Kościół trynitarzy na Solcu w Warszawie, pierwotnie świątynia zakonna, później parafialna

• Autorzy: Kunkel Robert

Warianty tytułu

EN

The Trinitarian Church in the Solec District of Warsaw: Initially a Monastic Church, Subsequently a Parish Church

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Świątynie na planie równoramiennego („greckiego”) krzyża, kanonicznym w architekturze postbizantyńskiej Rusi i wpisywane tam w kwadrat by stworzyć pięciokopułowy quincunx – piatigławie, znacznie rzadziej pojawiają się w chrześcijaństwie zachodnim, które posługuje się z reguły formą salowego czy wielonawowego korpusu z wydzielonym prezbiterium pozwalającą na wizualny odbiór przez wiernych wspólnotowej liturgii. Budowlom centralnym, także krzyżowym w architekturze zachodu przypisywano często symbolikę cyborium czy relikwiarza nad uświęconym tradycją miejscem – jak baptysterium czy mauzoleum. Sprawowane w nich obrzędy przeznaczone bywały z reguły dla ograniczonej liczby uczestników. By nie rezygnując ze wspomnianej symboliki umożliwić udział znacznej liczbie wiernych należało uzupełnić świątynię o dostatecznie obszerny korpus. Regułą było zatem nadawanie form centralizujących prezbiterium kościoła, któremu od zachodu towarzyszył korpus nawowy. W sytuacji, gdy niewielka krzyżowa świątynia przeznaczona dla upamiętnienia fundatora i szczupłego konwentu zakonników zaczynała pełnić funkcję kościoła parafialnego, pojawiał się problem jej rozbudowy. To właśnie zagadnienie autor przedstawia, posługując się rozbudową warszawskiego kościoła trynitarzy przy ich klasztorze na Solcu jako przykładem. Choć konwent z Solca posiada wcale obfitą literaturę historyczną, nikt bodaj nie pokusił się dotąd o publikację pomiaru jego kościoła, nie mówiąc tym bardziej o rozwarstwieniu chronologicznym. Możliwość taką przyniosło wykonanie inwentaryzacji tego zespołu przez studentów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej w ramach praktyki pomiarowej z Architektury Polskiej. Zadanie przystosowania wzniesionego w pierwszej ćwierci XVIII stulecia klasztornego kościoła na warszawskim Solcu, pierwotnie zbliżonego w planie do równoramiennego krzyża greckiego, do funkcji świątyni parafialnej powierzone zostało w 1881 roku budowniczemu Bronisławowi Muklanowiczowi. Dostawił on do wschodniego (wejściowego) ramienia nawy dwa dodatkowe przęsła z chórem organowym oraz fasadę w stylu klasycyzującego baroku nawiązującą do podobnych projektów realizacji wybitnego architekta polskiego baroku – Tylmana z Gameren, by wymienić tylko kościół sióstr sakramentek na Nowym Mieście w Warszawie czy kościół franciszkanów w Węgrowie. Forma dziewiętnastowiecznej fasady na Solcu stała się przyczyną przypisywania Tylmanowi autorstwa całego barokowego kościoła, choć nie ma na to innych dowodów ani w zachowanym zbiorze rysunków architekta, ani we współczesnych budowie archiwaliach. Ikonografia świątyni sprzed przebudowy jest co prawda dość pobieżna i nieliczna, nie wyklucza jednak, że pierwotna jego fasada była co najmniej zbliżona do obecnej, wzniesionej przez Muklanowicza. Analiza innych kościołów projektowanych przez tego budowniczego wskazuje, że w swych, generalnie eklektycznych realizacjach skłaniał się on do form średniowiecznych, szczególnie z uproszczonym detalem neoromańskim (Romanesque Revival). W konkluzji stwierdzić można, że dzisiejsza fasada jest wzniesioną w 1883 roku repliką starszej fasady pierwotnego, krzyżowego kościoła zakonnego, zaś przypisywanie Tymanowi jego koncepcji planistycznej i form stylowych, nie jest pozbawione podstaw w obliczu innych krzyżowych planów jego projektu (sakramentki na Nowym Mieście, bernardyni na Czerniakowie) oraz zaangażowania w fundację na Solcu protektorki architekta – królowej Marii Kazimiery Sobieskiej.

EN

Churches based on an isosceles (“Greek”) cross—canon in the post–Byzantine architecture of Ruthenia—contained in a square so as to form a quincunx, appeared rarely in Western Christendom, which usually applied a hall form or a multi–aisle body with a separate chancel facilitating visual reception of the liturgy by the faithful congregation. Buildings based on a centralized design in the architecture of the West, including a cross design, were often assigned the symbolism of a ciborium or reliquary, such as a baptistery or mausoleum. Usually, ceremonies performed there were restricted to small numbers of participants. In order to maintain such symbolism while making possible participation by a larger number of faithful, it was necessary to supplement the available space with a sufficiently large church body. Thus, the rule was to apply a centralized form to the church chancel and add to that a nave and aisles to the west. It is in situations in which a small cross–shaped church designated to commemorate its founder and provide for a small convent of monks starts to serve as a parish church, the problem of its expansion emerges. This is the question examined in the paper, where the expansion of Warsaw’s Trinitarian church, adjoining the Trinitarian monastery, in Solec serves as an example. Although the Solec convent has an abundance of historical literature, to date no one has published actual surveys of the church, much less information about its chronological stratification. This became possible thanks to a measured survey of the complex performed by the students of the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology as a part of their Polish Architecture measured survey study program. The task of adapting the monasterial church raised in the first quarter of the 18th century in Warsaw’s Solec, initially similar in plan to an isosceles Greek cross, to serve as a parish church was entrusted to the builder Bronisław Muklanowicz in 1881. What he did was add two additional bays with an organ choir and a façade in the classicized Baroque style to the eastern (entry) arm of the nave. The façade made reference to similar designs such as the church of the Benedictine Nuns of the Blessed Sacrament in Warsaw’s New Town or the Franciscan church in Węgrów built by Tylman van Gameren, the eminent architect. The form of this 19th century façade in Solec was why Tylman was deemed the author of the entire Baroque church in spite of the fact that there is no other evidence nor any preserved drawings by the architect or in archives contemporaneous with construction work. Although the iconography of the church prior to remodeling is both rather cursory and rare, it does not rule out the fact that the original façade was at least similar to the present one erected by Muklanowicz. Analysis of other churches designed by the same builder indicates that in his generally eclectic projects he tended towards Medieval forms, especially a simplified neo–Romanesque (Roman- esque Revival) detail. In conclusion, it may be stated that today’s façade, erected in 1883, was a replica of the older façade of the initial, cross–shaped monasterial church, where assigning its planning concept and stylistic form to Tylman is not baseless in the face of other cross–shaped plans in his designs (churches of the Benedictine Nuns in the Old Town and of the Bernardines in Czerniaków) as well as the involvement in the foundation of Solec of the architect’s patroness, queen Marie Casimire Sobieska.

Słowa kluczowe

PL

Warszawa; Solec; trynitarze; Tylman z Gameren

EN

Warsaw; Solec District; Trinitarians; Tylman van Gameren

• Wydawca: Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce
• Rocznik: 2019
• Tom: nr 2
• Strony: 130--145
• Opis fizyczny: Bibliogr. 11 poz., rys.

Twórcy

autor

Kunkel Robert

• Zakład Architektury Polskiej, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

Bibliografia

• [1] Bartoszewicz Julian, Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym, Warszawa 1855.
• [2] Grabski Władysław Jan, Kościoły Warszawy w odbudowie, Warszawa 1956.
• [3] Grzybkowski Andrzej, Centralne gotyckie jednonawowe kościoły krzyżowe w Polsce. Forma a „znaczenie”, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 37, 1992, z. 2, s. 95–118; oraz tenże [w:] Między formą a znaczeniem. Studia z ikonografii architektury i rzeźby gotyckiej, Warszawa 1997, s. 7–38.
• [4] Lutostańska Alicja, Zespół architektoniczny kościoła na Solcu, „Kronika Warszawy”, 1981, nr 1.
• [5] Majdowski Andrzej, Zarys systematyki architektury neoromańskiej w budownictwie kościelnym Królestwa Polskiego, „Nasza Przeszłość”, 1991, t. 75.
• [6] Makowski ks. Marek, Jezus Nazareński Wykupiony, „Miejsca Święte”, 2005–2006.
• [7] Mossakowski Stanisław, Tylman z Gameren (1632–1706). Twórczość architektoniczna w Polsce, Warszawa, Monachium, Berlin 2012.
• [8] Olszewski Andrzej K., Architektura, malarstwo, rzeźba 1890–1939, [w:] Sztuka Warszawy, Warszawa 1986.
• [9] Putkowska Jolanta, Architektura Warszawy XVII wieku, Warszawa 1991.
• [10] Stasiewicz Krystyna, Herod-baba, Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, „Prace Literaturoznawcze”, 2015, nr 3.
• [11] Untermann Matthias, Der Zentralbau im Mittelalter. Form–Funktion –Verbreitung, Darmstadt 1989, s. 147 n. i passim.