Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku. Część 1. Kościoły z XIII w.

• Autorzy: Kozaczewska-Golasz H.

Warianty tytułu

EN

Medieval hall churches in Silesia. Part 1. Churches in the 13th c.

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Wiek XIII to okres szybkiego rozwoju architektury sakralnej od wczesnogotyckiej, przez krótką fazę gotyku zwanego klasycznym, do gotyku rozwiniętego w końcu stulecia. Układ halowy otrzymało na Śląsku 9 kościołów parafialnych, 4 kościoły zakonne oraz kolegiata. Kościoły parafialne miały krótkie 3 – 4 przęsłowe korpusy, z wyjątkiem kościołów w Grodkowie i Złotoryi, gdzie było po 5 przęseł. Do połowy XIII w. prezbiteria tych kościołów miały plan prostokątna, nawy boczne zamknięte były od wschodu ścianami prostymi, a kościoły nie posiadały wież. Nowy układ przestrzenny zamierzano zastosować w cysterskim kościele w Henrykowie, rozpoczętym około 1230 r. Układ halowy miało otrzymać trójnawowe prezbiterium, zakończone od wschodu ścianą prostą, otoczone kaplicami. Po 1241 r. zmieniono koncepcję na bazylikową, podwyższając nawę środkową. Mury zewnętrzne kościołów z 1 poł. XIII w. podparte były przyporami, mimo że korpusy nawowe pozostawały bez sklepień. Prawdopodobnie sklepione były tylko prezbiteria, co można sądzić po jedynym lepiej zachowanym prezbiterium kościoła św. Wawrzyńca we Wrocławiu. Sześciodzielne sklepienie oparte było na służkach w narożach wnętrza, przy pilastrach w środku ścian podłużnych oraz na wspornikach. We wrocławskim kościele franciszkańskim przesklepiony był także korpus nawowy, żebra spływały na ścianach na pilastry ze służkami w narożach. W Henrykowie sklepienia miały się opierać na narożnych służkach i pośrednich wspornikach. W prezbiterium kościoła parafialnego w Grotkowie rozpoczętym około 1250 r. żebra spływają na wiązki służek podwieszonych, dwupoziomowych, o dekoracyjnych głowicach. Bryła kościoła w Grotkowie wzbogacona została o zakrystię i otwartą kruchtę. Wcześniej zakrystia z czasów budowy została stwierdzona tylko we wrocławskim kościele św. Wawrzyńca. 3 ćw. XIII w. przyniosła wzbogacenie bryły i wnętrza kościołów parafialnych. Zmieniono zakończenie wschodnie prezbiterium z prostokątnego na trójboczne (Głubczyce, Racibórz), a korpusy nawowe otrzymały po dwie wieże zachodnie (Złotoryja, Głubczyce, Racibórz). Nie tylko prezbiteria, ale także korpusy nawowe przekrywano sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Stosowano różne sposoby podparcia żeber: w Złotoryi – wiązki służek schodzących do posadzki; w Głubczycach rozpoczęto budowę jednego filara krzyżowego ze służkami, ale kolejne wzniesiono ośmioboczne wydłużone bez służek, przy ścianach pozostawiono wiązki służek. Natomiast w prezbiterium w Raciborzu zastosowano służki podwieszone, a w korpusie zrezygnowano ze służek na rzecz wsporników. W 1268-1269 r. rozpoczęto przebudowę kościoła cysterskiego w Trzebnicy od kaplicy św. Jadwigi, która otrzymała wnętrze rozczłonkowane gęsto rozmieszczonymi wiązkami służek schodzących do posadzki. Jednak w rozpoczętym nieco później, w 1272 r. kościele cysterskim w Kamieńcu Ząbkowickim całkowicie zrezygnowano ze służek – żebra wtapiają się w ściany lub w filary. Jeszcze w dolnym kościele kolegiaty św. Krzyża w prezbiterium występują półfilary, ale w transepcie, przesklepionym do 1290 r., i korpusie dolna powierzchnia ścian pozostała bez rozczłonkowań, żebra wtapiają się w ściany, podobnie jak w górnym prezbiterium, ukończonym w 1295 r. W końcu XIII w. nastąpiło wyraźne odejście od klasycznego rozczłonkowania służkami. Ten specyficzny dla architektury śląskiej sposób kształtowania wnętrz, odmienny od gotyku klasycznego doprowadził do czternastowiecznego gotyku rozwiniętego. Na zewnątrz mury kościołów halowych od 1 ćw. XIII w. posiadały przypory, które nadawały im charakter gotycki. Ich bryły początkowo oszczędne, o prostokątnych zamknięciach, w 3 ćw. stulecia wzbogaciły się o wielobocznie zakończone prezbiteria oraz o dwie wieże zachodnie. Wzrastała wysokość elewacji, ilość przypór i wielkość okien. Kościoły rozpoczęte w 4 ćw. XIII w. - kolegiata św. Krzyża we Wrocławiu i kościół cysterski Kamieńcu Ząbkowickim prezentują rozbudowane, rozczłonkowane, wysokie bryły gotyku rozwiniętego.

EN

The 13th century was a period in which we can observe fast development of sacral architecture, starting from early gothic architecture through a short phase of gothic called classical gothic, to gothic architecture developed at the end of the century. A hall design was used to build 9 parish churches, 4 abbey churches and a collegiate building. The parish churches had short 3– 4-bay naves, except for the churches in Grodków and Złotoryja, where there were 5 bays. Until the mid 13th century the chancels of these churches were built on a plan of a rectangle, aisles were closed with straight walls from the eastern side and churches did not have any towers. The new spatial design was to be used in a Cistercian church in Henryków, whose construction started about 1230. The hall design was planned for a three-aisle chancel closed with a straight wall from the eastern side and surrounded with chapels. After 1241 the concept was changed, the height of the nave was increased and thus the church became a basilica. From the first half of the 13th century, external walls of churches were supported on buttresses although the naves were left without vaults. Most probably only chancels were vaulted, which can be seen in one of the best preserved chancels in the Church of St. Valery in Wrocław. The vault is divided into six sections and supported on attached shafts in the corners of the interior near pilasters in the middle part of walls and on brackets. In the Franciscan church in Wrocław, the body of the nave was vaulted too, ribs would go down the walls to pilasters with attached shafts in the corners. In Henryków vaulting was supported on attached shafts in the corners and indirect brackets. In the chancel of the parish church in Grodków, the construction of which started about 1250, ribs are joined at clusters of bi-level, suspended attached shafts with decorative heads. The body of the church in Grodków was enriched with a sacristy and an open porch. The only sacristy found earlier was the sacristy in the Church of St. Valery in Wrocław. The third quarter of the 13th century was the time when both the bodies of parish churches and their interiors became more complex. The west end of the chancel is no longer rectangular, it became a three-sided structure (Głubczyce, Racibórz) and two western towers were added to the naves (Złotoryja, Głubczyce, Racibórz). Not only chancels but also the naves were covered by cross-ribbed vaulting. Various ways of supporting ribs: in Złotoryja – clusters of attached shafts going down to the floor; in Głubczyce one pillar was crossed with attached shafts and all other pillars are eight-sided without attached shafts, however, near walls there are clusters of attached shafts, while in Racibórz there are suspended attached shafts, and in the nave only brackets were used and there are no attached shafts. At the turn of 1268 and 1269 the construction of a Cistercian church in Trzebnica was started with erecting St. Hedwig Chapel with its interior divided by numerous clusters of attached shafts reaching the floor. However, in a Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki, the construction of which started a little later on – in 1272, attached shafts were given up completely, ribs are set in walls or pillars. Even in the lower part of the Collegiate Church of the Holy Cross, in the chancel there are semi detached pillars, however, in the transept, which was vaulted until 1290, and in the body of the church the lower part of walls was simple without any additional elements, ribs are set in walls just like in the upper chancel completed in 1295. At the end of the 13th century, the classical division into attached shafts was given up completely. This way of shaping interiors, so characteristic for Silesian architecture, was different from classical gothic architecture and led to the developed gothic forms in the 14th century. From the first quarter of the 13th c. on the outside walls of hall church there were buttresses thanks to which the architectural style of churches looked more gothic. Initially their bodies were simple, rectangular structures, however, in the third quarter of the century, they were enriched with polygonal chancels and two western towers. The height of elevation increased as well as the number of buttresses and windows. Churches started in the 4th quarter of the 13th c. - the Collegiate Church of the Holy Cross in Wrocław and the Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki, present extensive, high bodies of the developed gothic architecture.

Słowa kluczowe

PL

Śląsk; architektura gotycka; kościoły halowe

EN

Silesia; gothic architecture; hall churches

• Wydawca: Komitet Architektury i Urbanistyki PAN ; Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki
• Rocznik: 2013
• Tom: T. 58, z. 1
• Strony: 5--56
• Opis fizyczny: Bibliogr. 52 poz., fot., rys., tab.

Twórcy

autor

Kozaczewska-Golasz H.

• Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej

Bibliografia

• Architektura Gotycka w Polsce, red. T. Mroczko i M. Arszyński, Katalog Zabytków red. A. Włodarek, Warszawa 1995.
• K. Barczyńska, Architektura sakralna Śląska z lat 1268-1320, Praca doktorska, mpis 2006.
• T. Broniewski, T. Kozaczewski, Pierwotny kościół św. Marii Magdaleny we Wrocławiu , „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” (dalej: KAiU), Warszawa 1967, t. XII, z. 1, s. 3-22.
• L. Burgemeister, Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Breslau 1930, part I.
• H. Busch, L’art roman du sain Empire, Paris 1963.
• T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Śląska opolskiego, Kraków 1974.
• G. Dechio, G. v. Bezolt, Die Kirchliche Baukunst des Abendlandes, Stuttgart 1892.
• Deutsche Baukunst, Berlin 1959.
• P. Dimiere, J. Porcher, L’art cistercien. France, Paris 1962.
• M. Durliat, Rousillon roman, Paris 1958.
• H. Golasz (H. Kozaczewska-Golasz), Lubsko, Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NPM, Wrocław 1980, mpis in BDZ w Zielonej Górze.
• H. Golasz-Szołomicka, Longitudinal tracery Windows in Silesian churches from the second half the 13th century, “Architectus”, Wrocław 2010, nr 1 (27), s. 15-22.
• W. Hansmann, Kunstwanderungen in Westfalen, Stuttgart 1966.
• M. Hasak, Die katholische Stadtpfarrkirche zu Leobschütz, “Oberschlesien“, 6, 1907 - 1908.
• J. Hawrot, Odkrycie budowli romańskiej w Sobótce, “Ochrona Zabytków” 2, 1949, s. 155-159.
• E. Kaczmarek, Rzeźba architektoniczna XIV wieku we Wrocławiu, Wrocław 1999
• S. Kowalski, Romańska bazylika św. Mikołaja w Głogowie, Prace Lubuskiego Towarzystwa Naukowego, Komisja Historii VII, z. 3, Zielona Góra 1970, s. 49-62.
• S. Kowalski, Zabytki środkowego Nadodrza, Zielona Góra 1976, s. 143-147.
• H. Kozaczewska-Golasz, Miejskie kościoły parafialne pierwszej połowy XIII w. na Śląsku , KAiU, Warszawa 1986, t. XXI, z. 1, s. 17-42.
• H. Kozaczewska-Golasz, Średniowieczne kościoły halowe Wrocławia, w: Architektura Wrocławia, t. 3 Świątynia, red. J. Rozpędowski, Wrocław 1997, s. 31-49.
• H. Kozaczewska-Golasz, Rozwój kościołów halowych na Śląsku w XIII w., w: Monumenta conservanda sunt. Księga ofiarowana Profesorowi Edmundowi Małachowiczowi w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Wrocław 2001, s. 141-156.
• H. Kozaczewska-Golasz, H. Golasz-Szołomicka, Od kolumienki do maswerku w oknach kościołów śląskich w pierwszej połowie XIII w., “Architectus”, Wrocław 2008, nr 1 (23), s. 29-40.
• H. Kozaczewska - Golasz, T. Kozaczewski, Kościół pocysterski p.w. N.M. Panny w Kamieńcu Ząbkowickim, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej (dalej IHASziT. PWr.), Wrocław 1988, nr 19, seria: Studia i Materiały nr 9, s. 235-276.
• H. Kozaczewska-Golasz, T. Kozaczewski, Trzynastowieczny kościół NP Marii w Złotoryi, Prace Naukowe IHASiT. PWr., nr 22, seria: Studia i Materiały nr 11, Wrocław 1989, s. 113-139.
• T. Kozaczewski, Głogów średniowieczny do końca XIII w., Osadnictwo i architektura, Głogów 2006.
• T. Kozaczewski, O niektórych niewyjaśnionych problemach kościoła poklasztornego w Trzebnicy, “Biuletyn Historii Sztuki”, R. XXIV, Warszawa 1962, nr 1, s. 119-123.
• T. Kozaczewski, Pierwotne założenie kościoła cystersów w Henrykowie, Prace Naukowe IHASiT. PWr., nr 22, Studia i Materiały nr 11, Wrocław 1989, s. 141-155.
• T. Kozaczewski, Pierwotny kościół franciszkański we Wrocławiu, Rozprawy Komisji Historii Sztuki WTN, t. III, Wrocław 1963, s. 199-249.
• T. Kozaczewski, Rozplanowanie, układ przestrzenny i rozwój miasta średniowiecznego, Prace Naukowe IHASiT. PWr., Wrocław 1973, nr 5 seria: Monogr. nr 4.
• T. Kozaczewski, Wielonawowe założenia sakralne w trzynastym wieku na Śląsku, mpis 1991.
• T. Kozaczewski, Wyniki badań architektonicznych przeprowadzonych w kościele św. Idziego we Wrocławiu, “KAiU”, Warszawa 1972, t. XVII, z. 2, s. 103-132.
• T. Kozaczewski, H. Kozaczewska-Golasz, Portale trzynastowiecznej architektury na Śląsku , Wrocław 2009.
• J. Pilch, Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Arkady, Warszawa 2008.
• M. Kutzner, Cysterska architektura na Śląsku w latach 1200 - 1330, Toruń 1969.
• M. Kutzner, Racibórz, seria: Śląsk w Zabytkach Sztuki, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.
• M. Kutzner, Sztuka gotycka 1250 - 1500. Architektura, w: Sztuka Wrocławia, red. T. Broniewski and M. Zlat, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967.
• Y. Labande-Mailfert, Poitou roman, 1957.
• L’art roman en France, p. red. M. Aubert, Paris 1961.
• C. Lasota, J. Piekalski, Kościół św. Elżbiety we Wrocławiu w świetle badań archeologicznych, w: Z dziejów wielkomiejskiej fary. Wrocławski kościół św. Elżbiety w świetle historii i zabytków sztuki, red. M. Zlat, Wrocław 1996, s. 11-18.
• C. Lasota, J. Rozpędowski, Pierwotny kościół parafialny św. Wawrzyńca i św. Elżbiety we Wrocławiu, Prace Nauk. IHASiT. PWr. nr 6, Studia i Materiały nr 13, pp. 61-65.
• C. Lasota, J. Rozpędowski, Rozwój przestrzenny kościoła franciszkańskiego we Wrocławiu, Prace Nauk. IHASiT. PWr., nr 15, seria: Studia i Materiały nr 8, Wrocław 1981, s. 53-64.
• E. Łużyniecka, Architektura średniowiecznych klasztorów cysterskich filiacji lubiąskiej, Wrocław 1995.
• E. Małachowicz, Wrocławski zamek książęcy i kolegiata św. Krzyża na Ostrowie, Wrocław 1994
• P. Meyer, Historia sztuki europejskiej, Warszawa 1973.
• R. Oursel, Bourgogne romane, Paris 1968.
• G. Piltz, Deutsche Baukunst, Berlin 1959.
• Z. Rawska-Kwaśnikowa, Trzy kościoły joannickie na Dolnym Śląsku, Spraw. Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, 9, Wrocław 1954.
• B. Steinborn, Złotoryja, Chojnów, Świerzawa, Wrocław 1959.
• S. Stulin, Kolegiata p.w. Świętego Krzyża i św. Bartłomieja, w: Architektura Gotycka w Polsce..., s. 264-265.
• Z. Świechowski, Architektura sakralna XIII-XV wiek, w: Wrocław. Jego dzieje i kultura, red. Z. Świechowski, Warszawa 1978, s. 102-107.
• Z. Świechowski, Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009.
• H. Tintelnot, Die mittelalterliche Baukunst Schlesiens, Kitzingez 1951.