Pyły mąki – frakcja wdychana : dokumentacja proponowanych dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego

• Autorzy: Stobnicka-Kupiec A. , Górny R. L.

Identyfikatory

DOI

10.5604/01.3001.0010.4339

Warianty tytułu

EN

Flour dust – inhalable fraction : documentation of proposed values of occupational exposure limits (OELs)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Termin „pyły mąki” odnosi się do cząstek pochodzących z drobno zmielonych ziaren roślin zbożowych i niezbożowych. Pyły mąki zawierają także takie składniki poprawiające jakość ciasta, jak: enzymy, drożdże piekarnicze, aromaty, przyprawy, składniki chemiczne (np. konserwanty). Mąka jest jednym z podstawowych surowców stosowanych w przemyśle spożywczym oraz w produkcji karmy dla zwierząt. Biorąc pod uwagę charakter czynności produkcyjnych w tych gałęziach przemysłu, największe narażenie zawodowe na działanie pyłów mąki występuje najczęściej w piekarniach i młynach zbożowych. Znaczące narażenie na pyły mąki odnotowano również w wytwórniach: makaronu, pizzeriach, cukierniach, kuchniach restauracji, fabrykach słodu, wytwórniach pasz dla zwierząt oraz w rolnictwie. Głównymi drogami narażenia na pyły mąki w warunkach pracy zawodowej jest układ oddechowy i skóra. Głównym skutkiem powtarzanego lub przewlekłego narażenia ludzi na pyły mąki jest działanie uczulające. Na podstawie wyników badań epidemiologicznych wykazano, że następujące jednostki chorobowe: astma, zapalenie spojówek, nieżyt nosa i reakcje skórne są głównymi niekorzystnymi skutkami zdrowotnymi narażenia na pyły mąki. W Polsce dla pyłów mąki obowiązują wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) ustalone dla pyłów organicznych pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Wartość NDS dla frakcji wdychalnej pyłów mąki wynosi 2 mg/m³, a dla frakcji respirabilnej – 1 mg/m³. Dla zawartości krzemionki mniejszej niż 10% wartość NDS dla frakcji wdychalnej wynosi 4 mg/m3, natomiast dla frakcji respirabilnej – 2 mg/m³. Za podjęciem prac nad opracowaniem dokumentacji NDS dla pyłów mąki zadecydowało brak w istniejącej dokumentacji odniesienia do pyłów mąki, dla których skutkiem krytycznym jest działanie uczulające. W dokumentacji wartości dopuszczalne NDS dotyczą głównie skutków narażenia rolników na pyły organiczne pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Podstawowym mechanizmem działania pyłów mąki na organizm jest reakcja nadwrażliwości z pobudzeniem przeciwciał typu E (IgE), rozwijająca się w krótkim czasie po narażeniu na antygen. W Polsce nie ustalono wartości normatywów higienicznych dla pyłów mąki. W dostępnym piśmiennictwie nie znaleziono informacji dotyczących doświadczeń na zwierzętach i badań w warunkach in vitro z udziałem pyłów mąki. Na podstawie wyników badań epidemiologicznych stwierdzono, że ryzyko wystąpienia objawów w postaci nieżytu nosa i kataru zaczyna wzrastać, gdy stężenie pyłu mąki wynosi 1 mg/m³, a ryzyko wystąpienia astmy wzrasta, gdy stężenie wynosi powyżej 3 mg/m³. W SCOEL przyjęto, że narażenie na frakcję wdychalną pyłów mąki ≤ 1 mg/m³ chroni większość narażonych pracowników przed wystąpieniem zapalenia błony śluzowej nosa, a przewidywane objawy narażenia powinny być łagodne. Pyły mąki o stężeniach < 1 mg/m³ w dalszym ciągu mogą powodować wystąpienie objawów narażenia u pracowników już uczulonych. Z wyników przeprowadzonych badań wynika, że pełna ochrona przed uczuleniem na alergeny obecne w pyłach mąki w powietrzu (przy narażeniu na małe stężenia) jest trudna do osiągnięcia. Jednocześnie zalecana przez ACGIH wartość TLV dla frakcji wdychalnej pyłów mąki wynosi 0,5 mg/m³ (8 h TWA). Na podstawie analizy dostępnych danych „dawkaodpowiedź” stwierdzono, że objawy narażenia na pyły mąki ze strony dolnych dróg oddechowych, występowanie astmy, jak również ryzyko uczulenia są rzadkie w zakresie stężeń frakcji wdychalnej pyłu 0,5 - 1 mg/m³. Międzyresortowa Komisja ds. NDS i NDN na 84. posiedzeniu w dniu 4.11.2016 r. przyjęła wartość NDS dla frakcji wdychalnej pyłów mąki na poziomie 2 mg/m³ (na poziomie obecnie obowiązującej wartości NDS dla frakcji wdychalnej pyłów zawierających > 10% krzemionki krystalicznej) bez ustalenia wartości chwilowej (NDSCh) oraz wartości dopuszczalnej w materiale biologicznym (DSB), a także oznakowanie literą „A” – substancja o działaniu uczulającym.

EN

The term "flour dust" refers to particles derived from finely milled ground cereal grains and noncereal grains. Flour dust usually contains components which play an important role in dough improvement, such as enzymes, baker's yeast, flavors, spices and chemical ingredients such as preservatives. Flour is one of the basic raw materials used in the food industry and in animal feed production. Taking into account the nature of the production activities in mentioned industries, the highest occupational exposure to flour dust is usually observed in bakeries and grain mills. A significant exposure to flour dust occurs also in pasta factories, pizza and pastry bakeries, restaurant kitchens, malt factories, animal feed factories and in agriculture. The main route of exposure to flour dust in occupational conditions is respiratory and skin. The main effect of repeated or long-lasting human exposure to flour dust is irritation and allergy. Epidemiological reports have shown that asthma, conjunctivitis, rhinitis and skin reactions are the main adverse health effects of flour dust exposure. In Poland, the maximum admissible value (MAC, NDS) for flour dust is the same as for organic dust (plant and animal origin). The MAC values are: for inhalable fraction 2 mg/m³ and for respirable fraction 1 mg/m3 when dust contains 10% or more crystalline silica and when dust contains less than 10% of crystalline silica, 4 mg/m3 for inhalable fraction and 2 mg/m³ for respirable fraction. The need to prepare documentation for flour dust resulted from the fact that existing documentation and MAC values mainly concern the effects of farmers' exposure to organic dust of plant and animal origin. It did not refer to flour dust for which the sensitization effect is critical. The basic mechanism of action of the flour dust on the body is the reaction of hypersensitivity with stimulation of antibodies type E (IgE) developing shortly after exposure to an antigen. The value of hygienic norms for flour dust in Poland has not been established yet. There is no data regarding animal experiments and in vitro studies with flour dust. On the basis of epidemiological studies, the risk of nasal symptoms has been found to increase with dust concentrations of 1 mg/m³ and the risk of asthma at concentrations above 3 mg/m³. The SCOEL assumes that exposure to the inhalable fraction of flour at a concentration of ≤1 mg/m3 protects most exposed workers from nasal mucositis and that the predicted symptoms, if present, are mild. However, the concentration of flour dust <1 mg/m³ may cause symptoms in already sensitized workers.The results of the study show that the full protection against allergens present in the flour dust in the air at low concentrations is difficult to achieve. At the same time, ACGIH's recommended TLV value for the inhalable flour dust fraction at 0.5 mg/m³ (8 h TWA). The "dose-response" results suggest that the symptoms of exposure to flour, especially from the lower respiratory tract, asthma, as well as the risk of sensitization, are rare in the inhalable fraction concentration in the range 0.5 – 1 mg/m³. Considering the above, the Interdepartmental Commission for MAC and MAI at the 84thmeeting (November 4, 2016) adopted the TLV value for the inhalable fraction of flour dust at the level of 2 mg/m³, that is, at the level of the current MAC value for inhalable fraction of dust containing >10% of the crystalline silica. No grounds for determining the short-term limit MAC (STEL) and the limit value in biological material. The standard is marked with "A" (sensitizing substance).

Słowa kluczowe

PL

pyły mąki; alergeny; wartość dopuszczalnego stężenia (NDS); narażenie zawodowe

EN

flour dust; allergens; maximum admissible concentration (MAC); occupational exposure

• Wydawca: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
• Rocznik: 2017
• Tom: Nr 3 (93)
• Strony: 95--120
• Opis fizyczny: Bibliogr. 102 poz., tab.

Twórcy

autor

Stobnicka-Kupiec A.

• Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy 00-701 Warszawa ul. Czerniakowska 16

autor

Górny R. L.

• Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy 00-701 Warszawa ul. Czerniakowska 16

Bibliografia

• 1. Acheson E.D., Cowdell R.H., Rang E.H. (1981). Nasal cancer in England and Wales: an occupational survey. Br. J. Ind. Med. 38, 218–224.
• 2. Ameille J., Pauli G., Calastreng-Crinquand A., Vervloet D. i in. (2003). Reported incidence of occupational asthma in France, 1996–99: the ONAP programme. Occup. Environ. Med. 60, 136–141.
• 3. Awad el Karim M.A., Gad el Rab M.O., Omer A.A. i in. (1986). Respiratory and allergic disorders in workers exposed to grain and flour dusts. Arch. Environ. Health. 41(5), 297–301. 4. Baatjies R., Jeebhay M.F. (2002). Bakers’ allergy and asthma – towards preventive strategies. Curr. Allergy Clin. Immunol. 15, 160–163.
• 5. Baatjies R., Meijster T., Lopata A.L. i in. (2007). A pilot study of exposure to flour dust and allergens in Cape Town bakeries. Curr. Allergy Clin. Immun. 20, 210– 214.
• 6. Bachanek T., Chalas R., Pawlowicz A. i in. (1999). Exposure to flour dust and the level of abrasion of hard tooth tissues among the workers of flour mills. Ann. Agric. Environ. Med. 6, 147–149.
• 7. Bachmann M., Myers J.E. (1991). Grain dust and respiratory health in South African milling workers. Br. J. Ind. Med. 48, 656–662.
• 8. Baldo B.A., Wrigley C.W. (1978). IgE antibodies to wheat flour components studies with sera from subjects with bakers’ asthma or coeliac condition. Clin. Allergy 8, 109–124.
• 9. Barraclough R., Bradshaw L., Barber C. i in. (2005). Latent period for symptomatic sensitization in bakeries. Occup. Med. (Lond) 55(7), 580.
• 10. Baur X., Fruhmann G., Haug B. i in. (1986). Role of aspergillus amylase in baker's asthma. The Lancet. 1, 43.
• 11. Baur X., Chen Z., Sander I. (1994). Isolation and denomination of an important allergen in baking additives: α-amylase from Aspergillus oryzae (Asp o II). Clin. Exp. Allergy 24, 465–470.
• 12. Baur X., Degenes P.O., Sander I. (1998). Baker’s asthma: Still among the most frequent occupational respiratory disorders. J. Allergy Clin. Immun. 102, 984– 997.
• 13. Behrens T., Kendzia B., Treppmann T. i in. (2013). Lung cancer risk among bakers, pastry cooks and confectionary makers: the SYNERGY study. Occup. Environ. Med. 70(11), 810–814.
• 14. Bergmann I., Wallenstein G., Rebohle E. i in. (1997). Berufsbedingte allergische und irritative Atemerkrankungen bei Mullern (Occupational allergic and irritative respiratory diseases among millers). Z. Gesamte Hyg. 25, 287–290.
• 15. Blanco Carmona J.G., Picon S.J., Sotillos M.G. (1991). Occupational asthma in bakeries caused by sensitivity to alpha-amylase. Allergy 46, 274–276.
• 16. Bogdanovic J., Koets M., Sander I. (2006). Rapid detection of fungal α-amylase in the work environment with a lateral flow immunoassay. J. Allergy Clin. Immun. 118, 1157–1163. 17. Bohadana A.B., Massin N., Wild P. i in. (1994). Respiratory symptoms and airway responsiveness in apparently healthy workers exposed to flour dusts. Eur. Respir. J. 7(6), 1070–1076.
• 18. Brisman J. (2002). Baker’s asthma. Occup. Environ. Med. 59, 498–502. Brisman J., Jarvholm B., Lillienberg L. (2000). Exposure-response relations for self-reported asthma and rhinitis in bakers. Occup. Environ. Med. 57, 335–340.
• 19. Brisman J., Nieuwenhuijsen M.J., Venables K.M. i in. (2004). Exposure-response relations for work related respiratory symptoms and sensitization in a cohort exposed to α-amylase. Occup. Environ. Med. 61, 551–553.
• 20. Buczaj A., Pawlak H., Tarasińska J. i in. (2012). Evaluation of work conditions in a pasta manufacturing plant with particular consideration of dustiness. Ann. Agric. Environ. Med. 19, 810–816.
• 21. Burdorf A., Lillienberg L., Brisman J. (1994). Characterization of exposure to inhalable flour dust in Swedish bakeries. Ann. Occup. Hyg. 38, 67–78.
• 22. CEN, European Committee for Standardization (2014). Ambient air-standard gravimetric measurement method for the determination of the PM10 or PM2.5 mass concentration of suspended particulate matter (Standard No. EN 12341:2014).
• 23. Cho H.J., Kim S.H., Kim J.H., Choi H., Son J.K., Hur G.Y., Park H.S. (2011). Effect of Toll-like receptor 4 gene polymorphisms on work-related respiratory symptoms and sensitization to wheat flour in bakery workers. Ann. Allergy Asthma Immunol. 107, 57-64. 24. Cullinan P., Lowson D., Nieuwenhuijsen M.J., Sandiford C., Tee R.D., Venables K.M., McDonald J.C., Taylor A.J.N. (1994). Work related symptoms, sensitisation, and estimated exposure in workers not previously exposed to flour. Occup. Environ. Med. 51, 579–583.
• 25. Davies E., Orton D. (2009). Contact urticarial and protein contact dermatitis to chapatti flour. Contact Derm. 60, 113–114.
• 26. DECOS, Dutch Expert Committee on Occupational Standards (2004). Wheat and other cereal flour dusts. The Hague: Health Council of the Netherlands, publication No. 2004/02OSH.
• 27. Elms J., Beckett P., Griffin P. i in. (2003). Job categories and their effects on exposure to fungal alpha-amylase and inhalable dust in the UK baking industry. AIHA J. 64(4), 467–471. 28. Elms J., Robinson E., Rahman S. i in. (2004). Exposure to flour dust in UK bakeries: current use of control measures. Ann. Occup. Hyg. 49, 85–91.
• 29. Fakhri Z.I. (1992). Causes of hypersensitivity reactions in flour mill workers in Sudan. Occup. Med. 42(3), 149–154.
• 30. Franken J., Stephan U., Meyer H.E. i in. (1994). Identification of alpha-amylase inhibitor as a major allergen of wheat flour. Int. Arch. Allergy Immunol. 104, 171–174.
• 31. Gomez-Olles S., Cruz M.J., Renstrom A. i in. (2006). An amplified sandwich EIA for the measurement of soy aeroallergens. Clin. Exp. Allergy 36(9), 1176–1183.
• 32. Gordon S. (2001). Laboratory animal allergy: a British perspective on a global problem. ILAR J. 42(1), 37–46.
• 33. Green B.J., Beezhold D.H. (2011). Industrial fungal enzymes: an occupational allergen perspective. J. Allergy (Cairo) 2011, 682574.
• 34. GUS, Główny Urząd Statystyczny (2016). Wypadki przy pracy i problemy zdrowotne związane z pracą. Pracujący narażeni na czynniki fizyczne wg sekcji PKD w 2015 r.
• 35. Hartmann A.L. (1986). Berufsallergien bei bäckern – epidemiologie diagnose, therapie und prophylaxe; Versicherungsrecht. München-Deisenhofen, Germany: Dustri-Verlag Dr. Karl Feistle, 1986.
• 36. Hartmann A.L., Wuthrich B., Florin-Stolz R. i in. (1985). Atopy screening: prick multitest, total IgE or RAST? On the value of allergologic testing of the staff of an industrial bakery. Schweizerische Medizinische Wochenschrift 115, 466–475.
• 37. Health and Safety Executive. Occupational Asthma in Great Britain (2013). Health and safety statistics for 2012/13 [www.hse.gov.uk/statistics/causdis/asthma].
• 38. Heederik D.J.J., Houba R. (2001). An exploratory quantitative risk assessment for high molecular weight sensitizers: wheat flour. Ann. Occup. Hyg. 45, 175–185.
• 39. Herxheimer H. (1967). Skin sensitivity to flour in bakers' apprentices. Lancet. 1(7481), 83–84.
• 40. Horner W.E., Helbling A., Salvaggio I.E. i in. (1995). Fungal allergens. Clin. Microbiol Rev. 8, 161–179.
• 41. Houba R., van Run P., Heederik D. i in. (1996). Wheat antigen exposure assessment for epidemiological studies in bakeries using personal dust sampling and inhibition ELISA. Clin. Exp. Allergy 26, 154–163.
• 42. Houba R., van Run P., Doekes G. i in. (1997). Airborne levels of α-amylase allergens in bakeries. J. Allergy Clin. Immun. 99, 286–292.
• 43. Houba R., Doekes G., Heederik D. (1998a). Occupational respiratory allergy in bakery workers: a review of the literature. Am. J. Ind. Med. 34, 529–546.
• 44. Houba R., Heederik D., Doekes G. (1998b). Wheat sensitization and work-related symptoms in the baking industry are preventable. Am. J. Resp. Crit. Care Med. 158, 1499–1503.
• 45. Jauhiainen A., Louhelainin K., Kinnainmaa M. (1993). Occupational hygiene around the world: exposure to dust and α-amylase in bakeries. Appl. Occup. Environ. Hyg. 8, 721–725.
• 46. Jeffrey P.M. (1992). Respiratory problems in workers in small bakeries (dissertation for membership of the Faculty of Occupational Medicine). London: Faculty of Occupational Medicine of the Royal College of Physicians.
• 47. Jeffrey P., Griffin P., Gibson M. i in. (1999). Small bakeries – a crosssectional study of respiratory symptoms, sensitization and dust exposure. Occup. Med. 49(4), 237–241.
• 48. Kakooei H., Marioryad H. (2005). Exposure to inhalable flour dust and respiratory symptoms of workers in a flour mill in Iran. Iranian J. Env. Health Sci. Eng. 2(1), 50–55.
• 49. Karpinski E.A. (2003). Exposure to inhalable flour dust in Canadian flour mills. Appl. Occup. Environ. Hyg. 18, 1022–1030.
• 50. Laakkonen A., Kyyronen P., Kauppinen T. i in. (2006). Occupational exposure to eight organic dusts and respiratory cancer among Finns. Occup. Environ. Med. 63, 726–733.
• 51. Laforest L., Luce D., Goldberg P. i in. (2000). Laryngeal and hypopharyngeal cancers and occupational exposure to formaldehyde and various dusts: a case-control study in France. Occup. Environ. Med. 57, 767–773.
• 52. Leira H.L., Bratt U., Slastad S. (2005). Notified cases of occupational asthma in Norway: exposure and consequences for health and income. Am. J. Ind. Med. 48, 359–364.
• 53. Lillienberg L., Brisman J. (1994). Flour dust in bakeries – a comparison between methods. Ann. Occup. Hyg. 38, 571–575.
• 54. Lilienberg L., Brisman J. (1996). Peak exposure concentrations of dust in bakeries. [In:] Proceeding of the 2nd International Symposium on Modern Principles of Air Monitoring, Feb 5–8 1996. Salen, Sweden 47.
• 55. Luce D., Leclerc A., Morcet J.F. i in. (1992). Occupational risk factors for sinonasal cancer: a case-control study in France. Am. J. Ind. Med. 21, 163–175.
• 56. Malker H.S.R., McLaughlin J.K., Blott W.J. i in. (1986). Nasal cancer and occupation in Sweden 1961-1979. Am. J. Ind. Med. 9, 477–485.
• 57. Masalin K.E., Degerth R.K., Murtomaa H.T. (1988). Airborne sugarand flour dust in the Finnish confectionary industry. App. Ind. Hyg. 3(8), 231–235.
• 58. Massin N., Bohadana A.B, Wild P. i in. (1995). Airway responsiveness to methacholine, respiratory symptoms, and dust exposure levels in grain and flour mill workers in eastern France. Am. J. Ind. Med. 27, 859–869.
• 59. Meijster T., Tielemans E., de Pater N. i in. (2007). Modelling exposure in flour processing sectors in the Netherlands: a baseline measurement in the context of an intervention program. Ann. Occup. Hyg. 51, 293–304.
• 60. de Mers M.P., Orris P. (1994). Occupational exposure and asthma mortality. JAMA. 272(20), 1575.
• 61. Michaels L., Hellquist H.B. (2001). Ear, nose and throat histopathology. 2nd ed. London, Springer.
• 62. Morren M.A., Janssens V., Dooms-Gossens A. i in. (1993). alpha-Amylase, a flour additive: an important cause of protein contact dermatitis in bakers. J. Am. Acad. Dermatol. 29(5 Pt 1), 723–728.
• 63. Mounier-Geyssant E., Barthélemy J.F., Mouchot L., Paris C., Zmirou-Navier D. (2007). Exposure of bakery and pastry apprentices to airborne flour dust using PM2.5 and PM10 personal samplers. BMC Public Health. 7, 311.
• 64. Musk A.W., Venables K.M., Crook B. i in. (1989). Respiratory symptoms, lung function, and sensitisation to flour in a British bakery. Brit. J. Ind. Med. 46, 636–642.
• 65. Nieuwenhuijsen M.J., Sandiford C.P., Lowson D. i in. (1994). Dust and flour aeroallergen exposure in flour mills and bakeries. Occup. Environ. Med. 51, 584–588.
• 66. Nieuwenhuijsen M.J., Sandiford C.P, Lowson D. i in. (1995). Peak exposure concentrations of dust and flour aeroallergen in flour mills and bakeries. Ann. Occup. Hyg. 39, 193–201.
• 67. Page E.H., Dowell C.H., Mueller C.A. i in. (2010). Exposure to flour dust and sensitization among bakery employees. Am. J. Ind. Med. 53(12), 1225–1232.
• 68. Park H.S., Nahm D.H., Kim H.Y. i in. (1998). Role of specific IgE, IgG and IgG4 antibodies to corn dust in exposed workers. Korean J. Intern. Med. 13, 88–94.
• 69. de Pater N., Doekes G., Miedema E., Goede H., van Hemmen J., Heederick D. (2002). Expositie aan stof, tarweallergenen en schimmel alfa-amylase en stand der techniek in ambachtelijke bakkerijen, meelmaalderijen en bakkerijgrondstoffen leverencierss. Verslag onderzoeksprogramma Grondstofallergie van het Productschap Granen, Zaden en Peuvruchten. TNO Voeding (Zeist).
• 70. Patouchas D., Sampsonas F., Papantrinopoulou D. i in. (2009). Determinants of specific sensitization in flour allergens in workers in bakeries with use of skin prick tests. Eur. Rev. Med. Pharmacol. Sci. 13, 407–411.
• 71. Pavia D., Agnew J.E., Clarke S.W. (1986). Inhaled aerosols: deposition and clearance. [W:] Progress in radiopharmacy (Developments in Nuclear Medicine series). [Red.] P.H. Cox, S.J. Mather, C.B. Sampson, C.R. Lazarus. Dordrecht, The Netherlands: Martinus Nijhoff 579–589.
• 72. Pavlovic M., Spasojevic M., Tasic Z. i in. (2001). Bronchial hyperactivity in bakers and its relation to atopy and skin reactivity. Sci. Total. Environ. 270, 71–75.
• 73. Pigatto P.D., Polenghi M.M., Altomare G.F. (1987). Occupational dermatitis in bakers: a clue for atopic contact dermatitis. Contact Dermatitis 16, 263–271.
• 74. Prichard M.G., Ryan G., Musk A.W. (1984). Wheat flour sensitization and airways disease in urban bakers. Br. J. Ind. Med. 41(4), 45–454.
• 75. Roberge B., Aubin S., Cloutier Y. (2012). Characterization of dusts in traditional bakeries (Studies and research projects. Report R-760). Montreal: IRSST [dostęp: maj 2015, http://www.irsst.qc.ca/en/-irsst-publicationcharacterization-of-dusts-in-traditional-bakeries-r-760.html].
• 76. Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z dnia 6.06.2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU 2014 r., poz. 817, z późn. zm.
• 77. Salcedo G., Quirce S., Diaz-Perales A. (2011). Wheat allergens associated with baker’s asthma. J. Invest. Allergy Clin. 21, 81–92.
• 78. Sander I., Flagge A., Mergret R. i in. (2001). Identification of wheat flout allergens by means of 2-dimensional immunoblotting. Allergy Clin. Immunol. 107, 907–913.
• 79. Sander I., Raulf-Heimsoth M., Siethoff C. i in. (1998). Allergy to Aspergillus-derived enzymes in the baking industry: identification of β-xylosidase from Aspergillus niger as a new allergen (Asp n 14). J. Allergy Clin. Immun. 102, 256–264.
• 80. Sandiford C.P., Nieuwenhuijsen M.J., Tee R.D. i in. (1994a). Measurement of airborne proteins involved in Bakers’ asthma. Clin. Exp. Allergy 24, 450–456.
• 81. Sandiford C.P., Nieuwenhuijsen M.J., Tee R.D. i in. (1994b). Determination of the size of airborne flour particles. Allergy 49, 891–893.
• 82. Sandiford C.P., Tee R.D., Newman Taylor A.J. (1990) Identification of major allergenic flour proteins in order to develop assays to measure flour aeroallergen. Clin. Exp. Allergy 20, 1–3.
• 83. SCOEL, Scientific Committee on Occupational Exposure Limit Values (2008). Recommendation from the Scientific Committee on Occupational Exposure Limit values for flour dust (SCOEL/SUM/123). Brussels: European Commission, Employment, Social Affairs & Inclusion.
• 84. SCOEL, Scientific Committee on Occupational Exposure Limit Values (2014). Recommendation from the scientific committee on occupational exposure limit values for flour. SCOEL/SUM/123. Brussels: European Commission. Employment, Social Affarairs & Inclusion, 2008.
• 85. Skjold T., Dahl R., Juhl B. i in. (2008). The incidence of respiratory symptoms and sensitisation in baker apprentices. Eur. Respir. J. 32, 452–459.
• 86. Smith T.A., Lumley K.P.S., Hui E.K.H. (1997). Allergy to flour and fungal amylase in bakery workers. Occup. Med. 47(1), 21–24.
• 87. di Stefano F., Di Gampaolo L., Verna N. i in. (2007). Occupational eosinophilic bronchitis in a foundry worker exposed to isocyanate and a baker exposed to flour. Thorax 62, 368–370.
• 88. Sutto n R., Skerritt J.H., Baldo B.A i in. (1984). The diversity of allergens involved in bakers’ asthma. Clin. Allergy 14, 93–107.
• 89. Tagiyeva N., Anua S.M., Semple S. i in. (2012). The ‘take home’ burden of workplace sensitizers: flour contamination in bakers’ families. Environ. Int. 46, 44–49.
• 90. Talini D., Benvenuti A., Carrara M. i in. (2002). Diagnosis of flour induced occupational asthma in a crosssectional study. Resp. Med. 96, 236–243.
• 91. Taytard A., Tessier J.F, Vergeret J. i in. (1988). Respiratory function in flour-mill workers. Eur. J. Epidemiol. 4, 104–109.
• 92. Thiel H. (1987). Problems of occupationally induced respiratory allergies as exemplified by bakers' asthma. Derm. Beruf Umwelt 35(3), 81–91.
• 93. Tiikkainnen U., Louhelainen K., Nordman H. (1996). The nordic expert group for criteria documentation of health risks from chemicals. 120. Flour dust (Arbete och Halsa No. 1996; 27). Solna, Sweden: National Institute for Working Life.
• 94. van Tongeren M., Galea K.S., Ticker J. i in. (2009). Temporal trends of flour dust exposure in the United Kingdom 1985–2003. J. Environ. Monitor. 11, 1492– 1497.
• 95. Tuchsen F., Nordholm L. (1986). Respiratory cancer in Danish bakers: a 10 year cohort study. Br. J. Ind. Med. 43, 516–521.
• 96. Vanhanen M., Tuomi T., Hokkanen H. i in. (1996). Enzyme exposure and enzyme sensitisation in the baking industry. Occup. Environ. Med. 53, 670–676.
• 97. Vissers M., Doekes G., Heederik D. (2001). Exposure to wheat allergen and fungal α-amylase in the homes of bakers. Clin. Exp. Allergy 31, 1577–1582.
• 98. Weiss W., Huber G., Engel K.H. i in. (1997). Identification and characterization of wheat grain albumine/globulin allergens. Electrophoresis18, 826–833.
• 99. Wiley K. (1997). Development of an assay for wheat allergens. International Occupational Hygiene Association Meeting. Sep. 1997, Switzerland.
• 100. Wiszniewska M., Walusiak-Skorupa J. (2013). Diagnosis and frequency of work-exacerbated asthma among bakers. Ann. Allergy Asthma Immunol. 111, 370–375.
• 101. de Zotti R., Larese F., Bovenzi M. i in. (1994). Allergic airway disease in Italian bakers and pastry makers. Occup. Environ. Med. 51, 548–552.
• 102. Zuskin E., KAnceljak B., Mustajbegovic J. i in. (1994). Respiratory function and immunological reactions in jute workers. Int. Arch. Occup. Environ. Health 66, 43–48.

Uwagi

Opracowanie ze środków MNiSW w ramach umowy 812/P-DUN/2016 na działalność upowszechniającą naukę (zadania 2017).