4

5--30

PL

Artykuł stanowi posumowanie trzech wcześniejszych publikacji o halowych kościołach wznoszonych na Śląsku w kolejnych stuleciach od XIII do połowy XVI w. Przedstawiono zmiany, jakie zaszły w tym okresie w układach przestrzennych bryły i wnętrza, konstrukcji, systemach sklepiennych. Ukazano także detale architektoniczne, podkreślając wiodące i nowe elementy. Wszystkie istotne etapy w kształtowaniu kościołów, ich wnętrz i detali znalazły odzwierciedlenie w rysunkach i fotografiach.

EN

This article is a summary of three earlier publications about hall churches erected in Silesia from the 13th to the mid 16th c. It presents changes which occurred in this time in spatial designs of the church body, its interior, construction and vaulting systems. It also discusses architectural details emphasising leading and new elements. All essential stages in shaping churches, their interiors and details are presented in drawings and photographs.

7

Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku. Część 3. Kościoły z XV – połowy XVI w.

Kozaczewska-Golasz H., Golasz-Szołomicka H.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2013

|

T. 58, z. 3

5--66

PL

W okresie od XV w. do około połowy XVI w. na Śląsku (w granicach historycznych) wznoszono kościoły halowe na obszarze od Gubina do Żor. Posiadały one zróżnicowane układy przestrzenne, podziały wnętrz i sklepienia. Wśród 21 kościołów ponad połowę stanowią kościoły z jednonawowym prezbiterium, o niezbyt wysokich korpusach nawowych około 12-14 m, z wyjątkiem kościoła w Żarach o wysokości 19,10 m. Kościoły te przekryte były sklepieniami krzyżowymi, gwiaździstymi i pięciopodporowymi. Tylko w kościołach w Kątach Wrocławskich, Gryfowie Śląskim i w zakrystii we wrocławskim kościele św. Barbary założono sklepienia sieciowe. Żebra sklepień opierają się na wspornikach lub wnikają bezpośrednio w ściany i filary. Artykulację ścian wnętrza pilastrami zastosowano w Żarach i być może w Sycowie. W dziewięciu kościołach halowemu korpusowi odpowiada halowe prezbiterium. W trzech obiektach (Namysłów, Opole, Lwówek Śląski) każdą z naw zakończono po stronie wschodniej wielobokiem, podobnie jak w XIV w. po raz pierwszy na Śląsku uczyniono to w kościele NMP na Piasku we Wrocławiu. Halowe prezbiterium i korpus nadają kościołom znaczną długość. Nakrywano je jednym dachem dwuspadowym oraz dachami wielobocznymi nad częścią wschodnią. Kościół w Bytomiu, po przebudowie w XIX w. uzyskał układ z trójnawowym prezbiterium halowym, jednak pierwotnie posiadał on jednonawowe prezbiterium z wysokimi kaplicami po bokach, a każde wnętrze nakryte było oddzielnym dachem, które kontynuowano nad korpusem. Wnętrza kościołów różnią się rozstawem filarów, artykulacją ścian oraz systemem sklepiennym. Tylko w Namysłowie zachowały się sklepienia z XV w., w Opolu i Bytomiu założono sklepienia sieciowe około połowy XVI w., natomiast w Lwówku Śląskim sklepienia uległy całkowitemu zniszczeniu. W pięciu kościołach z halowymi prezbiteriami wprowadzono nowe rozwiązanie w postaci wielobocznego halowego obejścia, wcześniej niewystępującego na Śląsku. Po raz pierwszy wzniesiono je prawdopodobnie w Szprotawie, potem w Nysie i Gubinie. Kościoły w Górze i Mirsku zamknięto od wschodu wielobocznie, ale układ filarów i arkad międzynawowych dochodzących do ściany wschodniej nie tworzy właściwego obejścia. Kościoły halowe z prezbiterium z obejściem budowano także na niedalekich od Śląska terenach Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Niewątpliwie na kościołach pomorskich z kaplicami między wewnętrznymi przyporami wzorował się twórca kościoła w Gubinie. Jednak strona zewnętrzna kościoła pozostała tradycyjnie „śląska” – z wyraźnymi przyporami. W Wielkopolsce kościoły z halowym obejściem zaczęto budować później niż na Śląsku. „Hale obejściowe” Wielkopolski powstałe po 1450 r. mimo stosowanej nazwy nie miały wykształconego obejścia, sklepienie nawy głównej dochodziło do wschodniego wieloboku. Podobnie rozwiązano część wschodnią w kościele w Górze i Mirsku. Koncepcje halowego obejścia w Polsce wzorowane były na przykładach zachodnich występujących w Niemczech i Austrii. W Czechach kościoły z obejściem halowym zaczęto budować od połowy XV w., a więc później niż w Polsce. W Bytomiu, Nysie, Gubinie i Górze długie wnętrza kościołów zostały przedzielone w połowie poprzeczną ścianą arkadową, która oddziela część kapłańską. W kościołach w Gubinie i Górze wieloboczną część wschodnią otaczają kaplice, połączone na zewnątrz w wielobok ścianą bez rozczłonkowań. We wnętrzach wystąpiła nowa, wzbogacona forma dwu- i trzypoziomowej artykulacji. W Nysie, gdzie kaplice znajdują się tylko wzdłuż ścian podłużnych, po stronie wschodniej pozostawiono nisze okienne sięgające do posadzki, jak w XIV w. w Paczkowie. Obok nowego układu przestrzennego z halowym obejściem ważnym osiągnięciem architektury z XV – poł. XVI w. było wzbogacenie rysunku żeber w sklepieniach gwiaździstych oraz wprowadzenie nowych sklepień sieciowych i kryształowych. Sklepienia sieciowe otrzymały różne układy żeber, w większości w oparciu o sklepienia kolebkowe z lunetami. Najstarszymi sklepieniami sieciowymi na Śląsku były sklepienia o jednorodnej sieci z końca XIV w., a pojawiły się w nawie głównej kościoła św. św. Piotra i Pawła w Legnicy, w prezbiterium kościoła parafialnego w Środzie Śląskiej oraz w kruchcie kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu. W kościołach halowych na Śląsku sklepienia o jednorodnej sieci zastosowano w Górze (zakrystia), Nysie (kaplice) oraz w Gubinie. Od 1. ćw. XV w. w śląskich kościołach halowych zaczęto stosować sklepienia sieciowe w Szprotawie, Gubinie, Gryfowie Śląskim wzorowane na sklepieniu zastosowanym przez P. Parlera w katedrze praskiej (Czechy). Różnią się one proporcjami przęseł kwadratowych i prostokątnych oraz układem sieci żeber. Potrójny układ żeber występował w nawie głównej kościoła w Szprotawie oraz w prezbiterium kościoła w Gubinie. W kościołach w Bytomiu i w Lwówku Śląskim (kruchta płn.) wzniesiono XVI w. sklepienia sieciowe wzorowane na sklepieniu P. Parlera znajdującym się w wieży mostu Karola w Pradze (Czechy). Sklepienia kryształowe założono w kaplicach kościoła w Gubinie oraz pod emporą w katedrze w Opolu. W Gubinie są one na bazie sklepień o jednorodnej sieci, a w Opolu – podobne do gwiaździstych. Na Śląsku pierwsze sklepienia kryształowe powstały prawdopodobnie w prezbiterium kościoła franciszkańskiego w Żaganiu (1486-1495), choć być może wcześniejsze od nich są sklepienia w kaplicach w Gubinie. Kościoły śląskie posiadały wysokie elewacje rozczłonkowane przyporami, między którymi znajdowały się maswerkowe okna. Ściany szczytowe ozdabiano blendami ostrołukowymi lub w formie okien o podziale kratowym. W kościołach późnogotyckich o niewielkiej liczbie detali architektoniczno-rzeźbiarskich ważną rolę odgrywały okna maswerkowe, którym nadawano zróżnicowane kompozycje. Duże okna o trójdzielnych i czterodzielnych maswerkach występują w kościołach w Nysie, Lwówku i Namysłowie. Nowym elementem są łęki półkoliste, zgeometryzowane rybie pęcherze, przedłużone profile laskowania, ucięte za przecięciem profili, dowolne układy krzywolinijne oraz układy sieciowe. Nie przywiązywano natomiast większej wagi do portali – są niewielkie, niezbyt dekoracyjne. Średniowieczni budowniczowie na Śląsku w XV – poł. XVI w. stworzyli własne koncepcje kościołów halowych, wykorzystując różne elementy kościołów zachodnich, a także z dzielnic sąsiednich. Zachowano stosowany w śląskich kościołach halowy układ naw o szerokości zbliżonej do proporcji 1 : 2, tylko w Gubinie szerokość naw bocznych jest większa, ale nie równa nawie głównej, jak czyniono to w wielu kościołach austriackich. Nie wprowadzono na Śląsku filarów cylindrycznych, charakterystycznych dla kościołów europejskich. Wnętrza przekrywano sklepieniami gwiaździstymi o urozmaiconych układach żeber oraz nowymi sklepieniami sieciowymi i kryształowymi. Duże okna maswerkowe stanowią dekoracyjne dopełnienie wysokich i przestronnych wnętrz.

EN

Hall churches were built in Silesia from the beginning of the 13th c. In the 15th c. and until the mid 16th c. 21 hall churches were erected or reconstructed . Most of the reconstructed churches came from the 13th or the beginning of the 14th c. Sometimes it is hard to establish the time and scope of reconstruction, even in situations when the documentation describing construction work have been preserved. Some essential and irreversible changes in churches were made in the 19th and at the beginning of the 20th c. In this period of time churches were not so often described as in the 14th c., H. Lutsch pointed out that transverse blind arcade which shortened the nave appeared in churches, as well as radial chapels around the presbytery, which he defined as the result search for new forms conducted by late medieval constructors. H. Tintelnot noticed that between the 14th c. and the Reformation Silesian Gothic style did not undergo any major changes. Descriptions of churches were included in catalogues of art monuments by: H. Lutsch, S. Kowalski, J. Pilch, in the Catalogue of Art Monuments in Poland. In 1962 there was a session of the Association of Art Historians, it was devoted to late Gothic architecture and art. A. Miłobędzki presented there church types occurring in Poland, pointing out that there was large number of hall churches. In his opinion the construction of the Collegiate Church of Virgin Mary in Poznań with a hall presbytery and a polygonal ambulatory was influenced by Hans von Burghausen’s churches – the Church of Holy Spirit in Landshut (1407-1461) and the choir of the Franciscan church in Salzburg (started before 1408). Unfortunately Silesia was not mentioned in these considerations. M. Zlat emphasised that there was a magnificent solution used in the church in Nysa, which, in his opinion, was covered with the Parler’s net vault. He pointed out that there was break in construction of churches due to the Hussite Wars, after which no notable buildings were erected. M. Kutzner presented Silesian architecture from the 15th and 16th c. from the perspective of its conservative character. He noticed new forms in vault details, window traceries, and interior decorations. Articles written by M. Brykowska, D. Hanulanka and M. Zlat are devoted only to vaults. In the catalogue of Architektura gotycka w Polsce (Gothic Architecture in Poland) the earlier literature, descriptions and church dating. The goal of the work preparing measurement and photographic documentation of churches, architectural and historical research as well as reconstruction of their state from the 15th – mid 16th c. The research encompassed preserved hall churches in historical borders of Silesia. Research results were the basis for a comparative analysis of projections, spatial designs, architectural and sculptural details presented in this article. The allowed to date some churches more precisely.

8

Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku. Część 2. Kościoły z XIV w.

Kozaczewska-Golasz H.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2013

|

T. 58, z. 2

5--66

PL

W XIV w. na Śląsku wzniesiono 18 kościołów halowych, w większości były to miejskie kościoły parafialne, pozostałe stanowią: dwie kolegiaty (Wrocław, Głogów), dwa kościoły franciszkańskie, jeden cysterski i dwa kościoły augustiańskie. Najczęściej wzniesione zostały od nowa, a niektóre powstały w drodze przebudowy lub rozbudowy obiektów wcześniejszych. Pod względem planu i bryły kościoły halowe można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich można zaliczyć obiekty halowe z wydłużonymi prezbiteriami, zaś w drugiej grupie znajdują się kościoły o innych, zróżnicowanych układach. Wśród kościołów pierwszej grupy występują trzy obiekty z prezbiteriami zamkniętymi prostą ścianą, wzniesionymi w XIII w. W pozostałych kościołach prezbiteria zakończone są wielobokiem stosowanym od 2 połowy XIII w. W drugiej grupie znalazły się kościoły z rozbudowaną częścią wschodnią. Dwa kościoły posiadają prezbiterium trójnawowe, halowe (w Nysie z XV w.), w dwóch występują transepty, a w trzecim zakrystia i kaplice tworzą w bryle pseudotransept. W XIV w. na Śląsku wykształciły się dwa nowe typy kościołów halowych ‒ jeden z wydłużonym prezbiterium i wieżą usytuowaną asymetrycznie w narożu między prezbiterium a korpusem oraz drugi z prezbiterium trójnawowym halowym, stanowiącym przedłużenie korpusu i zakończonym trzema wielobokami po stronie wschodniej. Jedną wieżę w północnym narożu między prezbiterium a korpusem najwcześniej wzniesiono w końcu XIII w. w Kożuchowie i Żarach, a później w kościele parafialnym w Paczkowie, we wrocławskim kościele św. Doroty oraz w kościołach w Środzie Śląskiej, Wołowie i Opolu. Tradycyjne dwie wieże zachodnie zbudowano tylko we wrocławskim kościele NMP na Piasku. W kościołach parafialnych w Gubinie i Jaworze wieże zachodnie pochodziły z XIII w. Wyjątkowym rozwiązaniem są dwie wieże po wschodniej stronie korpusu, przy transepcie, które wznoszą się w kolegiacie wrocławskiej. Trójnawowe halowe prezbiterium posiada kościół cysterski w Kamieńcu Ząbkowickim (rozp. 1274 r.) oraz kościół NMP na Piasku we Wrocławiu, w którym każda z naw kończy się wielobokiem. Wnętrze kościoła wrocławskiego jest długie, prezbiterium przechodzi w korpus nawowy. Wydzielenie części wschodniej zrealizowano w formie lektorium i ścian parapetowych w linii filarów międzynawowych. Rozbudowany układ przestrzenny ma kolegiata głogowska z oryginalnymi kaplicami po obu stronach długiego prezbiterium oraz z kaplicami po raz pierwszy wbudowanymi od początku między przypory korpusu nawowego. Po stronie zachodniej prawdopodobnie wznosiła się jedna wieża. Czternastowieczne kościoły halowe na Śląsku były budowlami wysokimi, przestronnymi i dobrze oświetlonymi. Ich budowniczowie zrezygnowali z klasycznego systemu sklepień z żebrami spływającymi na wiązki służek. Nowe formy kształtowania wnętrza zapoczątkowane zostały w dwóch kościołach rozpoczętych w 4 ćw. XIII w. – kościele cysterskim w Kamieńcu Ząbkowickim i kolegiacie św. Krzyża we Wrocławiu. W ich wnętrzach zrezygnowano z klasycznego systemu rozczłonkowania ścian służkami, żebra sklepienne w górnej części wtopiono w mury i pozostawiono gładkie ściany jedynie z wysokimi oknami. Gładkie ściany z wysokimi oknami maswerkowymi przyczyniają się do powiększenia przestrzeni naw bocznych. Międzynawowe filary ośmioboczne i ośmioboczne z lizenami podkreślają układ wertykalny. Wszystkie wnętrza przekryte były sklepieniami na rzutach kwadratów lub prostokątów. We wrocławskiej kolegiacie św. Krzyża po raz pierwszy nawę główną przekryto sklepieniem gwiaździstym, a nawy boczne sklepieniami pięciopodporowymi. Połączenie kwadratowych przęseł o sklepieniach gwiaździstych i prostokątnych pięciopodporowych powtarzano w kolejnych kościołach i można je uznać za typowe dla śląskich założeń halowych. W bazylikach zastosowano je tylko jeden raz w prezbiterium kościoła p.w. św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Asymetryczne sklepienia pięciopodporowe wprowadziły do wnętrza element ruchu. Jeszcze większą dynamikę uzyskano w kościołach, w których rozstaw filarów mijał się z rozstawem podpór, jak w kościele w Namysłowie i Ścinawie. To z pewnością nie przypadek czy błąd w obliczeniach, ale przemyślana koncepcja architektów 2 poł. XIV w. Dążenie do tworzenia asymetrii w bryłach kościołów spowodowało rezygnację z fasad dwuwieżowych i wprowadzenie jednej wieży w północnym narożu między prezbiterium a nawą. Znamienne jest, że wcześniej rozpoczętą dwuwieżową fasadę zachodnią w Jaworze zrealizowano jako jednowieżową, asymetryczną. Urozmaicenie form widoczne jest w układzie maswerków, tworzących zróżnicowane kompozycje. Wcześnie pojawiły się w nich rybie pęcherze, elementy gotyku płomienistego. Prawdopodobnie pierwsze rybie pęcherze znajdują się w portalu zachodnim kościoła NMP na Piasku we Wrocławiu, rozpoczętym około 1330 r. Czy formy te mogły przyjść z Anglii? Angielskie pochodzenie mają sklepienia asymetryczne, wzorowane na „szalonym sklepieniu” w Lincoln. Angielskie maswerki są niezwykle urozmaicone, a portale ujęte w pinakle, podobnie jak na Śląsku. Mobilność budowniczych średniowiecznych była ogromna. W XIV wieku widoczne są na Śląsku wpływy z Anglii, a także z Włoch, o czym świadczą portale, rzeźby wsporników (kościół NMP na Piasku we Wrocławiu) oraz lizeny jako typowe elementy pionowego rozczłonkowania. Mimo przejścia Śląska w lenno czeskie i teoretycznych możliwości wpływów z Czech i Austrii na Śląsku działali architekci średniowieczni, którzy stworzyli własną odmianę gotyku, z wpływami pochodzącymi z różnych dzielnic i krajów, odpowiednio przetworzonymi, a nie kopiowanymi. Swoją działalność rozpoczęli w 4 ćw. XIII w. od wielkich założeń we Wrocławiu i Kamieńcu Ząbkowickim. Pojawiły się w nich nowe układy przestrzenne, konstrukcje i formy, które ukształtowały architekturę śląskich kościołów halowych w XIV w., architekturę gotyku rozwiniętego, odmiennego od europejskiego gotyku klasycznego. Jej nowe cechy to: przestronność, asymetria i dynamika.

EN

Eighteen hall churches were erected in Silesia in the 14th c., these were mainly city parish churches, however, there were also: two collegiate churches (Wrocław, Głogów), two Franciscan churches, one Cistercian church and two Augustinian ones. Most often they were new but some were built by way of reconstructing or developing earlier church buildings. In terms of the body and plan, hall churches can be divided into two groups. In the first one there are hall churches with elongated chancels and in the other one there are churches with a variety of other designs. In buildings belonging to the first group there are three churches with chancels closed with a straight wall, they were built in the 13th c. In the remaining churches in this group chancels are closed with a polygon, which was used from the second half of the 13th c. In the other group there are churches with a developed western wall. Two churches have a three-aisle, hall chancel (Nysa, 15th c.), in two other churches there are transepts and in the third one a sacristy and chapels form a pseudotransept. In the 14th c. two new types of hall churches were developed in Silesia, the first one had an elongated chancel and a tower located asymmetrically in the corner between the chancel and the nave and the other one with a three-aisle hall chancel, which was the extension of the nave and was closed with three polygons on the eastern side. The first towers erected on the northern corner between the chancel and the nave come from the end of the 13th c. and are located in Kożuchów and Żary, later they were also built in the parish church in Paczków, the Church of St. Dorothy in Wrocław and in Środa Śląska, Wołów and Opole. Two traditional western towers were built only in the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław. In parish churches in Gubin and Jawor western towers came from the 13th c. An exceptional solution are two towers on the eastern side of the nave, which are adjacent to the transept in the Collegiate Church in Wrocław. A three-aisle hall chancel can be seen in the Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki (started in 1274) and in the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław, in which each aisle is closed with a polygon. The church interior is long and its chancel extends into the nave. The eastern part is separated by a rood screen and parapet walls following a line of pillars between aisles. The collegiate church in Głogów has a developed spatial design with original chapels on both sides of a long chancel and chapels which for the first time were built between the buttresses of the nave at the beginning of church construction. On the western in the past side there may have been one tower. Fourteenth century hall churches in Silesia were high, spacious and well lit buildings. Their constructors decided to give up a classical system of vaults with ribs flowing to clusters of attached shafts. New forms of interior design were started in two churches whose construction began in the fourth quarter of the 13th c. – the Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki and the Collegiate Church of the Holy Cross in Wrocław. In their interiors the classical system of walls fragmented by attached shafts was given up, vault ribs in the top part were set in walls and thanks to this walls were smooth with high windows. Smooth walls with high tracery windows contribute to the impression that aisles are larger than they really are. Pillars between aisles are octagonal, there are also octagonal pillars with pilaster strips emphasizing the vertical design of the interior. All interiors are covered with vaults designed on square and rectangular projections. In the Collegiate Church of the Holy Cross in Wrocław, for the first time, the nave was covered with a star vault and aisles with cinquesupport vaults. The combination of two bays with star vaults and rectangular cinquesupport vaults was repeated in more churches and one can consider this design typical of Silesian hall design. In basilica churches such combination was used only once in the chancel of the Church of St. Mary Magdalene in Wrocław. Asymmetrical cinquesupport vaults introduced a motion element to interiors. Even better dynamics was achieved in churches in which pillar spacing was different from the spacing of other supporting elements, like in the churches in Namysłów and Ścinawa. This could not have been an accident or a calculation error, it must have been a well planned concept of architects from the second half of the 14th c. Striving for asymmetry in church bodies resulted in giving up elevations with two towers and introducing single towers on the northern corner between a chancel and a nave. It is characteristic that in Jawor the elevation started with two towers was finally completed with one asymmetric tower. A variety of forms is visible also in the design of tracery windows forming numerous compositions. Such elements as vesica piscis or flamboyant style of the late gothic appeared quite early. Most probably the first vesicae piscis can be seen in the western portal of the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław, which was started about 1330. Could such forms have come from England? Certainly asymmetric vaults are of English origin and followed the “crazy vaults” of Lincoln Cathedral of St. Mary. English tracery is incredibly varied, portals are decorated with pinnacles, in Silesia it is similar. The mobility of medieval constructors was immense. In the 14th c. in Silesia one can observe English and Italian influences, the evidence of which are bracket sculptures (the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław) and pilaster strips which were typical elements of vertical fragmentation. Although Silesia became a Czech fiefdom, and thus theoretically there could have been more Czech and Austrian influences, in fact there still were medieval architects who created their own type of gothic architecture influenced by various districts and countries, however, they transformed and not only copied the existing forms. They started their activity in the 4th quarter of the 13th c. with large complexes in Wrocław and Kamieniec Ząbkowicki. There appeared new spatial designs, constructions and forms which shaped the architecture of Silesian hall churches in the 14th c., the architecture of a developed gothic style different from the European classical gothic architecture. The new characteristics were: spaciousness, asymmetry and dynamics.

9

Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku. Część 1. Kościoły z XIII w.

Kozaczewska-Golasz H.

Kwartalnik Architektury i Urbanistyki

|

2013

|

T. 58, z. 1

5--56

PL

Wiek XIII to okres szybkiego rozwoju architektury sakralnej od wczesnogotyckiej, przez krótką fazę gotyku zwanego klasycznym, do gotyku rozwiniętego w końcu stulecia. Układ halowy otrzymało na Śląsku 9 kościołów parafialnych, 4 kościoły zakonne oraz kolegiata. Kościoły parafialne miały krótkie 3 – 4 przęsłowe korpusy, z wyjątkiem kościołów w Grodkowie i Złotoryi, gdzie było po 5 przęseł. Do połowy XIII w. prezbiteria tych kościołów miały plan prostokątna, nawy boczne zamknięte były od wschodu ścianami prostymi, a kościoły nie posiadały wież. Nowy układ przestrzenny zamierzano zastosować w cysterskim kościele w Henrykowie, rozpoczętym około 1230 r. Układ halowy miało otrzymać trójnawowe prezbiterium, zakończone od wschodu ścianą prostą, otoczone kaplicami. Po 1241 r. zmieniono koncepcję na bazylikową, podwyższając nawę środkową. Mury zewnętrzne kościołów z 1 poł. XIII w. podparte były przyporami, mimo że korpusy nawowe pozostawały bez sklepień. Prawdopodobnie sklepione były tylko prezbiteria, co można sądzić po jedynym lepiej zachowanym prezbiterium kościoła św. Wawrzyńca we Wrocławiu. Sześciodzielne sklepienie oparte było na służkach w narożach wnętrza, przy pilastrach w środku ścian podłużnych oraz na wspornikach. We wrocławskim kościele franciszkańskim przesklepiony był także korpus nawowy, żebra spływały na ścianach na pilastry ze służkami w narożach. W Henrykowie sklepienia miały się opierać na narożnych służkach i pośrednich wspornikach. W prezbiterium kościoła parafialnego w Grotkowie rozpoczętym około 1250 r. żebra spływają na wiązki służek podwieszonych, dwupoziomowych, o dekoracyjnych głowicach. Bryła kościoła w Grotkowie wzbogacona została o zakrystię i otwartą kruchtę. Wcześniej zakrystia z czasów budowy została stwierdzona tylko we wrocławskim kościele św. Wawrzyńca. 3 ćw. XIII w. przyniosła wzbogacenie bryły i wnętrza kościołów parafialnych. Zmieniono zakończenie wschodnie prezbiterium z prostokątnego na trójboczne (Głubczyce, Racibórz), a korpusy nawowe otrzymały po dwie wieże zachodnie (Złotoryja, Głubczyce, Racibórz). Nie tylko prezbiteria, ale także korpusy nawowe przekrywano sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Stosowano różne sposoby podparcia żeber: w Złotoryi – wiązki służek schodzących do posadzki; w Głubczycach rozpoczęto budowę jednego filara krzyżowego ze służkami, ale kolejne wzniesiono ośmioboczne wydłużone bez służek, przy ścianach pozostawiono wiązki służek. Natomiast w prezbiterium w Raciborzu zastosowano służki podwieszone, a w korpusie zrezygnowano ze służek na rzecz wsporników. W 1268-1269 r. rozpoczęto przebudowę kościoła cysterskiego w Trzebnicy od kaplicy św. Jadwigi, która otrzymała wnętrze rozczłonkowane gęsto rozmieszczonymi wiązkami służek schodzących do posadzki. Jednak w rozpoczętym nieco później, w 1272 r. kościele cysterskim w Kamieńcu Ząbkowickim całkowicie zrezygnowano ze służek – żebra wtapiają się w ściany lub w filary. Jeszcze w dolnym kościele kolegiaty św. Krzyża w prezbiterium występują półfilary, ale w transepcie, przesklepionym do 1290 r., i korpusie dolna powierzchnia ścian pozostała bez rozczłonkowań, żebra wtapiają się w ściany, podobnie jak w górnym prezbiterium, ukończonym w 1295 r. W końcu XIII w. nastąpiło wyraźne odejście od klasycznego rozczłonkowania służkami. Ten specyficzny dla architektury śląskiej sposób kształtowania wnętrz, odmienny od gotyku klasycznego doprowadził do czternastowiecznego gotyku rozwiniętego. Na zewnątrz mury kościołów halowych od 1 ćw. XIII w. posiadały przypory, które nadawały im charakter gotycki. Ich bryły początkowo oszczędne, o prostokątnych zamknięciach, w 3 ćw. stulecia wzbogaciły się o wielobocznie zakończone prezbiteria oraz o dwie wieże zachodnie. Wzrastała wysokość elewacji, ilość przypór i wielkość okien. Kościoły rozpoczęte w 4 ćw. XIII w. - kolegiata św. Krzyża we Wrocławiu i kościół cysterski Kamieńcu Ząbkowickim prezentują rozbudowane, rozczłonkowane, wysokie bryły gotyku rozwiniętego.

EN

The 13th century was a period in which we can observe fast development of sacral architecture, starting from early gothic architecture through a short phase of gothic called classical gothic, to gothic architecture developed at the end of the century. A hall design was used to build 9 parish churches, 4 abbey churches and a collegiate building. The parish churches had short 3– 4-bay naves, except for the churches in Grodków and Złotoryja, where there were 5 bays. Until the mid 13th century the chancels of these churches were built on a plan of a rectangle, aisles were closed with straight walls from the eastern side and churches did not have any towers. The new spatial design was to be used in a Cistercian church in Henryków, whose construction started about 1230. The hall design was planned for a three-aisle chancel closed with a straight wall from the eastern side and surrounded with chapels. After 1241 the concept was changed, the height of the nave was increased and thus the church became a basilica. From the first half of the 13th century, external walls of churches were supported on buttresses although the naves were left without vaults. Most probably only chancels were vaulted, which can be seen in one of the best preserved chancels in the Church of St. Valery in Wrocław. The vault is divided into six sections and supported on attached shafts in the corners of the interior near pilasters in the middle part of walls and on brackets. In the Franciscan church in Wrocław, the body of the nave was vaulted too, ribs would go down the walls to pilasters with attached shafts in the corners. In Henryków vaulting was supported on attached shafts in the corners and indirect brackets. In the chancel of the parish church in Grodków, the construction of which started about 1250, ribs are joined at clusters of bi-level, suspended attached shafts with decorative heads. The body of the church in Grodków was enriched with a sacristy and an open porch. The only sacristy found earlier was the sacristy in the Church of St. Valery in Wrocław. The third quarter of the 13th century was the time when both the bodies of parish churches and their interiors became more complex. The west end of the chancel is no longer rectangular, it became a three-sided structure (Głubczyce, Racibórz) and two western towers were added to the naves (Złotoryja, Głubczyce, Racibórz). Not only chancels but also the naves were covered by cross-ribbed vaulting. Various ways of supporting ribs: in Złotoryja – clusters of attached shafts going down to the floor; in Głubczyce one pillar was crossed with attached shafts and all other pillars are eight-sided without attached shafts, however, near walls there are clusters of attached shafts, while in Racibórz there are suspended attached shafts, and in the nave only brackets were used and there are no attached shafts. At the turn of 1268 and 1269 the construction of a Cistercian church in Trzebnica was started with erecting St. Hedwig Chapel with its interior divided by numerous clusters of attached shafts reaching the floor. However, in a Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki, the construction of which started a little later on – in 1272, attached shafts were given up completely, ribs are set in walls or pillars. Even in the lower part of the Collegiate Church of the Holy Cross, in the chancel there are semi detached pillars, however, in the transept, which was vaulted until 1290, and in the body of the church the lower part of walls was simple without any additional elements, ribs are set in walls just like in the upper chancel completed in 1295. At the end of the 13th century, the classical division into attached shafts was given up completely. This way of shaping interiors, so characteristic for Silesian architecture, was different from classical gothic architecture and led to the developed gothic forms in the 14th century. From the first quarter of the 13th c. on the outside walls of hall church there were buttresses thanks to which the architectural style of churches looked more gothic. Initially their bodies were simple, rectangular structures, however, in the third quarter of the century, they were enriched with polygonal chancels and two western towers. The height of elevation increased as well as the number of buttresses and windows. Churches started in the 4th quarter of the 13th c. - the Collegiate Church of the Holy Cross in Wrocław and the Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki, present extensive, high bodies of the developed gothic architecture.

10

Malty na fragmentech gotického zdiva ze Staříče

Martinec P., Augustinková L., Ščučka J., Peřinková M.

Roczniki Inżynierii Budowlanej

|

2010

|

z. 10

47--50

CS

Při opravě ohradní zdi hřbitova okolo kostela ve Staříči (k. ú. Staříč, parc. č. 1) byly nalezeny pískovcové kamenné prvky odlišné tvarem i opracováním od ostatního staviva. Mezi nálezy byly identifikovány kusy ostění, žebra a výběhy žeber, svorník a okenní kružby. Prvky byly uměleckohistorickými metodami vyhodnoceny jako gotické, lucemburské, pocházející nejspíše z 2. třetiny 14. století. Jako nejpravděpodobnější původní umístění fragmentů se jeví presbytář místního kostela sv. Kříže. Po přestavbě presbytáře kostela v pokročilém novověku byly prvky použity jako prostý stavební materiál pro ohradní zeď. Z velké části tak nebyly vystaveny působení povětrnosti, a proto se na nich dochovaly v poměrně velkých plochách relikty povrchových barevných úprav v bílé a červené a také zbytky maltovin na ložných plochách (obr. 1). Na fragmentech zdiva jsou zachovány dva druhy malt. Starší, gotické, jsou ložní bílé vápenné malty a vápenné pomazy. Jak povrch horninových bloků, tak starší bílé malty a pomazy jsou nesouvisle pokryty mladšími šedými maltami.

EN

The material characteristics of mortars from fragments of Gothic masonry found in Staříč near Ostrava are presented in the paper. The probable origin of the analysed materials is also discussed.

11

Church in Marianka by Paslek. The results of analysis of the inner face of the walls carried out during research and conservation works on the mural paintings

Arszyńska J., Gogolin M. R.

Architectus

|

2009

|

nr 1-2(25-26)

3--7

PL

Tekst prezentuje wyniki analizy rozczłonkowania wewnętrznego lica ścian gotyckiego kościoła w Mariance k. Pasłęka, budowanego etapami od 2. ćwierci do 4. ćwierci XIV w., ze sklepieniem prezbiterium z ok. 1520 r. Kościół został objęty programem kompleksowej rewitalizacji - realizowanym pod auspicjami Komisji Wspólnego Dziedzictwa Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS - w którego ramach realizowane są m.in. badania architektoniczne oraz badania i prace konserwatorskie przy istniejącym tam zespole malowideł ściennych z połowy XV w. W toku przeprowadzonych w latach 2007-2009 badań i prac konserwatorskich zlokalizowano liczne zamurowane wnęki i otwory w uważanych dotąd za jednolite wewnętrznych ścianach nawy oraz prezbiterium. Wyniki dotychczasowych prac świadczą o tym, iż wnętrze kościoła podlegało licznym przekształceniom - zarówno w zakresie aranżacji wnętrza, jak i malarskiego wystroju ścian - i było znacznie bogatsze, niż dotąd przypuszczano. Obecnie trudno jeszcze o jednoznaczne rozwarstwienie budowli i weryfikację datowania poszczególnych jej elementów. Pomocne w tym będą zarówno dalsze szczegółowe badania architektoniczne, jak i informacje uzyskane podczas kontynuacji prac konserwatorskich przy malarskim wystroju ścian.

12

Piękno gotyku, piękno współczesne - jak je połączyć?

Nowogońska B.

Czasopismo Techniczne. Architektura

|

2007

|

R. 104, z. 6-A

364-367

EN

The inclusion of a contemporary architecture in the existing one is a difficult task. A discussion how to merge the magnificent, Gothic architectural details of parish church in Gubin, with new elements during the planned renovation of the temple is an excellent example of how challenging task it is.

13

Badania gotyckiej architektury Namysłowa Kościół parafialny miasta lokacyjnego

Lasota C.

Architectus

|

2005

|

Nr 1-2(17-18)

21--33

PL

Kościół pw. Świętych Piotra i Pawła znajduje się na północno-wschodnim skraju miasta lokacyjnego, nieopodal średniowiecznego muru obronnego. Jest to gotycka, orientowana hala trójnawowa, sześcioprzęsłowa, o nawach zamkniętych od wschodu trójbocznie, nakryta dachem dwuspadowym, przechodzącym w wielopołaciowy w zasięgu wschodniego zamknięcia. Na jej osi, od zachodu, wznosi się siedmiokondygnacyjna wieża o planie kwadratu, zwieńczona hełmem barokowym. Również w okresie gotyckim powstały przylegające do hali kaplice i zakrystia. Od północy, gdzie wolne od przybudówek są skrajne przęsła hali, rozciągają się trójprzęsłowa zakrystia i trzy kaplice. Dach kaplic stanowi przedłużenie połaci dachu kościoła. Cztery kaplice południowe, zlokalizowane na długości jego trzech przęseł zachodnich, tworzą dwie bryły. Dwie wyższe kaplice zachodnie nakrywa dach trójspadowy, wschodnie zaś pulpitowy, założony na przedłużeniu połaci dachu hali. Po stronie południowej kościoła także znajduje się kruchta neogotycka (ryc. 1). Elewacje wszystkich założeń gotyckich są wyeksponowane w wątku ceglanym, jednowozówkowym, w różnym stopniu zabrudzonym i reperowanym w XIX-XX w. Podział hali na część prezbiterialną i laicką sygnalizuje od zewnątrz skarpa przekątna, widoczna na jej styku ze ścianą wschodnią szeregu południowego kaplic. Część prezbiterialną, u dołu z cokołem i gzymsem okapowym na poziomie parapetów okien, u góry z fryzem ząbkowym i płycina, wspierają skarpy. Jej ostrołuczne, rozglifione okna wypełniająkamienne maswerki neogotyckie. Tynkiem w elewacjach części prezbiterialnej hali są zaakcentowane ościeża i podłucza okien, naczółki trójkątnych zwieńczeń uskoków skarp oraz płycina fryzu. Zachodnie naroża kościoła wzmacniająskarpy przekątne. Zwieńczenie ścian zamykających z tej strony nawy boczne tworzą dochodzące do wieży gzymsy i szczyty, z których południowy dekorują ostrołuczne, otynkowane blendy. Na wolnym od kaplic zachodnim skraju elewacji północnej znajduje się ostrołuczne, rozglifione okno o otynkowanych ościeżach, oszklone współcześnie, pod którym widnieje dolna partia zamurowanego, starszego otworu okiennego. W zwieńczeniu tego odcinka elewacji występuje płycina pokryta tynkiem. Krawędź cokołu obiegającego trzy wolne od przybudówek odcinki elewacji zachodniego przęsła hali występuje na obecnym poziomie terenu lub nieznacznie wyżej.

EN

The first written references attesting to the existence of the Namyslôw foundation come from the seventies of the 13th century. The construction, in two stages, of the original church was finished, at the latest, at the beginning of the 14lh century. A three-nave basilica formed the body of the church, most probably of four spans, covered with roofs, illuminated through narrow windows. The length and ending off from the east of the single-spaced presbytery built during the first stage are unknown. During the construction of the hall-like Gothic church changes relating to the architectonic programme and decoration were introduced. In 1405 began the erection of the tower whose upper part was to be octahedral, adjusted to the body of the basilica. However, it was decided to build a hall-like body and so a quadrilateral upper part of the tower was constructed. The aisle walls of the buttressed hall body were secured as a result of a supersructure of the basilica's walls, and were covered with cradle vaulting with lunettes, with ribs of a triple-sup-porting arrangement in the aisles and star-shaped arrangement in the nave. The ribs in the aisles come out directly from octahedral pilaster-strips in the section of pillars and segmenting the walls. Cantilevers divided into segments joined with plant decoration occur in the nave. All keystones are circular, some with low relief. Before the windows of the church body were glazed chapels were added to its north and south walls, with vaulting of a triple-supported, net-like, cross-shaped and star-shaped arrangement. Some of the vaults have cantilevers and keystones decorated with low relief. The west chapels of the south range, of height equal to the nave, were covered with gable roofs while the others, lower by '/3, had saddle roofs. Two-coloured, brick elevations of the tower and church body as well as the gables were enlivened by plastered and whitened pointed arch forms of windows, bands running under the mouldings and blind windows. While the hall body was being constructed the liturgy took place in the presbytery of the first church whose walls were to be supcrstructured. However, due to a successive change of plans a new hall-like three-nave presbytery was erected, with a sacristy from the north - the division of walls with the help of plaster--strips and vaults linked this part with the body of the church. A decidedly richer decoration of the presbytery part of the hall-like church is manifested by the moulding of plaster-strip edges and pillars and numerous low relief decorated keystones and cantilevers. The horizontal division of brick elevations of the presbytery part of the hall is created by the plinth, the eaves moulding located at the level of window-sills, the toothed frieze and the plastered and whitened panel running under the frieze. The ogival finishing off of the windows and heads of the triangle-shaped offsets of buttresses have also been plastered. The church was destroyed by fire in 1483. Rebuilding lasted 12 years but already after two years a certain part of the church was temporarily made ready for liturgy purposes. During the rebuilding the number of diagonal ribs was reduced in some spans of the star-shaped vaulting and the tower was made slightly higher and was crowned with a crenel. A new sacristy was built in 1526 and covered with three surfaces of cross vaulting.

14

Badania gotyckiej architektury Namysłowa. Kościół minorytów

Lasota C., Jędrusik M.

Architectus

|

2003

|

Nr 1-2(13-14)

29--40

PL

Kościół, dawniej franciszkański, pw. Najświętszej Marii Panny, obecnie parafialny pw. św. Franciszka z Asyżu i Piotra z Alkantary, jest zlokalizowany na zachodnim krańcu Starego Miasta, w pobliżu zamku1. Jego układ przestrzenny tworzą czteroprzęsłowe, zamknięte od wschodu poligonalnie prezbiterium i trójnawowy, trójprzęsłowy, halowy korpus o planie zbliżonym do kwadratu (ryc. 1). Wszystkie elewacje kościoła są wyeksponowane w ceglanym, gotyckim wątku. Wspierają je skarpy z pokrywami ceramicznymi, z wyjątkiem ściany północnej prezbiterium, na której, ponad dachem niedawno wzniesionej przybudówki, widać ślady dwuspadowego dachu rozebranego skrzydła wschodniego klasztoru i zamurowane okno przęsła zachodniego. W przęśle zachodnim elewacji południowej również jest zablokowane gotyckie okno z pozostałościami maswerku. W pozostałych ostrołucznych oknach prezbiterium występują maswerki wykonane z betonu. Także gotyckie są fryz i zniszczony cokół obiegające elewacje południową i wschodnią, wieloboczną. Korpus, górujący nad prezbiterium, nakrywa dach czterospadowy. W górnej partii jego ściany wschodniej i opartym na niej półszczycie, ponad dachem prezbiterium wyróżnia się mur szczytu gotyckiego. W ścianie tej, na zamknięciu nawy południowej, znajdują się zamurowane ostrołuczne okno i skarpa ze strzępiami. Każde z czterech ostrołucznych okien elewacji południowej korpusu zostało podzielone w okresie baroku na dwa prostokątne. W jej przyziemiu zarysowują się dwa zamurowane portale średniowieczne. Elewację zachodnią korpusu, oprócz skarp, rozczłonkowujądwa gotyckie otwory ostrołuczne, blenda po stronie nawy południowej i zamurowane okno umiejscowione na osi kościoła. Korpus obiega cokół, z wyjątkiem ściany północnej, do której - po stronie zachodniej - przylega budynek stanowiący przekształcone zachodnie skrzydło klasztoru. Z czterech wysoko umiejscowionych w tej ścianie ostrołucznych okien dwa, wychodzące ponad dach budynku, są zamurowane, pozostałe natomiast uległy przebudowie na mniejsze, prostokątne. W przyziemiu odcinka wschodniego ściany północnej widać opory sklepień krużganka.

EN

The oldest source references on the Friars Minor in Namysłów come from the year 1285. At first the Franciscan monks abided somewhere near Namysłów, and in 1321 an area of ground, near the castle, was bestowed upon them by Konrad I. Here, they built a brick church and monastery. The church presbytery, on the plan of an elongated rectangle, with slight changes introduced in later times, has preserved to the present. It is closed off, from the east, in a polygonal manner; illuminated through tall pointed arch windows. The presbytery is constructed of four spans supported by buttresses. Its interior, apart from the east span, is covered with cross vaults, the ribs resting on cantilevers. In the lower part of the pointed arch rood-screen there was a partition forming the read-ing room, with an opening leading to the body of the construction. Door openings in the north wall of the presbytery connected it with the ground floor and the upper floor of the two-storey monastic building, and also with the later east wing constructed on the plan of an elongated rectangle too. The original body of the building was to be three-aisled, four-spanned, covered with vaults. However, this project was not carried out and the building constructed was much simpler. It was two-aisled, with no vaults, and lower than the presbytery. According to reference contained in a chronicle from 1420, a monastery with a church was being built. Investigations have demonstrated that the west wing of the monastery was raised at that time, also cloisters and a new church body of a pseudo-hall form, with three aisles, four spans, covered with vaults, twice larger than the original. Of this church body only the outer walls have preserved, also pillars, built over in the Baroque period. There were five entries leading into the building. Windows in the north wall were located high up, due to monastic buildings adjoining this wall. The location of pillars, with reference to the axes of windows in the side walls of the building's body, points to the fact that the aisles were covered with three-abutment vaults. The nave, which was higher than the aisles, was probably covered with stellar vaults. Some time after the body had been raised, in the corner between it and the presbytery, the construction of a tower was began, but its realization was stopped after the walls had been built to the height of several meters.