Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832

• Autorzy: Getka-Kenig Mikołaj

Identyfikatory

DOI

10.4467/0023589XKHNT.19.001.10109

Warianty tytułu

EN

Architecture as a field of interest in the Warsaw Society of Friends of Learning, 1800–1832

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

EN

The article deals with the development of architectural interests in the circle of the Warsaw (Royal) Society of Friends of Learning, 1800–1832. The author takes into account the topics of lectures, publications and other types of scientifi c initiatives of the members from their active period in the Society but also its new member recruitment policy. The case of architectural interests in the Society gives us an opportunity to raise the question of the signifi cance of architecture at the time (in the eyes of the intellectual elite sanctioned by authorities) as a factor of civilization progress, a role that the Society’s spreading of knowledge was meant to serve. Architecture was a fi eld of interest throughout its entire existence. Initially, during the Prussian occupation and the Duchy of Warsaw, this interest focused on promoting the Greco-Roman ideal, or higher architecture, in line the paradigm of classical order. In the period of the Kingdom of Poland, however, we note a clear shift toward lower architecture and the affi rmation of a new way of thinking about construction, breaking away from the classical tradition (which is best expressed by the choice of Karol Podczaszyński, a Durandist, as a member).

Słowa kluczowe

PL

klasycyzm; architektura; rolnictwo; popularyzacja nauki; Witruwiusz; towarzystwa naukowe

EN

classicism; architecture; agriculture; popularization of science; Vitruvius; learned society

• Wydawca: Instytut Historii Nauki im. L. i A. Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk
• Czasopismo: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki
• Rocznik: 2019
• Tom: T. 64, nr 1
• Strony: 9--37
• Opis fizyczny: Bibliogr. 86 poz.

Twórcy

autor

Getka-Kenig Mikołaj

• Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Bibliografia

• Źródła archiwalne
• Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa: – Towarzystwo Królewskie Warszawskie Przyjaciół Nauk, sygn. 17, 18, 19, 20, 28a, 30, 31, 61, 62; – Archiwum Publiczne Potockich, sygn. 271.
• Źródła drukowane
• Architekt wieyski z figurami, [s.l.], 1798.
• Aigner P., Budownictwo wieyskie z cegły glino-suszoney z plantami chałup wieyskich stosownie do gospodarstwa narodowego, Warszawa 1791.
• Aigner P., Rozprawa o guście w ogólności, a w szczególności o architekturze, Warszawa 1812.
• Aigner P., Rozprawa o świątyniach u starożytnych i o słowiańskich, „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 7, 1811.
• Biernacki A.P., Wzór taniey, trwałej i wygodnej stodoły i opisanie dwukonnej angielskiej młockarni, Wrocław 1823.
• Bohusz X.M., O budowli włościańskiey, Warszawa 1811.
• Bohusz X.M., O budowie włościańskiey do kraiu naszego przystosowaney, „Rocznik Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk” t. 9, 1816.
• Bohusz M.X., Zdanie sprawy […] o probie uczynioney w Wilanowie co do nowego sposobu budowania, „Rocznik Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 9, 1816.
• Deklaracya Czyli objaśnienie Uniwersału względem tymczasowego urządzenia Szkoły powszechney do nauk w budownictwie, przez N. Pana pod tytułem Akademii Jego K. Mci. Budowniczey, założoney w Berlinie pod dniem 6tym Lipca 1799. wydanego, „Nowy Pamiętnik Warszawski” t. 10, 1803, Maj.
• Garbiński K., O dziele pod tytułem Początki architektury dla użytku młodzi akademickiej napisanym przez K. Podczaszyńskiego, „Pamiętnik Warszawski Umiejętności Czystych i Stosowanych” t. 1, 1829.
• G[iżycki] X., Myśli o poprawie budowli wieyskiey w kraju między Bugiem i Dnieprem, [Krzemieniec] 1800.
• Gutkowski W., Rozprawa o fortyfikacyi, „Rocznik Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 9, 1816.
• Idźkowski A., Kroje architektury obejmujące rozmaite kształty używane jako przedmiot piękności, Warszawa 1832.
• Kado M., Architektura obeymująca wszelki gatunek murowania i budowania przez X. Sebastyana Hr. Sierakowskiego, „Pamiętnik Warszawski” 1815, t. 3, listopad, grudzień.
• Kado M., Nowo odkryty sposób dawania trwałey pobiały (Badigeon) albo też kolorowey powłoki na ścianach murowanych, kamiennych, i na rzeźbianych ozdobach architektonicznych, „Pamiętnik Warszawski” 1822, t. 1.
• Księga Protokołów Rady Ogólnej Uniwersytetu Warszawskiego 1817–1819, oprac. R. Gerber, Warszawa 1958.
• Loudon J.C., O zakładaniu folwarków podług zasad szkockiego gospodarstwa przy względzie na stosunki Anglii i o przyozdobieniu posad wiejskich, tłum. A. P. Biernacki, Berlin 1819.
• Marconi H., O porządkach architektonicznych, Warszawa 1828.
• Mowa na trzecim posiedzeniu Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk miana przez JX. Jana Albertrandego biskupa zenopolitańskiego, prezesa tegoż Towarzystwa dnia 15go maja 1802 roku, „Roczniki Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 1, [1802].
• Mowy przy installacyi kurator jeneralnego instytutów naukowych w Królestwie Polskiem na dniu 19 Lipca 1823 roku odbytey, [Warszawa 1823].
• Nowy sposób używania kamienia polnego, w budowaniu wieyskim; od Pana Maiora de Pistolenkow. Towarzystwu Ekonomicznemu Petersburskiemu oznaymiony, „Pamiętnik Historyczno-Polityczny” r. 2, 1783, cz. 6.
• O sposobie budowania z ubitey ziemi, czyli stawiania ścian ziemnych długo trwałych i od ognia bespiecznych osobliwie dogodnych okolicom niedostatek drzewa cierpiącym z figurami, Lublin 1803.
• Obchod uroczystey Inauguracyi Uniwersytetu Królewsko-Warszawskiego dnia 14. Maia roku 1818, Warszawa [1818].
• Picon A., From “Poetry of Art” to Method: The Theory of Jean-Nicolas-Louis Durnad, [w:] J.N.L. Durand, Précis of the Lectures on Architecture, tłum. D. Britt, Los Angeles, CA, 2000.
• Pięć porządków budowniczych podług prawideł Jakoba Barocego z Winioli, Warszawa 1791. Rapport o doświadczeniu z żelaznym łańcuchem zawieszonym obuma końcami przy cegielni Pulkowskiey, jako wzorem naturalney wielkości tych łańcuchów, które maią służyć do dźwigania projektowanego mostu na Wiśle, „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 14, 1821.
• Podczaszyński K., Początki architektury dla użytku młodzi akademickiey, cz. 1, Wilno 1828.
• Rogaliński J., Sztuka budowania na swoie porządki podzielona, uzup. F. Degen, Warszawa 1775.
• Sierakowski S., Architektura obeymuiąca wszelki gatunek murowania i budowania, Kraków 1812.
• Sierakowski W., Architektura cywilna dla młodzi narodowej, Kraków 1796.
• Sobieszczański F.M., Rys historyczno-statystyczny wzrostu i stanu miasta Warszawy, Warszawa 1848.
• Szkoła budowli wieyskich, czyli sposób iak stawiać mocne i trwałe, od wielu piątr domy, z ubitey i szczerey ziemi lub innych pospolitych i tanich materiałów, wynaleziony od J. P. Franciszka Cointraux, Połock 1800.
• Szuch J.K., Rozprawa o robieniu cegły, „Rocznik Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 9, 1816.
• P. Świtkowski, Budowanie wieyskie dziedzicom dobr y possessorom toż wszystkich iakążkolwiek zwierzchność po wsiach i miasteczkach maiącym do uwagi i praktyki podane, Warszawa 1782.
• Ustawy Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk, Warszawa 1814.
• Zagajenie posiedzenia publicznego […] dnia 30 kwietnia 1812 roku przez Stanisława Staszica, „Roczniki Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk” t. 9, 1816.
• Zbiór widoków sławnieyszych pamiątek narodowych, jako to zwalisk zaników, swiątyń, nadgrobków, starożytnych budowli i mieysc pamiętnych w Polsce, rys. Z. Vogel, sztych. J. Frey, Warszawa 1806.
• Literatura przedmiotu
• Barańska I., Architektura Kalisza w dobie Królestwa Kongresowego, Kalisz 2002.
• Bartnicka K., Polskie szkolnictwo artystyczne na przełomie XVIII i XIX wieku (1764–1831), Wrocław 1971.
• Bartnicka K., Z dyskusji nad projektem pomnika Mikołaja Kopernika: dwa listy Jana Śniadeckiego do Stanisława Staszica, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” t. 23, 1978, nr 2.
• Biegański P., Pałac Staszica: siedziba Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Warszawa 1951.
• Cellauro L., Richaud G., François Cointereaux’s Ecole d’Architecture Rurale (1790–91) and its Influence in Europe and the Colonies, “Architectural History” t. 49, 2006.
• Chomentowska B., Starożytności w Warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Światowit” t. 35, 1982.
• Chwaściński B., Pancer Feliks, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 25, Wrocław 1980.
• Czubaty J., Zasada „dwóch sumień”: normy postępowania i granice kompromisu politycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795–1815), Warszawa 2005.
• Getka-Kenig M., Architektura i prestiż nowoczesnego urzędu: przypadek budynków ministerialnych w Warszawie, stolicy konstytucyjnego Królestwa Polskiego (1815–1830), [w:] Urzędnicy i urzędy w społeczeństwie XIX wieku, red. A. Kulecka, Warszawa 2017.
• Getka-Kenig M., Pomniki publiczne i dyskurs zasługi w dobie „wskrzeszonej” Polski lat 1807–1830, Kraków 2017.
• Getka-Kenig M., Szpilowski (Szpilewski) Sylwester, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 49, Warszawa 2013–2014.
• Getka-Kenig M., Świtkowski Piotr, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 52, Warszawa 2017.
• Giermańska-Szlak A., „Nowy Pamiętnik Warszawski” (1801–1805) F. K. Dmochowskiego, „Rocznik Historii Prasy Polskiej” t. 4, 2001, z. 2 (8).
• Gomulicki J.W., Warszawa i jej sprawy jako przedmiot zainteresowania Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Rocznik Warszawski” t. 18, 1985.
• Grochulska B., Potocki Aleksander, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 27, Wrocław 1983.
• Grochulska B., Potocki Stanisław Kostka h. Pilawa, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Wrocław 1984–1985.
• Guile C.C., Introduction, [w:] I. Potocki, Remarks on Architecture: The Vitruvian Tradition in Enlightenment Poland, red. C. C. Guile, University Park, PA, 2015.
• Jaroszewski T.S., Architektura doby oświecenia w Polsce: nurty i odmiany, Wrocław 1971.
• Jaroszewski T.S., Chrystian Piotr Aigner: architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970.
• Jaroszewski T.S., W. Baraniewski, Pałace i dwory w okolicach Warszawy, Warszawa 1992.
• Jaroszewski T.S., A. Rottermund, Jakub Hempel, Fryderyk Albert Lessel, Henryk Ittar, Wilhelm Henryk Minter: architekci polskiego klasycyzmu, Warszawa 1974.
• Jedlicki J., Nieudana próba kapitalistycznej industrializacji: analiza państwowego gospodarstwa przemysłowego w Królestwie Polskim XIX w., Warszawa 1964.
• Jodłowski A., Dzieje obiektów zabytkowych z wybranych miejscowości północno-wschodniej części woj. lubelskiego, Biała Podlaska 2000.
• Łuczakówna-Kozerska H., Biernacki Alojzy Prosper, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 2, Kraków 1936.
• Kołodziejczyk A., Serwiński Andrzej, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 36, Warszawa 1995–1996.
• Krajewska-Tartakowska B., Towarzystwo Królewskie Gospodarczo-Rolnicze, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. 2, cz. 3, red. B. Sordylowa, B. Krajewska-Tartakowska, Warszawa 2001.
• Kraushar A., Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk 1800–1832, ks. 1–4, Kraków 1900–1906.
• Kruft H.-W., History of Architectural Theory: from Vitruvius to present, New York 1994.
• Kulecka A., Osiecka M., Zamojska D., „którzy nauki, cnotę, Ojczyznę kochali”: znani i nieznani członkowie Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk, Warszawa 2000.
• Kwiatkowski M., Architektura w latach 1765–1830, [w:] Sztuka Warszawy, red. M. Karpowicz, Warszawa 1986.
• Libera Z., Stanisław Kostka Potocki i jego rola w życiu literackim Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego, „Biuletyn Historii Sztuki” t. 34, 1972, nr 2.
• Majdowski A., Zarys organizacji służb budowlanych w Księstwie Warszawskim, „Acta Universitatis Nicolai Copernici: Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” t. 43, 2012.
• Małkiewicz A., Teoria architektury w nowożytnym piśmiennictwie polskim, Warszawa 1976.
• Michalski J., Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Warszawa 1953.
• Mieszkowski Z., Podstawowe problemy architektury w traktatach polskich: połowa XVI–początek XIX wieku, Warszawa 1970.
• Piotrowska R., Początki zainteresowań przeszłością Słowian wśród członków Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria 3, Historia, red. Bardach J., Labuda G., Warszawa 1968.
• Polanowska J., Stanisław Kostka Potocki: twórczość architekta amatora, Warszawa 2009.
• Rodkiewicz A.J., Pierwsza politechnika polska 1825–1831, Kraków 1904.
• Rottermund A., Jean-Nicolas-Louis Durand a polska architektura 1 połowy XIX wieku, Wrocław 1990.
• Róg R., Sierakowski Sebastian Alojzy, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 37, Warszawa 1996.
• Rudnicka J., Rola Stanisława Kostki Potockiego w polskim życiu kulturalnym, „Biuletyn Historii Sztuki” t. 34, 1972, nr 2.
• Ryszkiewicz A., Sprawy artystyczne w działalności Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk (1800–1832), [w:] Materiały do studiów i dyskusji z zakresu teorii i historii sztuki, krytyki artystycznej oraz metodologii badań nad sztuką, Warszawa 1951.
• Samujłło J., Garbiński Kajetan, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 7, Kraków 1948–1958.
• Samujłło J., Kado (Cadeau, Kadau) Michał, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 11, Wrocław 1964.
• Sroczyńska K., Zygmunt Vogel rysownik gabinetowy Stanisława Augusta, Wrocław 1969.
• Świątek T.W., Schuch Adolf Grzegorz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 36, Warszawa 1995–1996.
• Tatarkiewicz W., Pałac Staszica a klasycyzm w Polsce, [w:] idem, O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku, Warszawa 1966.
• Traczewska Białkowa Z., Kolberg Krzysztof Juliusz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 13, Wrocław 1967–1968, s. 299–300.
• Wójtowicz A., Metamorfozy pałacu Staszica, Warszawa 2017.

Uwagi

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).