Ze studiów nad piecami typu hypocaustum z terenu ziem Polski

• Autorzy: Bis W.

Warianty tytułu

EN

Stoves of the hypocaustum type in the area of Poland

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Piece typu hypocaustum wyróżniały się konstrukcją i sposobem przekazywania ciepła spośród innych, dawnych urządzeń grzewczych. Ich wynalazek o antycznej metryce, przetrwał na ziemiach polskich aż do XVII stulecia. Budowa hypocaustum ulegała w starożytności pewnym modyfikacjom, choć podstawowa zasada działania pozostała bez zmian. Pierwotne zastosowanie w krajach śródziemnomorskich ograniczało się do pełnienia funkcji łaziebnych, a następnie również ogrzewczych w rzymskich budynkach mieszkalnych. Dopiero adaptacja tych obiektów w strefie chłodniejszego klimatu wymogła konieczność przekształcenia ich konstrukcji i dostosowania do odmiennych warunków klimatycznych. Niezawodność omawianych urządzeń spowodowała dość powszechne i różnorakie ich przeznaczenie w średniowiecznej Europie; ich ewolucję omówiono począwszy od urządzeń stosowanych w starożytności, w basenie Morza Śródziemnego, do funkcjonujących na obszarze obecnych ziem polskich w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych. Zaproponowano kryteria umożliwiające interpretację przeznaczenia średniowiecznych pieców typu hypocaustum, a następnie, na ich podstawie, dokonano weryfikacji tego rodzaju obiektów odkrytych dotychczas w Polsce.

EN

Criteria allowing the interpretation of the function of mediaeval hypocaustum type of stoves have been proposed, subsequently, on their basis, a verification oT these types of objects discovered in Poland, up to the present, has been carried out. Also, their origin has been discussed, beginning from those used in antiquity, in the basis of the Mediterranean Sea, to those functioning in the area of the present Polish lands, in the late Middle Ages. In ancient times, the building of the hypocaustum underwent certain modifications (from the opencast system, through pillared to tubu-latio) but the basic system of working remained unchanged. They were mainly used in baths and later to heat Roman dwelling-houses. The transformation of the hypocaustum's construction took place as a result of applying these objects in the region of a cooler climate. In mediaeval Europe they were used to heat dwellings, baths and in processing - to dry malt, hop and grain. The oldest hypocaustum stoves discovered in the Polish lands were from the 13th century, in Cistercian monasteries in Sulejów, Lubiąż and Wąchock and in the Ostrów Tumski castle in Wroclaw. The youngest relics which still functioned in contemporary times, are the hypocaustum stoves exposed in the Cistercian monastery in Trzymeszno, dated from the 16th century to mid-17th century, and from the monastery of the Paulite Fathers in, Oporów, which worked at least to the second half of the 17th century. 35 objects have been acknowledged as hypycaustum stoves. Among them, prevail objects assigned to heat dwellings (23), there are fewer bath-heating installations (9). In one case of the stove in Stębark, it may have been used in the bath chamber or to heat dwellings. Twice, with relation to the youngest stove in Trzemeszno, and the one in Ostrów Tumski in Wroclaw, it may be assumed, on the basis of information published, that these installations could have been used in processing - to dry malt or in baking. Most late mediaeval objects have been found, up till now, in the area of Lower Silesia and the former Monastic State. There is a lack of information on discoveries of this kind of relics in the area of eastern Poland (from Podlasie to Polesie), from western Pomorze (Pomerania) and Upper Silesia.

Słowa kluczowe

PL

piece typu hypocaustum; konstrukcje grzewcze; ogrzewanie od dołu; piece chlebowe

EN

hypocaustum furnaces; heating constructions; heating from below; bread ovens

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2003
• Tom: Nr 1-2(13-14)
• Strony: 3--28
• Opis fizyczny: Bibliogr. 78 poz.

Twórcy

autor

Bis W.

• Uniwersytet Warszawski

Bibliografia

• [1] Augustyniak J., Piec ogrzewczy typu hypocaustum w klasztorze cystersów w Sulejowie, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” (dalej: „Kw.HKM”), 1990, R. XXXVIII, nr3^t, s. 261-272.
• [2] Augustyniak J., Grzybkowski A., Kunkcl R., Marginalia Suleioviana, [w:] Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. J. Strzelczyk, Seria Historia nr 165, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1992, s. 351-361.
• [3] Balćiunas D., Vaśkelis A., Kauno senamiesćio sklypo T. Daugirdo g. Nr 1-3 archeologiniai tyrimai 1993 metais, „Archeologiniai tyrinójimai Lietuvoje 1992 ir 1993 metais”, s. 221-224.
• [4] Baliliunaite D., Źalnierius A., Buvusio Bernardinr vienuolyno bravoro Kaune 1995 m. /yalgomieji archeologiniai tyrimai, „Archeologiniai tyrinójimai Lietuvoje 1994 ir 1995 metais”, s. 217-219.
• [5] Białoskórska K., Opactwo cysterskie w Wąchocku w świetle najnowszych badań archeologicznych i architektonicznych, [w:] Zespól Badań nad polskim średniowieczem Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej. Sprawozdania 1964-1965. V Konferencja Naukowa w Busku Zdroju i w Wiślicy, Warszawa 1968, s. 65-82.
• [6] Bicrnacka-Lubańska M., Zaopatrzenie w wodę, urządzenia sanitarne i melioracyjne, [w:] Kultura materialna starożytnej Grecji. Zarys, t. 2, Wrocław 1977, s. 477-566.
• [7] Buśko C., Średniowieczne piece typu „ hypocaustum " na Śląsku, red. J. Olczak, Archaeologia Historica Polona, t. 1, 1995, s. 149 -181.
• [8] Buśko C., Netie Ófen vom Typ Hypokaustum in Schlesien, [w:] Żivot v archeologii stredoyeku, Praga 1997, s. 101-107.
• [9] Buśko C., Dymek K., Z problematyki badań nad systemami grzewczymi na zamkach śląskich, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” (dalej: „KAU”), 1995, t. XL, z. 1, s. 17-25.
• [10] Buśko C., Dymek K., Ogrzewanie, [w:] Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście. Parcele przy ulicy Więziennej 10-11 we Wrocławiu, red. C. Buśko, J. Piekalski, Wra- tislavia Antiąua, t. 1, Wrocław 1999, s. 42-53.
• [11] Buśko C., Dymek K., Piekalski J., Badania archeologiczno-architektoniczne na zamku wleńskim w 1989 r., Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 32, 1991, s. 239-261.
• [12] Cary M., Scullard II.H., Dzieje Rzymu, t. 2, Warszawa 1992.
• [13] Cramer J., Badehduser - Ein stadtischer Bautyp, Hausbau im Mittelalter, t. 2, 1985, s. 9-58.
• [14] Domagała R„ Franczuk R., Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych na zamku w Malej Nieszawce, „Rocznik Muzeum w Toruniu”, 1992, t. 9, s. 41-60.
• [15] Drack W., Uberreste der Calefactorium-Heizung im ehemaligen Zisterzienserkloster Kappel am Albis (Kanton Ziirich), „Zeitschrift fur Schweizerische Archaologie und Kunstgeschichte”, 1984, t. 41, s. 10-21.
• [16] Dubikajtis J., Późnośredniowieczny piec typu „hypocaustum" ze Strzelna (woj. bydgoskie), Acta Universitatis Nicolai Copcrnici, Archeologia XVII, 1991, s. 45-60.
• [17] Dymek K., Ze studiów nad ogrzewaniem średniowiecznej kamienicy mieszczańskiej na Śląsku, [w:] Kultura średniowiecznego Śląska i Czech, Cz. 1. Miasto, Wrocław 1995, s. 61 -70.
• [18] Forbes R.J., Heat and Heating, [w:] Studies in Ancient Technology, t. 6, Leida 1958, s. 7-100.
• [19] Francke C., Wstępne wyniki badań zamku Szczerba w Gniewoszowie, gmina Międzylesie, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. 34, 1993, s. 339-366.
• [20] Fusch G., Ober Hypokausten-Heizungen und ihre mittelalterliche Heizungsanlagen, Hannower 1910.
• [21] Hertz J., Sonie Examples of Medieval Hypocaustus in Denmark, „Chateau Gaillard”, t. VII, 1975, s. 127-139.
• [22] Hospes grali animi..., albo gość wdzięczny..., czyli o wizycie króla Władysława IV w Radziejowicach w 1632 roku, tłum. J. Danka, wstęp i komentarz L. Kajzer, Łódź 2002.
• [23] Hunger H., Ztim Badewesen in byzantinischen Klóstern, [w:] Klósteriche Sachkultur des Spatmittelalters. Internationaler Kongress Krems an der Donau 18. bis 21. September 1978, Vcróffcntlichungen des Instituts fur Mittelaltcrliche Realicnkundc Ósterreichs, Wien 1980, nr 3, s. 353-364.
• [24] Informator Archeologiczny (dalej: 1A). Badania 1977, Warszawa 1978.
• [25] IA. Badania 1978. Warszawa 1979.
• [26] IA. Badania 1979, Warszawa 1980.
• [27] IA. Badania 1980, Warszawa 1981.
• [28] IA. Badania 1981, Warszawa 1982.
• [29] IA. Badania 1983, Warszawa 1984.
• [30] IA. Badania 1987, Warszawa 1988.
• [31] //f. Badania 1988, Warszawa 1992.
• [32] Inwentarze mieszczańskie z lat 1528-1635 z ksiąg miejskich Poznania, przygotowali do druku S. Nawrocki, J. Wisłocki, Poznań 1961.
• [33] Janocha IŁ, Lachowicz F.J., Ptaszyńska D., Gród i zamek w Starym Drawsku, Poznań 1972.
• [34] Kaźmierczyk J., Kramarek J., Lasota C., Badania na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu w 1972 roku, „Silesia Antiąua”, 1974, t. XVI, s. 241-277.
• [35] Konecny L., Odkryy teplovzdusneho zarizeni na hrade Vranove n. Dyji a jelto postaveni v evropskem vyvoji, „Archaeologia Historica”, 1983, t. 8, s. 449-470.
• [36] Krassowski W., Budownictwo i architektura w warunkach rozkwitu wielkiej własności ziemskiej (XIII w.-trzecia ćwierć XIV w.), Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach Polski, t. 2, Warszawa 1990.
• [37] Kretzschmer F., Hypocausten, „Saalburg Jahrbuch”, 1953, R. XII, s. 7-41.
• [38] Kruppe J., Szpital kapitulny świętego Ducha we Fromborku, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppe, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, t. LXVI, Warszawa 1998 r., s. 185-201.
• [39] Kwaśniewska E, Ogrzewanie hypokaustyczne na zamku w Dobczycach, „Materiały Archeologiczne”, 2001, t. XXXII, s. 103 -126.
• [40] Kwaśniewski K., Paleniska i piece w polskim budownictwie ludowym, Wrocław 1963.
• [41] Lepik-Kopaczyńska W., Problem centralnego ogrzewania w starożytności, „Dawna Kultura”, 1955, t. 2, z. 4, s. 228-235.
• [42] Lepik-Kopaczyńska W., Uwagi o genezie i ewolucji centralnego ogrzewania w starożytności, „Archeologia”, 1955, t. 7, s.109 -135.
• [43] Lużyniecka E., Lubiąż. Materiały z badań średniowiecznego klasztoru cysterskiego w latach 1982-1987, Wrocław 1987.
• [44] Lużyniecka E., Średniowieczny kościół i klasztor cysterski w Lubiążu, „KAU”, 1988, t. XXXIII, s. 83-112.
• [45] Małachowicz E., Wrocławski zamek książęcy i kolegiata św. Krzyża na Ostrowie, Wrocław 1994.
• [46] Martin A., Deutsclies Badewesen in vergangenen Tagen, Jena 1909.
• [47] Medeksza S., Episcopal bath. Heating installations. Preliminary technical and functional analysis, „Archeologia”, [t.] XLVII, 1996, s. 80-84.
• [48] Meyer D., Warmluftheizungen des Mittelalters. Befunde aus Liibeck im europaischen Yergleich, „Lubecker Schriften zur Archaologie und Kunstgeschichte”, 1989, t. 16, s. 209 -232.
• [49] Michna P.J., Eine Steinofen-Lufheizung in der Bischofsburg Melice bei Vyskov in Mahren, Sbornik Prąci Filosoficke Fakulty Brnenske University, t. 18-19, 1973-1974.
• [50] Milewska M., Kruppe J., Zamek pucki w badaniach archeologicznych 1991-1996, „Kw.HKM”, 1997, R. XLV, nr 1, s. 43-58.
• [51] Molier G., Mittelalterliche Warmluftheizungen in Mecklenburg- Yorpommern, „Wismarer Studien zur Archaeologie und Geschichte”, t. 4, 1994, s. 5-17.
• [52] Moulin L., Zycie codzienne zakonników w średniowieczu (X -XV wiek), Warszawa 1986.
• [53] Nawrocki Z., Pięć kamienic przy ulicy Kopernika w Toruniu, „KAU”, t. XXX, 1985, z. 2, s. 197-223.
• [54] Neuburger A., Die Technik des Altertums, Leipzig 1921.
• [55] Okulicz J., Sprawozdanie z badań na stanowisku 9 (Stębark), „Rocznik Olsztyński”, 1961/1962, t. IV, s. 291-309.
• [56] Parnicki-Pudełko S., Budownictwo starożytnej Grecji w okresach od archaicznego do rzymskiego, Wrocław 1962.
• [57] Pattlys Real-Encyclopadieder Classischen Altertumswissenschaft. Neue Bearbeitung, Stuttgart 1914.
• [58] Pevsner N., Fleming J., Hurst IŁ, Encyklopedia architektury, Warszawa 1992.
• [59] Picture Book of the Graphic Arts 1500-1800, t. 3, Nowy Jork 1972, ryc. 1197.
• [60] Pospieszna B., Ogrzewanie w Zamku Malborskim w dawnych wiekach, Malborskie Szkice z Historii Kultury Materialnej, t. 1, Malbork 2002.
• [61] Pospieszny K., Program i forma architektoniczna krzyżackich inftrmerii zamkowych w Prusach, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppe, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej, t. LXVI, Warszawa 1998, s. 109-133.
• [62] Press L., Ogrzewanie wnętrz, [w:] Kultura materialna starożytnej Grecji, Zarys, t. 2, Wrocław 1977, s. 567-596.
• [63] Press L., Centralne ogrzewanie w Novae, „Kw.HKM”, 1967, R. XV, nr 4, s. 765-773.
• [64] Ptaśnik J., Studya nad patrycyatem krakowskim wieków średnich, Część 2, „Rocznik Krakowski”, 1914, t. XVI.
• [65] Rozpędowski J., Opactwo pań cysterek w Trzebnicy, [w:] Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, red. J. Strzelczyk, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Seria Historia, nr 135, Poznań 1987, s. 263-281.
• [66] Rutkowska-Płachcińska A., Urządzenia młyńskie, przetwórstwo i wyrób artykułów spożywczych, [w:] Historia kultury materialnej Polski w zarysie, red. A. Rutkowska-Płachcińska, t. 2, Wrocław 1978.
• [67] Słownik historyczny sztuk plastycznych, red. S. Lorentz, Kraków 1951.
• [68] Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, t. 4, zeszyt 6 (34), Wrocław 1977.
• [69] Steinbrecht C., Preussen zur Zeit der Landmeister, [w:] Die Bau- kunst des deutschen Ritterordens in Preussen, t. 2, Berlin 1888.
• [70] Steinbrecht C., Die Heizanlagen in der Deutschordensburgen in Preufien, „Zentralblatt der Bauverwaltung”, 1920, nr 27, s. 154-158.
• [71] Szczuczko W., Funkcje zamku krzyżackiego w świetle statutów zakonnych, [w:] Średniowieczne zamki Polski Północnej, Malbork 1983, s. 49-58.
• [72] Szymańska H., Babraj K., Wstępny raport z badań Polskiej Archeologicznej Misji w Marei w Egipcie w 2001 roku, „Materiały Archeologiczne”, 2002, t. XXXII, s. 179-192.
• [73] Tomala J., Nowe odkrycia zabytków średniowiecznych z terenu Mazowsza, „Kw.HKM”, 1986, R. XXXIV, nr 2, s. 281-288.
• [74] Tomala J., Fortalicja w Oporowie, „Z otchłani wieków”, 1987, R. LIII, nr 1, s. 14-17.
• [75] Tomala J., Oporów. Małomiasteczkowa własność prywatna w powiecie orłowskim w województwie łęczyckim od XIV do XVIII wieku, Oporów 2002.
• [76] Tonezzer L., Mittelalterliche Ziegelbrennófen, [w:] Mittelalterliche Ófen und Feuerungsanlagen, red. R. Robert, Materialhefte zur Archaologie in Baden-Wiirttemberg, 2002, z. 62, s. 101-114.
• [77] Wiewióra M, Zespól klasztorny kanoników regularnych w Trzemesznie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych, Archeologia Historica Polona, t. 9, red. J. Olczak, Toruń 2000.
• [78] Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, Warszawa 1956.