Dzieje Rosji w piśmiennictwie stanisławowskim po pierwszym rozbiorze

• Autorzy: Kurkowski J.

Warianty tytułu

EN

Russian history in the writings of the times of the reign of King Stanislaus II after the 2nd partition of Poland

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

The article constitutes a supplement and summary of the cycle dedicated to the view of Russian history in the writings of the times of the reign of King Stanislaus II (Dzieje Rosji w piśmiennictwie doby stanisławowskiej. Part I: until the 1st partition, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”, vol. 9: 2015; Dzieje Rosji w piśmiennictwie doby stanisławowskiej. Part II: „Recherches sur les titres...” Feliksa Łoyki, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”, vol. 11: 2017). The starting point of the preliminary research on this subject was Kazimierz Bartkiewicz’s list, which includes five items concerning Russia. This preliminary research disclosed several more titles and the work also covered cycles of articles „Pamiętnik Historyczno-Polityczny”, entries of Zbiór potrzebniejszych wiadomości, as well as a manuscript thesis of Łoyko Recherches sur les titres portés en différents tems par les souverains de Russie et de Moscovie. It still didn’t consider enough of the dominating role of Russia in public life of the Republic at that time. With certain reservations, only two texts can be viewed as an attempt of a comprehensive review of the history of our Eastern neighbour (Lacombe/Kniażewicz with Wyrwicz’s comments and Syruć/Rousset de Missy). A symbol of superficiality and brevity of Polish opinions on Russian topics is Zbiór potrzebniejszych wiadomości. Interest in the history of our powerful neighbour in the Polish writings of the 18th century became visible already in the Saxon times. It was accompanied by widening of the examination of life and undertaking by people attached to the Załuski Library of an editorial programme based on erudite model of historiography: thus came the questions concerning sources, subject bibliography, chronology, and fact-finding. This kind of “technical” attempts could be observed until 1781. Among the discussed publications translations formed a dominating part but none of them can be considered an adaptation or compilation. Polish translators concentrated on converting measures and values of money into our reality, stressed the issue of international obligations towards the Republic, and were sensitive to the issue of defence of the Catholic Church or Jesuits from external accusations (Syruć). The front runners here were French authors (Lacombe, De Mauvillon, De Bauclair) and German ones but closely connected with Russia (Pallas, Von Stӓhlin, Von Manstein, Schmidt). In Poland, also William Coxe’s Travels into Poland, Russia... were noticed, of which descriptions of the rule and “characters” of the rulers, from the times of Peter I onwards, were made available to the Polish public. Furthermore, there were attempts made to publish Russian texts but the basis of Russian history was still popular Western literature, mainly francophone. Writers of the times of the reign of King Stanislaus II were not willing to use their better understanding of the Russian world, blended in the cultural space of the Republic. They preferred to use French writers compiling texts, to copy or adapt their points of view, formulas and evaluations, even when being aware of structural errors of this historiography. After 1772, also voices of German authors were heard, who had known Russia from personal experience (Pallas, Von Stӓhlin, Schmidt), as well as an English historian, participant of a trip “to Northern countries” (Coxe). We should also confirm a traditional, negative stereotype of a “Muscovite”, which was particularly dominant in the description of the neglected epoch before the rule of Peter the Great. In the historiography of the times of the reign of King Stanislaus II that ruler is the central figure of Russia’s history. Voltaire presentation was for a long time a pattern of the description of his rule and not until the 1780s Coxe’s publication gave rise to the correction of this picture. At the same time an important source of hagiographic legend of the tsar - Von Stӓhlin’s Anegdoty - was translated into the Polish language. At the close of the First Republic, translations of De Mauvillon appeared, and particularly of De Bauclair that were addressed to the audience who welcomed sensational topics, which presented brutality of the fight at the time of Elisabeth, Peter III, and Catherine II. Those publications appeared in the provinces, and the rest in the enlightened Warsaw dedicated for people connected with Stanislaus Augustus. Zbiór dziejopisów polskich and, until certain time, also Kodeks by Dogiel (the work was continued under the auspices of the King) were the only effects of the activities of the milieu of Załuski Library thriving mainly in the Saxon times - “end of the world of noble erudites” can be connected with the turning point of the first partition. Descriptions of Russia’s history were dominated by chronicle perspective and we can try in vain to search for philosophical deliberations, or tribute to Voltaire’s postulates, who demanded from historians to include civilizational, economic, moral threads. A little camouflaged was a journalistic content: we unexpectedly find them in source editions or source theses (Łoyko). A leading subject before the first partition turns out to be the titulature of Russian rulers and international obligations towards the Republic, just before the Four Years Sejm - the question of the succession to the throne (hereditary succession). Those voices didn’t evoke wider discussion, though, but we can find evidence of censorship activities and Russian pressures. Certain “source journalism” based on historical and historical-legal sources came back at the time of the Four Years Sejm thanks to Franciszek Siarczyński.

Słowa kluczowe

PL

historia Rosji; nauka polska; historia nauki

EN

Russian history; Polish science; history of science

• Wydawca: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk
• Czasopismo: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki
• Rocznik: 2017
• Tom: R. 62, nr 4
• Strony: 7--44
• Opis fizyczny: Bibliogr. 56 poz.

Twórcy

autor

Kurkowski J.

• Instytut Historii Nauki PAN im. L. i A. Birkenmajerów, Warszawa

Bibliografia

• Anekdoty oryginalne o Piotrze Wielkim zebrane przez J.P. Staehlin z dodanemi o Katarzynie I, drugiej Piotra małżonce i Aleksym synu jego ciekawemi wiadomościami z pana Coxe wyjętemi, Kraków 1789
• Antkiewicz D.: Nieszczęśliwa łatwość składania wierszy. Jacek Przybylski jako tłumacz i literat, „Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae” t. 16: 2004
• Bartkiewicz K.: Obraz dziejów ojczystych w świadomości historycznej w Polsce doby Oświecenia, Zielona Góra 1979
• Bartnicka K.: Pijarskie podręczniki dobrego wychowania w XVIII w. w Polsce, [w:] Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII-XIX w., red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Warszawa-Kraków 1993
• [Bauclair P.-L. de]: Życie Piotra III 1791 cara moskiewskiego, męża Katarzyny dziś panującej w Moskwie, Kraków 1791
• Buchwald-Pelcowa P.: Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem, Warszawa 1997
• Butterwick R.: Stanisław August a kultura angielska, Warszawa 2000
• Coxe W.: Reise durch Polen, Rußland, Schweden und Dänemark mit historischen Nachrichten und politischen Bemerkungen begleitet, tłum. J. A. Pezzl, Zürich 1784
• Coxe W.: Travels into Poland, Russia, Sweden, and Denmark interspersed with historical relations and political inquiries, t. 1, London 1784
• Dąbrowski R.: O biczu kręconym w Krakowie i Warszawie. Jacek Idzi Przybylski kontra Franciszek Ksawery Dmochowski, „Ruch Literacki” 2002 nr 6
• Denkwürdigkeiten der Lebens- und Staats-Geschichte des ohnlängst verstorbenen unglücklichen Czaars Peter des Dritten aus glaubwürdigen Nachrichten und richtigen Urkunden in der Kürze verfasset, Danzig 1762
• [Georgi J. G.]: Description de toutes les nations de l’empire de Russie où l’on expose leurs moeurs, religions, usages, habitations, habillemens et autres particularités remarquables, t. 3, Petersbourg 1776
• Hanslik I.: Das Bild Rußlands und Polens im Frankreich des 18. Jahrhunderts, Frankfurt am Main-Bern-New York 1985
• Heller M.: Historia imperium rosyjskiego, tłum. E. Melech, T. Kaczmarek, Warszawa 2000
• Hoffmann P.: Anton Friedrich Büsching als Schuldirektor in Sankt Petersburg, [w:] Europa in der Frühen Neuzeit. Festschrift für Günter Mühlpfordt, t. 3 Aufbruch zur Moderne, red. E. Donnert, Weimar-Köln-Wien 1997
• Homola-Dzikowska I.: Pamiętnik Historyczno-Polityczny Piotra Świtkowskiego 1782-1792, Kraków 1960
• Hubert S .: Poglądy na prawo narodów w Polsce czasów Oświecenia, Wrocław 1960
• Jezierski J.: Traktaty polskie z sąsiednimi mocarstwami zawarte od roku 1618, jak najkródziej być mogło, w samych istotniejszych punktach zebrane, z konstytucyi wyjęte.
• Z przydatkiem niektórych ciekawości innych autorów, dla sejmujących wypisane i do druku roku 1789 przez... podane, Warszawa [1789].
• Journal de Pierre le Grand depuis l’année 1698 jusqu’à la conclusion de la paix de Neustadt, traduit de l’original russe, Berlin 1773 oraz
• Kautsch J. J.: Nachrichten über Polen. Sine ira et studio, t. 1, Salzburg 1793
• Komorowski P.: Bolingbroke, Robertson, Gibbon. Znajomość i recepcja ich dzieł w Rzeczypospolitej doby oświecenia, Warszawa 2003
• Kotarski E.: Profesorowie - uczniowie - poezja okolicznościowa, [w:] Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1, Szkice z dziejów, red. E. Kotarski, Gdańsk 2008
• Krasicki I.: Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych, t. 1-2, Warszawa-Lwów 1781
• Kraushar A.: Książę Repnin i Polska w pierwszem czteroleciu panowania Stanisława Augusta (1764-1768), t. 1, Warszawa 1900
• Kurkowski J.: Dzieje Rosji w piśmiennictwie doby stanisławowskiej. Część I: do pierwszego rozbioru, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”, t. 9: 2015
• Kurkowski J.: Dzieje Rosji w piśmiennictwie doby stanisławowskiej. Część II: „Recherches sur les titres…” Feliksa Łoyki, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”, t. 11: 2017
• Kurkowski J.: Między Wschodem a Zachodem. Bernard Syruć (Siruć) 1731-1784, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, t. 18: 2009, nr 1/2
• Manstein Ch. H. von: Beytrag zur Geschichte Russlands vom Jahr 1727 bis 1744 nebst einem Anhange über die damalige Beschaffenheit des Kriegs- des Seewesens, des Handels, der Academie etc. etc., Hamburg-Bremen 1771
• [Mauvillon E. de]: Histoire de la vie, du règne, et du détrônement d’Iwan III, empereur de Russie, assassiné à Schlüsselbourg dans la nuit du 15 au 16 juillet (NS.) 1764, Londres 1766
• Mylnikow A. L.: Kaiser Peter III von Rußland, [w:] Europa in der Frühen Neuzeit. Festschrift für Günter Mühlpfordt, t. 3 Aufbruch zur Moderne, red. E. Donnert, Weimar-Köln-Wien 1997
• Orientalia w „Zbiorze potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych” Ignacego Krasickiego, oprac. zespół pod red. P. Siwca, Kraków 2015
• Ormiańska Warszawa, red. K. Stopka, A. A. Zięba, Warszawa 2012
• [Pallas P. S.]: Zbiór ciekawych wiadomości od początku wynalezienia nowych krajów w Rossyi, tłum. I. Manugiewicz, Warszawa 1786
• „Pamiętnik Historyczno-Polityczny”, 1785, 1787, 1789
• Pluchanowa M.: Elementy „historyczne” i „mitologiczne” we wczesnych biografiach Piotra I, [w:] Semiotyka dziejów Rosji, wyb. i tłum. B. Żyłko, Łódź 1993
• Roszak S.: Koniec świata sarmackich erudytów, Toruń 2012
• [Schmidt Ch.]: Materialien zu der Russischen Geschichte seit dem Tode Kaisers Peters des Grossen, t. 1, Riga 1777
• [Schwan Ch. F.]: Histoire et anecdotes de la vie, du règne, du détrônement et de la mort de Pierre III, dernier empereur de toutes les Russies etc. etc. écrites en forme de lettres, publiées par Mr. de la Marche, Londres [Haga] 1766
• Serczyk W. A.: Ukraina w planach i praktyce politycznej rosyjskiego absolutyzmu oświeconego, [w:] Słowiańszczyzna i dzieje powszechne. Studia ofiarowane Profesorowi Ludwikowi Bazylowowi w siedemdziesiątą rocznicę Jego urodzin, Warszawa 1985
• Siarczyński F.: Traktaty między mocarstwami europejskimi od roku 1763 zaszłe. Podług lat porządku z przyłączoną potrzebnej historyi wiadomością opisane i zebrane przez… t. 4-6, Warszawa [1789]
• Siarczyński F.: Traktaty, konwencje handlowe i graniczne, wszelkie publiczne umowy, między Rzecząpospolitą Polską i obcemi państwami od roku 1764 dotąd, to jest do r. 1791, za panowania Stanisława Augusta zawarte, w swych oryginalnych językach zebrane i dla wygody powszechnej podane do druku, cz. 1-2, Warszawa 1791
• Somov V. A.: Librairie française en Russie au XVIIIe siècle, [w:] Est-Ouest, transferts et réceptions dans le monde du livre en Europe (XVIIe-XXe siècles), Leipzig 2005
• Stählin J. von: Anecdotes originales de Pierre le Grand. Recueilles de la conversation de diverses personnes de distinction de S. Péterbourg et de Moscou, tłum. L. J. Richou, Strasbourg 1787
• Stählin J. von: Originalanekdoten Peters des Großen. Aus dem Munde angesehener Personen zu Moskau und Petersburg vernommen, und der Vergesenheit entrissen, Leipzig 1785
• Stasiewicz-Jasiukowa I.: Encyklopedia uniwersalna Księcia Biskupa Warmińskiego i jej rola w edukacji obywatelskiej czasów stanisławowskich, Warszawa 1994.
• Syruć B.: Historia państwa rossyjskiego, t. 1-5, Wilno 1781
• Voltaire (Arouet F.-M.): Histoire de l’empire de la Russie sous Pierre le Grand, t. 1-2, b.m. 1763
• Wendland F.: Peter Simon Pallas (1741-1811). Materialien einer Biographie, Berlin 1992, s. 639; Bio-bibliographisches Handbuch zur Sprachwissenschaft des 18. Jahrhunderts, red. H. E. Brekle, t. 8, Tübingen 2005
• Wołoszyński R. W.: Polska w opiniach Francuzów XVIII w. Rulhière i jego współcześni, Warszawa 1964
• Wójcicki J.: Przybylski, czyli Voltaire, [w:] Voltaire, Kandyd Wszędybylski czyli Najlepszość oraz inne przekłady Jacka Idziego Przybylskiego, oprac. J. Wójcicki, Kraków-Warszawa 2006
• Wyrwicz K.: Ks. Karola Wyrwicza Soc. Jesu Rektora Coll. Nob. Warszawskiego uwagi nad „Historią odmian w państwie rosyjskim” przez Jakuba Lacombe po francusku napisaną na polski język przetłumaczoną, [w:] Zbiór dziejopisów polskich, t. 2, Warszawa 1766
• Wyrwicz K.: Pamiętnikowi Historycznemu i Politycznemu pro memoria. Część trzecia, Warszawa 1785
• Журнал или поденная записка блаженныя и вечнодостойныя памяти государя императора Петра Великого с 1698 года даже до заключения Нейштадского мира, t. 1, Petersburg 1770, t. 2, cz. 1-2, Petersburg 1772
• Российская история жизни всех древних от самаго начала России государей, все великия и вечной достойныя памяти императора Петра Великаго действия, его наследниц и наследников ему последование и описание в Севере златаго века во время царствования Екатерины Великой в себе заключающая, t. 1, St. Petersburg 1767; t. 2, St. Petersburg 1768; t. 3, St. Petersburg 1769
• Середа Н. В.: „Свои” - „чужие” - „другие” в контексте записок У. Кокса и их судьбы в России, „Диалог со временем. Альманах интеллектуальной истории” t. 39: 2012