Morphological development of radial layouts and the problem of preserving their compositional values on the example of former Frederician colonies in Poland

• Autorzy: Adamska Monika Ewa , Figlus Tomasz

Identyfikatory

DOI

10.24425/tkuia.2023.148968

Warianty tytułu

PL

Rozwój morfologiczny układów radialnych i problem zachowania ich walorów kompozycyjnych na przykładzie dawnych kolonii fryderycjańskich w Polsce

• Języki publikacji: EN PL

Abstrakty

EN

The aim of this paper was to study the morphogenesis and analyse the preservation of historical compositional values in the context of the process of layout transformation taking into account the radial forms of former Frederician villages in contemporary Poland. A multiple-case study was applied to five former Prussian colonies that correspond to locational and morphological criteria: Jedlice, Kup, Pokój, Nowosolna and Paproć Duża. The study employed morphological plan analysis in conjunction with the retrogressive genetic method. Research in dynamic form was based on a sequence of chronologically collated plans and historical maps. The reconstruction of the initial stage and the study of the directions of transformation and sustainability of the former spatial composition in comparative terms were the results of the research. The analysed forms are unique, i.e., very valuable in terms of their layout features. Paproć Duża is a fully preserved layout with high values in terms of the durability of its historical composition. Kup, Pokój and Nowosolna, due to a considerable morphological transformations, comprise a group of partially preserved spatial layouts, with average values, while Jedlice is an example of a poorly preserved historical layout with low compositional values

PL

Celem artykułu było zbadanie morfogenezy oraz przeanalizowanie stopnia zachowania historycznych walorów kompozycyjnych w kontekście procesu transformacji rozplanowania w odniesieniu do form radialnych dawnych wsi fryderycjańskich we współczesnych granicach Polski. Zastosowano wielokrotne studium przypadku w stosunku do pięciu dawnych kolonii pruskich, które spełniły zakładane kryteria lokalizacyjne i morfologiczne: Jedlice, Kup, Pokój, Nowosolna oraz Paproć Duża. W artykule posłużono się metodą analizy morfologicznej planu w powiązaniu z retrogresywną metodą genetyczną. Badania w tym zakresie miały charakter dynamiczny i oparte były na sekwencji chronologicznie zestawionych planów i map historycznych. Efektem badań była rekonstrukcja stadium inicjalnego oraz określenie kierunków przemian i trwałości dawnej kompozycji przestrzennej w ujęciu porównawczym. Analizowane układy należą do form unikatowych, tj. szczególnie cennych pod względem posiadanych cech rozplanowania. Paproć Duża stanowi układ całkowicie zachowany o wysokich wartościach w zakresie czytelności historycznej kompozycji. Kup, Pokój i Nowosolna ze względu na znaczny stopień przekształceń morfologicznych należą do grupy częściowo zachowanych układów przestrzennych o wartościach przeciętnych, zaś Jedlice stanowią przykład słabo zachowanego rozplanowania historycznego o niskich wartościach kompozycyjnych.

Słowa kluczowe

EN

radial layout; Frederician colony; morphological development; spatial composition valorization

PL

układ radialny; kolonia fryderycjańska; rozwój morfologiczny; waloryzacja kompozycji przestrzennej

• Wydawca: Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie ; Politechnika Krakowska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddział PAN w Krakowie
• Rocznik: 2023
• Tom: T. 51
• Strony: 25--42
• Opis fizyczny: Bibliogr. 51 poz., mapy, tab.

Twórcy

autor

Adamska Monika Ewa

• Opole University of Technology, Faculty of Civil Engineering and Architecture, Department of Architecture and Urban Planning

• https://orcid.org/0000-0001-7821-3143+

autor

Figlus Tomasz

• University of Lódź Faculty of Geographical Sciences, Department of Political and Historical Geography and Regional Studies

• https://orcid.org/0000-0001-9892-8314+

Bibliografia

• Adamska, M.E. (2004), ‘XVIII-wieczny zespół mieszkaniowy w Jedlicach jako przykład fryderycjańskiego osadnictwa hutniczego w dolinie rzeki Mała Panew’, Architectus, 1(15), pp. 35-42.
• Adamska, M.E. (2015), ‘Johann Martin Pohlmann (1726-1800). Architekt epoki fryderycjańskiej’/‘Johann Martin Pohlmann (1726-1800). Architect of the period of Frederick the Great’, Architectus, 1(41), pp. 3-20.
• Adamska, M.E. (2016), ‘The Frederician colonisation of Silesia (1740-1805). Rules, migration experience and contemporary results’, Jahrbuch des Bundesinstituts für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa, 24, pp. 67-93.
• Adamska, M.E. (2020), ‘Dziedzictwo kulturowe wsi Pokój (dawne Carlsruhe) w województwie opolskim. Zanikanie, ochrona, promocja’ [in:] Musiaka, Ł. (ed.) Przestrzenny wymiar badań dziedzictwa kulturowego, Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 9-10, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, pp.157-182.
• Bimler, K. (1929), ‘Kupp in Oberschlesien, eine Radiale Siedlung von 1780’, Ostdeutsche Bauzeitung, 27(69), p. 509.
• Bimler, K. (1930), Carlsruhe in Oberschlesien. Die neuklassische Bauschule in Schlesien, 2, Breslau.
• Bimler, K. (1931), Die Industrieanlagen in Oberschlesien. Die neuklassische Bauschule in Schlesien, 3, Breslau.
• Cepil, M. (2018), ‘Geneza i dziedzictwo kulturowe osad fryderycjańskich we współczesnych granicach Łodzi’, Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, 19(1), pp. 49-66.
• Cepil, M. (2021), ‘Napływ ludności do kolonii fryderycjańskich na terenie Polski Środkowej i jej późniejsze przemiany’, Prace Geograficzne, 164, pp. 75-90.
• Chorowska, M., Zabłocka, A. (1988), ‘Założenia centralne na Śląsku Opolskim z okresu kolonizacji fryderycjańskiej’ [in:] Z badań architektury, urbanistyki i sztuki Śląska, Prace Naukowe IHSiT PWr, 19, Studia i materiały, 9, Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, pp. 27-74.
• Chrzanowski, T., Kornecki, M. (1968), Katalog zabytków sztuki w Polsce, vol. VII województwo opolskie, iss. 11 miasto Opole i powiat opolski, Warszawa: Instytut Sztuki PAN.
• Chrzanowski, T., Kornecki, M. (1974), Sztuka Śląska Opolskiego od średniowiecza do końca w. XIX, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Conzen, M.R.G. (1968), ‘The use of town plan analysis in the study of urban history’ [in:] Dyos, H.J. (ed.) The study of urban history, London: Edward Arnold, pp. 113-130.
• Conzen, M.R.G. (1988), ‘Morphogenesis, morphological regions and secular human agency in the historic townscape, as exemplified by Ludlow’ [in:] Denecke, D. and Shaw, G. (eds.) Urban historical geography, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 253-272.
• Dolistowska, M. (2020), ‘Wieś idealna - układ przestrzenny i zabudowa miejscowości Paproć Duża’, Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, Oddział Polskiej Akademii Nauk w Lublinie, 4, pp. 86-99.
• Figlus, T. (2017), ‘Geneza, rozwój i zanik Wiączynia. Próba rekonstrukcji geograficzno-historycznej osadnictwa w aspekcie przemian zagospodarowania przestrzennego i rozplanowania wsi’, Studia z Geografii Politycznej i Historycznej, 6, pp. 183-208.
• Figlus, T. (2018), ‘Wybrane aspekty teoretyczne identyfikacji i waloryzacji układów ruralistycznych w Polsce’, Studia Obszarów Wiejskich, 49, pp. 75-92.
• Figlus, T. (2022), ‘Rozwój i formy osadnictwa pruskiego (plansza 03.12.)’ [in:] Dankowska, M., Koter, M. (eds.) Atlas historyczny Miasta Łodzi, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, pp. 69-73.
• Gosławska, E. (ed.) (2015), Pokój, Monografia, Pokój: Gminna Biblioteka Publiczna w Pokoju.
• Heike, O. (1979), 150 Jahre Schwabensiedlungen in Polen 1795-1945, Leverkusen: Selbstverlag.
• Helmigk, H. J. (1937), Oberschlesische Landbaukunst um 1800, Berlin: Verlag für Kunstwissenschaft.
• Kiełczewska-Zaleska, M. (1965), ‘O typach osiedli wiejskich w Polsce i planie ich przebudowy’, Przegląd Geograficzny, 37(3), pp. 457-480.
• Kalinowski, W. (1966), Zarys historii budowy miast w Polsce do połowy XIX wieku, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
• Kneifel, E. (1961), Geschichte der Evangelisch-Augsburgische Kirche in Polen, Nürnberg: Selbstverlag des Verfassers.
• Kossmann, E.O. (1942), Die Anfänge des Deutschtums im Litzmannstädter Raum, Hauländer-und Schwabensiedlung im östlichen Wartheland, Leipzig: S. Hirzel.
• Kostof, S. (1999), The City Shaped, Urban Patterns and Meanings Through History, London: Thames and Hudson.
• Koter, M. (1994a), ‘Od fizjonomii do morfogenezy i morfologii porównawczej. Podstawowe zagadnienia teoretyczne morfologii miast’ [in:] Koter, M., Tkocz, J. (eds.) Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce. Materiały konferencyjne, Toruń-Łódź: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Uniwersytet Łódzki, pp. 23-32.
• Koter, M. (1994b), ‘Rola wiejskich elementów morfologicznych w procesie kształtowania układu przestrzennego Łodzi’ [in:] Koter, M., Tkocz, J. (eds.) Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce. Materiały konferencyjne, Toruń-Łódź: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Uniwersytet Łódzki, pp. 63-88.
• Kroc, T., Szewczyk, K. (2022), ‘Gwiaździsty plan Nowosolnej - zarys historii i współczesne problemy konserwatorskie’, Builder, 303(10), pp. 48-51.
• Łupiński, W. (2011), ‘Paproć Duża - wieś o układzie promienistym’, Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, 142, pp. 356-353.
• Morris, A. E. J. (1994), History of Urban Form Before the Industrial Revolution, London-New York: Routledge.
• Mumford, L. (1961), The City in History: Its Origins, its Transformations, and its Prospects, New York: Harcourt, Brace and World.
• Müller, A. (1928), Die preussische Kolonisation in Nordpolen und Litauen 1795-1807, Berlin: Karl Curtius.
• Ostrowski, W. (2001), Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej.
• Pirveli, M. (2011), ‘Od morfologii przez urbomorfologię do morfoznaku’, Przegląd Geograficzny, 83(4), pp. 507-529.
• Rosenau, H. (1983), The Ideal City. Its architectural evolution in Europe, London: Routledge.
• Schiewe, M. (2000), ‘Die südpreußischen Kolonien 1802-1806’, Altpreußische Geschlechterkunde, 30, pp. 293-360.
• Schlenger, H. (1936), ‘Die friderizianische Siedlung in Schlesien’, Der Oberschlesier, 18(6-7), pp. 336-352.
• Schöller, H.A. (2009), Neu-Sulzfeld/Nowosolna 23.Mai 1801-17. Januar 1945, IIlustrierte historisch-geographische Erinnerungen an ein Dorf und seine Menschen, Erlangen: Selbsverlag.
• Sica, P. (1976), Storia dell’urbanistica. Il Settecento, Laterza, Roma-Bari.
• Słodczyk, J. (2012), Historia planowania i budowy miast, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Szafer, T.P. (1955), ‘Ze studiów nad planowaniem miast w Polsce w XVIII w. i na początku XIX w.’ [in:] Studia z historii budowy miast, Warszawa, pp. 47-81.
• Szeligowska, M., Szewczyk, J. (2019), ‘Dawne wsie i miasteczka o rozplanowaniu koncentrycznym w Polsce. Cz. 1, Diagnoza’, Architecturae et Artibus, 11(4), pp. 38-55.
• Szmytkie, R. (2014), Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych, Wrocław, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego, 35, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Szulc, H. (1976), ‘O typologiach morfologicznych osiedli wiejskich w Polsce’, Przegląd Geograficzny, 48(4), pp. 627-636.
• Szulc, H. (1995), Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, Wrocław, Prace Geograficzne, 163, Wydawnictwo Continuo.
• Tkocz, J. (1998), Organizacja przestrzenna wsi w Polsce, Katowice, Prace Naukowe UŚ, 1734, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
• Wąsicki, J. (1953), ‘Kolonizacja niemiecka w okresie Prus Południowych 1793-1806’, Przegląd Zachodni, 9-10, pp. 137-179.
• Whitehand, J.W.R. (2001), ‘The physical form of cities: a historico-geographical approach’ [in:] Paddison, R. (ed.) Handbook of urban studies, London: Sage, pp. 69-87.
• Woźniak, K.P. (2013), Niemieckie osadnictwo wiejskie między Prosną a Pilicą i Wisłą od lat 70. XVIII wieku do 1866 roku. Procesy i jego interpretacje, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Wróbel, T. (1971), Zarys historii budowy miast, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.