Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku. Część 2. Kościoły z XIV w.

• Autorzy: Kozaczewska-Golasz H.

Warianty tytułu

EN

Medieval hall churches in Silesia. Part 2. Churches in the 14th c.

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

W XIV w. na Śląsku wzniesiono 18 kościołów halowych, w większości były to miejskie kościoły parafialne, pozostałe stanowią: dwie kolegiaty (Wrocław, Głogów), dwa kościoły franciszkańskie, jeden cysterski i dwa kościoły augustiańskie. Najczęściej wzniesione zostały od nowa, a niektóre powstały w drodze przebudowy lub rozbudowy obiektów wcześniejszych. Pod względem planu i bryły kościoły halowe można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich można zaliczyć obiekty halowe z wydłużonymi prezbiteriami, zaś w drugiej grupie znajdują się kościoły o innych, zróżnicowanych układach. Wśród kościołów pierwszej grupy występują trzy obiekty z prezbiteriami zamkniętymi prostą ścianą, wzniesionymi w XIII w. W pozostałych kościołach prezbiteria zakończone są wielobokiem stosowanym od 2 połowy XIII w. W drugiej grupie znalazły się kościoły z rozbudowaną częścią wschodnią. Dwa kościoły posiadają prezbiterium trójnawowe, halowe (w Nysie z XV w.), w dwóch występują transepty, a w trzecim zakrystia i kaplice tworzą w bryle pseudotransept. W XIV w. na Śląsku wykształciły się dwa nowe typy kościołów halowych ‒ jeden z wydłużonym prezbiterium i wieżą usytuowaną asymetrycznie w narożu między prezbiterium a korpusem oraz drugi z prezbiterium trójnawowym halowym, stanowiącym przedłużenie korpusu i zakończonym trzema wielobokami po stronie wschodniej. Jedną wieżę w północnym narożu między prezbiterium a korpusem najwcześniej wzniesiono w końcu XIII w. w Kożuchowie i Żarach, a później w kościele parafialnym w Paczkowie, we wrocławskim kościele św. Doroty oraz w kościołach w Środzie Śląskiej, Wołowie i Opolu. Tradycyjne dwie wieże zachodnie zbudowano tylko we wrocławskim kościele NMP na Piasku. W kościołach parafialnych w Gubinie i Jaworze wieże zachodnie pochodziły z XIII w. Wyjątkowym rozwiązaniem są dwie wieże po wschodniej stronie korpusu, przy transepcie, które wznoszą się w kolegiacie wrocławskiej. Trójnawowe halowe prezbiterium posiada kościół cysterski w Kamieńcu Ząbkowickim (rozp. 1274 r.) oraz kościół NMP na Piasku we Wrocławiu, w którym każda z naw kończy się wielobokiem. Wnętrze kościoła wrocławskiego jest długie, prezbiterium przechodzi w korpus nawowy. Wydzielenie części wschodniej zrealizowano w formie lektorium i ścian parapetowych w linii filarów międzynawowych. Rozbudowany układ przestrzenny ma kolegiata głogowska z oryginalnymi kaplicami po obu stronach długiego prezbiterium oraz z kaplicami po raz pierwszy wbudowanymi od początku między przypory korpusu nawowego. Po stronie zachodniej prawdopodobnie wznosiła się jedna wieża. Czternastowieczne kościoły halowe na Śląsku były budowlami wysokimi, przestronnymi i dobrze oświetlonymi. Ich budowniczowie zrezygnowali z klasycznego systemu sklepień z żebrami spływającymi na wiązki służek. Nowe formy kształtowania wnętrza zapoczątkowane zostały w dwóch kościołach rozpoczętych w 4 ćw. XIII w. – kościele cysterskim w Kamieńcu Ząbkowickim i kolegiacie św. Krzyża we Wrocławiu. W ich wnętrzach zrezygnowano z klasycznego systemu rozczłonkowania ścian służkami, żebra sklepienne w górnej części wtopiono w mury i pozostawiono gładkie ściany jedynie z wysokimi oknami. Gładkie ściany z wysokimi oknami maswerkowymi przyczyniają się do powiększenia przestrzeni naw bocznych. Międzynawowe filary ośmioboczne i ośmioboczne z lizenami podkreślają układ wertykalny. Wszystkie wnętrza przekryte były sklepieniami na rzutach kwadratów lub prostokątów. We wrocławskiej kolegiacie św. Krzyża po raz pierwszy nawę główną przekryto sklepieniem gwiaździstym, a nawy boczne sklepieniami pięciopodporowymi. Połączenie kwadratowych przęseł o sklepieniach gwiaździstych i prostokątnych pięciopodporowych powtarzano w kolejnych kościołach i można je uznać za typowe dla śląskich założeń halowych. W bazylikach zastosowano je tylko jeden raz w prezbiterium kościoła p.w. św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Asymetryczne sklepienia pięciopodporowe wprowadziły do wnętrza element ruchu. Jeszcze większą dynamikę uzyskano w kościołach, w których rozstaw filarów mijał się z rozstawem podpór, jak w kościele w Namysłowie i Ścinawie. To z pewnością nie przypadek czy błąd w obliczeniach, ale przemyślana koncepcja architektów 2 poł. XIV w. Dążenie do tworzenia asymetrii w bryłach kościołów spowodowało rezygnację z fasad dwuwieżowych i wprowadzenie jednej wieży w północnym narożu między prezbiterium a nawą. Znamienne jest, że wcześniej rozpoczętą dwuwieżową fasadę zachodnią w Jaworze zrealizowano jako jednowieżową, asymetryczną. Urozmaicenie form widoczne jest w układzie maswerków, tworzących zróżnicowane kompozycje. Wcześnie pojawiły się w nich rybie pęcherze, elementy gotyku płomienistego. Prawdopodobnie pierwsze rybie pęcherze znajdują się w portalu zachodnim kościoła NMP na Piasku we Wrocławiu, rozpoczętym około 1330 r. Czy formy te mogły przyjść z Anglii? Angielskie pochodzenie mają sklepienia asymetryczne, wzorowane na „szalonym sklepieniu” w Lincoln. Angielskie maswerki są niezwykle urozmaicone, a portale ujęte w pinakle, podobnie jak na Śląsku. Mobilność budowniczych średniowiecznych była ogromna. W XIV wieku widoczne są na Śląsku wpływy z Anglii, a także z Włoch, o czym świadczą portale, rzeźby wsporników (kościół NMP na Piasku we Wrocławiu) oraz lizeny jako typowe elementy pionowego rozczłonkowania. Mimo przejścia Śląska w lenno czeskie i teoretycznych możliwości wpływów z Czech i Austrii na Śląsku działali architekci średniowieczni, którzy stworzyli własną odmianę gotyku, z wpływami pochodzącymi z różnych dzielnic i krajów, odpowiednio przetworzonymi, a nie kopiowanymi. Swoją działalność rozpoczęli w 4 ćw. XIII w. od wielkich założeń we Wrocławiu i Kamieńcu Ząbkowickim. Pojawiły się w nich nowe układy przestrzenne, konstrukcje i formy, które ukształtowały architekturę śląskich kościołów halowych w XIV w., architekturę gotyku rozwiniętego, odmiennego od europejskiego gotyku klasycznego. Jej nowe cechy to: przestronność, asymetria i dynamika.

EN

Eighteen hall churches were erected in Silesia in the 14th c., these were mainly city parish churches, however, there were also: two collegiate churches (Wrocław, Głogów), two Franciscan churches, one Cistercian church and two Augustinian ones. Most often they were new but some were built by way of reconstructing or developing earlier church buildings. In terms of the body and plan, hall churches can be divided into two groups. In the first one there are hall churches with elongated chancels and in the other one there are churches with a variety of other designs. In buildings belonging to the first group there are three churches with chancels closed with a straight wall, they were built in the 13th c. In the remaining churches in this group chancels are closed with a polygon, which was used from the second half of the 13th c. In the other group there are churches with a developed western wall. Two churches have a three-aisle, hall chancel (Nysa, 15th c.), in two other churches there are transepts and in the third one a sacristy and chapels form a pseudotransept. In the 14th c. two new types of hall churches were developed in Silesia, the first one had an elongated chancel and a tower located asymmetrically in the corner between the chancel and the nave and the other one with a three-aisle hall chancel, which was the extension of the nave and was closed with three polygons on the eastern side. The first towers erected on the northern corner between the chancel and the nave come from the end of the 13th c. and are located in Kożuchów and Żary, later they were also built in the parish church in Paczków, the Church of St. Dorothy in Wrocław and in Środa Śląska, Wołów and Opole. Two traditional western towers were built only in the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław. In parish churches in Gubin and Jawor western towers came from the 13th c. An exceptional solution are two towers on the eastern side of the nave, which are adjacent to the transept in the Collegiate Church in Wrocław. A three-aisle hall chancel can be seen in the Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki (started in 1274) and in the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław, in which each aisle is closed with a polygon. The church interior is long and its chancel extends into the nave. The eastern part is separated by a rood screen and parapet walls following a line of pillars between aisles. The collegiate church in Głogów has a developed spatial design with original chapels on both sides of a long chancel and chapels which for the first time were built between the buttresses of the nave at the beginning of church construction. On the western in the past side there may have been one tower. Fourteenth century hall churches in Silesia were high, spacious and well lit buildings. Their constructors decided to give up a classical system of vaults with ribs flowing to clusters of attached shafts. New forms of interior design were started in two churches whose construction began in the fourth quarter of the 13th c. – the Cistercian church in Kamieniec Ząbkowicki and the Collegiate Church of the Holy Cross in Wrocław. In their interiors the classical system of walls fragmented by attached shafts was given up, vault ribs in the top part were set in walls and thanks to this walls were smooth with high windows. Smooth walls with high tracery windows contribute to the impression that aisles are larger than they really are. Pillars between aisles are octagonal, there are also octagonal pillars with pilaster strips emphasizing the vertical design of the interior. All interiors are covered with vaults designed on square and rectangular projections. In the Collegiate Church of the Holy Cross in Wrocław, for the first time, the nave was covered with a star vault and aisles with cinquesupport vaults. The combination of two bays with star vaults and rectangular cinquesupport vaults was repeated in more churches and one can consider this design typical of Silesian hall design. In basilica churches such combination was used only once in the chancel of the Church of St. Mary Magdalene in Wrocław. Asymmetrical cinquesupport vaults introduced a motion element to interiors. Even better dynamics was achieved in churches in which pillar spacing was different from the spacing of other supporting elements, like in the churches in Namysłów and Ścinawa. This could not have been an accident or a calculation error, it must have been a well planned concept of architects from the second half of the 14th c. Striving for asymmetry in church bodies resulted in giving up elevations with two towers and introducing single towers on the northern corner between a chancel and a nave. It is characteristic that in Jawor the elevation started with two towers was finally completed with one asymmetric tower. A variety of forms is visible also in the design of tracery windows forming numerous compositions. Such elements as vesica piscis or flamboyant style of the late gothic appeared quite early. Most probably the first vesicae piscis can be seen in the western portal of the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław, which was started about 1330. Could such forms have come from England? Certainly asymmetric vaults are of English origin and followed the “crazy vaults” of Lincoln Cathedral of St. Mary. English tracery is incredibly varied, portals are decorated with pinnacles, in Silesia it is similar. The mobility of medieval constructors was immense. In the 14th c. in Silesia one can observe English and Italian influences, the evidence of which are bracket sculptures (the Church of Virgin Mary on the Sand in Wrocław) and pilaster strips which were typical elements of vertical fragmentation. Although Silesia became a Czech fiefdom, and thus theoretically there could have been more Czech and Austrian influences, in fact there still were medieval architects who created their own type of gothic architecture influenced by various districts and countries, however, they transformed and not only copied the existing forms. They started their activity in the 4th quarter of the 13th c. with large complexes in Wrocław and Kamieniec Ząbkowicki. There appeared new spatial designs, constructions and forms which shaped the architecture of Silesian hall churches in the 14th c., the architecture of a developed gothic style different from the European classical gothic architecture. The new characteristics were: spaciousness, asymmetry and dynamics.

Słowa kluczowe

PL

Śląsk; architektura gotycka; kościoły halowe

EN

Silesia; gothic architecture; hall churches

• Wydawca: Komitet Architektury i Urbanistyki PAN ; Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki
• Rocznik: 2013
• Tom: T. 58, z. 2
• Strony: 5--66
• Opis fizyczny: Bibliogr. 64 poz., fot., rys., tab.

Twórcy

autor

Kozaczewska-Golasz H.

• Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej

Bibliografia

• Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995.
• K. Barczyńska, Architektura sakralna Śląska z lat 1268-1320, praca doktorska, mpis 2006.
• W. Buchowiecki, Die gotischen Kirchen Österreichs, Wien 1952.
• L. Burgemeister, G. Grundmann, Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Breslau 1934.
• G. Chmarzyński, Sztuka górnośląska, w: Górny Śląsk, red. K. Popiołek, M. Suchodzki, S. Wysłouch, S. Zajchowska, Poznań 1971.
• T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Śląska Opolskiego, Kraków 1974.
• O. Czerner, Chór kapłański i lektorium kościoła NMP we Wrocławiu w XIV w. Podstawy rekonstrukcji i związane z tym problemy, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” (dalej „KAiU”), 1965, t. X, z. 3 4, s. 181-206.
• O. Czerner, Problemy związane z anastylozą lektorium w kościele mariackim we Wrocławiu, Zeszyty Nauk. Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1968, Nr 174, Architektura X, s. 3 58.
• Encyklopedia Wrocławia, p. red. J. Harasimowicz, Wrocław 2000.
• J. Eysymontt, Architektura pierwszych kościołów franciszkańskich na Śląsku, w: Z dziejów sztuki śląskiej, red. Z. Świechowski, Warszawa 1978, s. 68-76.
• H. Golasz-Szołomicka, Okna maswerkowe z XIV w, na Śląsku, „Architectus”, 2012, nr 1 (31).
• H. Golasz-Szołomicka, Longitudinal tracery Windows In Silesian churches from the second half the 13th century, „Architectus”, 2010 r., nr 1 (27), s. 15-22.
• A. Grzybkowski, Kościół św. Krzyża i św. Bartłomieja, w: Encyklopedia Wrocławia, Wrocław 2000, s. 406.
• D. Hanulanka, Sklepienie późnogotyckie na Śląsku, WTN, Rozprawy Komisji Historii Sztuki, Wrocław 1971, T. VII.
• J. Jarzewicz, Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
• J. Jarzewicz, O artystycznych i funkcjonalnych uwarunkowaniach architektury kościoła w Nysie, w: Sztuka około 1400, Poznań 1995, s. 158-160.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce: t. IV, Województwo wrocławskie (nowa seria), red. J. Pokora, M. Zlat; t. VII, Województwo Opolskie, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki.
• R. Kaczmarek, Gotycka rzeźba architektoniczna prezbiterium kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, w: Z dziejów wielkomiejskiej fary. Wrocławski kościół św. Elżbiety w świetle historii i zabytków sztuki, red. M. Zlat, Wrocław 1996, s. 53-73.
• R. Kaczmarek, Rzeźba architektoniczna XIV w, we Wrocławiu, Wrocław 1999.
• A Kastner, Geschichte und Beschreihung der Pfarrkirche des heiligen Jacobus, „Neisser Geschichtsfreund”, I, 1848, s. 4-9.
• J. Kębłowski, Nysa, seria Śląsk w zabytkach sztuki, Wrocław 1972.
• M. Kilarski, O właściwą fakturę muru zabytków, „Ochrona Zabytków”, 1955.
• S. Kowalski, J. Muszyński, Kożuchów, Poznań 1959.
• H. Kozaczewska-Golasz, Halowe budowle sakralne na Śląsku w XIV w., Wrocław 1982, mpis w Bibliotece Instytutu Historii Architektury Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej (dalej IHASiT. PWr.)
• H. Kozaczewska-Golasz, Zagadnienie przegród w polskich kościołach parafialnych, „KAiU”, 1980, t. XXV, z. 3 4, s. 191-201.
• H. Kozaczewska-Golasz, A. Bernaś, Portale czternastowieczne w kościołach śląskich, „KAiU", 2010, T. LV, z. 1-2, s. 53-74.
• H. Kozaczewska-Golasz, A. Bernaś, Portale czternastowieczne w kościołach śląskich, detale architektoniczne i rzeźbiarskie, „KAiU”, 2010, T. LV, z. 1 2, s. 75-92.
• H. Kozaczewska-Golasz, T. Kozaczewski, Kościół pocysterski p.w. N.M. Panny w Kamieńcu Ząbkowickim, Prace Naukowe IHASiT. PWr., Wrocław 1988, nr 19, seria Studia i Materiały nr 9, s. 235-276.
• T. Kozaczewski, Głogów średniowieczny do końca XIII w. Osadnictwo i architektura, Głogów 2006.
• T. Kozaczewski, Środa Śląska, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.
• M. Kutzner, Cysterska architektura na Śląsku w latach 1200-1330, Toruń 1969.
• M. Kutzner, Kościoły bazylikowe w miastach śląskich XIV wieku, [w:] Sztuka i ideologia XIV wieku, red. P. Skubiszewski, Warszawa 1975, s. 275 316.
• M. Kutzner, Kościół św. Elżbiety we Wrocławiu na tle śląskiej szkoły architektonicznej XIV w., w: Z dziejów wielkomiejskiej fary. Wrocławski kościół św. Elżbiety w świetle historii i zabytków sztuki, red. M. Zlat, Wrocław 1996, s. 19-52.
• C. Lasota, A. Legendziewicz, Badania gotyckiej architektury Namysłowa. Kościół parafialny miasta lokacyjnego, „Architectus”, 2005, nr 1-2 (17 18), s. 21-33.
• C. Lasota, J. Rozpędowski, Rozwój przestrzenny kościoła parafialnego w Gubinie, Prace Naukowe IHASiT PWr. Wrocław 1980, nr 13, seria Studia i materiały nr 6, s. 69-72.
• H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Breslau 1886-1902.
• E. Łużyniecka, Architektura średniowiecznych klasztorów cysterskich filiacji lubiąskiej, Wrocław 1995.
• E. Łużyniecka, Architektura klasztorów cysterskich. Filie lubiąskie i inne cenobia śląskie, Wrocław 2002.
• E. Łużyniecka, Gotyckie świątynie Wrocławia, Wrocław 1999.
• E. Łużyniccka, Kolorystyka i faktura architektury średniowiecznych kościołów cysterskich w Polsce, „Architectus”, 2000, nr 1(7), s. 19-28.
• M. Machowski, A. Włodarek, Gliwice, Kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych, [w:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s. 81.
• E. Małachowicz, Faktura i polichromia architektoniczna średniowiecznych wnętrz ceglanych na Śląsku, „KAiU”, 1965, t. X, z. 3 4, s. 207-227.
• E. Małachowicz, Katedra wrocławska. Dzieje i architektura, Wrocław 2000.
• E. Małachowicz, Problemy konserwacji średniowiecznej faktury i polichromii architektonicznej we Wrocławiu, „Ochrona Zabytków”, 1965, nr 4.
• E. Małachowicz, Wrocławski zamek książęcy i kolegiata św. Krzyża na Ostrowie, Wrocław 1994.
• M. Małachowicz, Badania architektoniczne fary gubińskiej w 2008 r. Stan badań fary gubińskiej, w: Lubuskie materiały konserwatorskie, t. 5, Zielona Góra 2008, s. 54 61.
• V. Menel, Česka architektura doby lucemburské, Praha 1948, Umélecké Pamiatky Čech, Praha 1977.
• J. Pilch, Zabytki architektury Dolnego Śląska, Wrocław 1978.
• J. Pilch, Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
• J. Pilch, Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
• U. Popłonyk, Opole, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
• J. Radziewicz-Winnicki, B. Małusecki, Średniowieczna architektura kościoła parafialnego Wszystkich Świętych w Gliwicach, w: „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, 1999, T. XIV,s. 37-51.
• J. Sas-Zubrzycki, Sklepienia polskie z doby średniowiecza i odrodzenia. Miejsce Piastowe 1926.
• B. Steinborn, Otmuchów, Paczków, seria Śląsk w Zabytkach Sztuki, Wrocław 1982, s. 151-184.
• S. Stulin, Paczków, w: Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s. 180.
• S. Stulin, A. Włodarek, Kościół p.w. Panny Marii, kanoników regularnych, w: Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Katalog zabytków, p. red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s. 271, 272.
• C. Reisch, Geschichte des Klosters and der Kirche St. Dorothea in Breslau, Brcslau 1908.
• S. Stulin, Kolegiata p.w. Świętego Krzyża i św. Bartłomieja, w: Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s. 264-265.
• S. Stulin, A. Włodarek, Nysa, w: Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s. 169.
• H. Tintelnot, Die mittelalterliche Baukunst Schlesiens, Kitzingen 1951, s. 114-144.
• R. Wagner-Rieger, Mittelalterliche Architektur in Österreich, Wien 1988.
• C. Walter, Geschichte der Stadt Freystadt, Freystadt N/Schl. 1934.
• M. Zlat, Ząbkowice Śl., Wrocław 1970.
• J. Żelbromski, Architektoniczne polichromie we wnętrzu kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu w okresie średniowiecza, w: Architektura Wrocławia, t. 3, Świątynia, red. J. Rozpędowski, Wrocław 1997, s. 78-87.