Tysiąclecie zmian klimatu – od naturalnych cykli po wpływ przemysłu

• Autorzy: Szczęśniak Sylwia , Stefaniak Łukasz , Grabka Agnieszka , Wochniak Maja , Żyta Weronika

Identyfikatory

DOI

10.15199/9.2025.4.4

Warianty tytułu

EN

A Millennium of Climate Change – From Natural Cycles to Industrial Impacts

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W artykule przedstawiono analizę zmian klimatu, jakie zachodziły w ciągu ostatniego tysiąclecia. Uwzględniono zarówno czynniki naturalne, jak i antropogeniczne (bezpośrednio związane z działalnością człowieka) wpływające na zmienność globalnej temperatury. Podkreślono kluczowe okresy klimatyczne, takie jak Średniowieczny Okres Ciepły i Mała Epoka Lodowcowa, wskazując ich lokalne i globalne skutki dla ekosystemów oraz rozwoju cywilizacji. W artykule wskazano na ile rewolucja przemysłowa zapoczątkowała gwałtowny wzrost emisji gazów cieplarnianych (CO2, CH4, N2O), który wynika z rozwoju przemysłu ściśle zależnego od spalania paliw kopalnych. Szczególną uwagę poświęcono roli gazów cieplarnianych (GHG) oraz pyłów zawieszonych (PM) w procesach klimatycznych. Wskazano jak gazy cieplarniane wpływają na długoterminowe zmiany klimatu, podczas gdy pyły zawieszone mogą wywoływać krótkoterminowe zmiany w bilansie energetycznym atmosfery oraz jakości powietrza. Autorzy spróbowali poddać analizie interakcje między czynnikami wpływającymi na zmiany, ukazując ich wpływ na klimat lokalny i globalny. Wskazano również na rolę sektora LULUCF (Użytkowanie Gruntów, Zmiana Użytkowania Gruntów i Leśnictwo) w możliwości obniżania emisji dwutlenku węgla, wskazując jego znaczenie w ograniczaniu emisji gazów cieplarnianych. Autorzy przedstawiają także wpływ erupcji wulkanicznych, które powodują tymczasowe ochłodzenie klimatu w wyniku emisji aerozoli do atmosfery. Wyjaśniono potrzebę podjęcia działań adaptacyjnych i łagodzących, takich jak redukcja emisji, zrównoważone zarządzanie gruntami oraz podnoszenie świadomości społecznej. Artykuł konkluduje, że skuteczna walka ze zmianami klimatu wymaga zintegrowanych strategii obejmujących rozwiązania technologiczne i ekologiczne ale także, i przede wszystkim społeczne.

EN

This article presents an analysis of climate change over the last millennium. It considers both natural and anthropogenic factors (directly related to human activities) that have influenced global temperature variability. Key climatic periods, including the Medieval Warm Period and the Little Ice Age, are highlighted with regard to their local and global effects on ecosystems and the development of civilisation. The article indicates that the Industrial Revolution initiated a sharp increase in greenhouse gas emissions (CO2, CH4, N2O) resulting from the development of industries closely dependent on the burning of fossil fuels. The role of greenhouse gases (GHG) and particulate matter (PM) in climate processes is also examined. The study demonstrated that greenhouse gases influence long-term climate change, while particulate matter can result in short-term fluctuations in the energy balance of the atmosphere and air quality. The authors have attempted to analyse the interactions between the drivers of change, showing their impact on local and global climate. The text continues to highlight the potential of the LULUCF (Land Use Land Use Change and Forestry) sector to reduce carbon emissions, underscoring its significance in curbing greenhouse gas emissions. The authors also present the impact of volcanic eruptions, which cause temporary cooling of the climate as a result of aerosol emissions into the atmosphere. The necessity for adaptation and mitigation measures, including emission reductions, sustainable land management, and public awareness, is elucidated. The article concludes that effectively combating climate change requires integrated strategies involving technological and environmental solutions, as well as, and above all, social solutions.

Słowa kluczowe

PL

globalne ocieplenie; rozwój gospodarczy; efekt cieplarniany; historia ludzkości; HVAC

EN

global warming; economic development; greenhouse effect; human history; HVAC

• Wydawca: Wydawnictwo SIGMA-NOT
• Czasopismo: Ciepłownictwo, Ogrzewnictwo, Wentylacja
• Rocznik: 2025
• Tom: T. 56, nr 4
• Strony: 30--37
• Opis fizyczny: Bibliogr. 39 poz., rys., wykr.

Twórcy

autor

Szczęśniak Sylwia

• Katedra Klimatyzacji, Ogrzewnictwa, Gazownictwa i Ochrony Powietrza, Politechnika Wrocławska

• https://orcid.org/0000-0003-4358-0263

autor

Stefaniak Łukasz

• Katedra Klimatyzacji, Ogrzewnictwa, Gazownictwa i Ochrony Powietrza, Politechnika Wrocławska

• https://orcid.org/0000-0002-0291-1575

autor

Grabka Agnieszka

• Katedra Klimatyzacji, Ogrzewnictwa, Gazownictwa i Ochrony Powietrza, Politechnika Wrocławska

• https://orcid.org/0009-0001-4781-5050

autor

Wochniak Maja

• Studentka - Katedra Klimatyzacji, Ogrzewnictwa, Gazownictwa i Ochrony Powietrza, Politechnika Wrocławska
• Koło Naukowe Energy Loop

autor

Żyta Weronika

• Studentka - Katedra Klimatyzacji, Ogrzewnictwa, Gazownictwa i Ochrony Powietrza, Politechnika Wrocławska
• Koło Naukowe Energy Loop

Bibliografia

• [1] Brönnimann Stefan. 2018. “Global Warming (1970–Present).” The Palgrave Handbook of Climate History, August. Palgrave Macmillan, London, 321–28. doi:10.1057/978-1-137-43020-5_26.
• [2] Bun Rostyslav, Gregg Marland, Tomohiro Oda, Linda See, Enrique Puliafito, Zbigniew Nahorski, Mathias Jonas, et al. 2024. “Tracking Unaccounted Greenhouse Gas Emissions Due to the War in Ukraine since 2022.” Science of The Total Environment 914 (March). Elsevier: 169879. doi:10.1016/J.SCITOTENV.2024.169879.
• [3] Chen Rui, Bin Hu, Ying Liu, Jianxun Xu, Guosheng Yang, Diandou Xu, and Chunying Chen. 2016. “Beyond PM2.5: The Role of Ultrafine Particles on Adverse Health Effects of Air Pollution.” Biochimica et Biophysica Acta (BBA) - General Subjects 1860 (12). Elsevier: 2844-55. doi:10.1016/J.BBAGEN.2016.03.019.
• [4] Clavel Damian, and Susanna B. Hecht. 2024. “Colonial Exiles: The Tambora Volcanic Explosion, Environmental History, and Swiss Im-migration to Nova Friburgo, Brazil, 1815-1821.” Hispanic American Historical Review 104 (4). Duke University Press: 551-86. doi:10.1215/00182168-11384938.
• [5] Earle Steven. 2015. Physical Geology. Victoria: BCampus. https://opentextbc.ca/ geology/.
• [6] EEA. 2022. “What Are the Sources of Greenhouse Gas Emissions in the EU?” https://www.eea.europa.eu/en/analysis/maps-and-charts/what-are-the-sources-of.
• [7] EEA. 2024. “Greenhouse Gas Emissions from Land Use, Land Use Change and Forestry in Europe.” https://www.eea.europa.eu/en/analysis/indicators/greenhouse-gas-emissions-from-land.
• [8] Florek Piotr. 2024. “Mit: Wzrost Średnich Temperatur Na Świecie Wynika z Przyczyn Naturalnych.” https://naukaoklimacie.pl/faktyi-mity/https-naukaoklimacie-pl-fakty-i-mity-mit-wzrost-srednichtemperatur-na-swiecie-wynika-z-przyczyn-naturalnych-65.
• [9] Free Melissa, and James K. Angell. 2002. “Effect of Volcanoes on the Vertical Temperature Profile in Radiosonde Data.” Journal of Geophysical Research: Atmospheres 107 (D10). John Wiley & Sons, Ltd: ACL 16-1. doi:10.1029/2001JD001128.
• [10] Fuzzi S., U. Baltensperger, K. Carslaw, S. Decesari, H. Denier Van Der Gon, M. C. Facchini, D. Fowler, et al. 2015. “Particulate Matter, Air Quality and Climate: Lessons Learned and Future Needs.” Atmospheric Chemistry and Physics 15 (14). Copernicus GmbH: 8217-99. doi:10.5194/ACP-15-8217-2015.
• [11] Gao Chaochao, Alan Robock, and Caspar Ammann. 2008. “Volcanic Forcing of Climate over the Past 1500 Years: An Improved Ice Core-Based Index for Climate Models.” Journal of Geophysical Research: Atmospheres 113 (D23). John Wiley & Sons, Ltd. doi:10.1029/2008JD010239.
• [12] Gilboa Mattan. 2024. “Towards ‘Net-Zero’ Warfare? : Mitigation of Military Greenhouse Gas Emissions in Peacetime and during Armed Conflict.” University of British Columbia. doi:10.14288/1.0444121.
• [13] Goosse H., O. Arzel, J. Luterbacher, M. E. Mann, H. Renssen, N. Riedwyl, A. Timmermann, E. Xoplaki, and H. Wanner. 2006. “The Origin of the European ‘Medieval Warm Period.’” Climate of the Past 2 (2). European Geosciences Union: 99-113. doi:10.5194/CP-2-99-2006.
• [14] Grassi Giacomo, Jo House, Frank Dentener, Sandro Federici, Michel Den Elzen, and Jim Penman. 2017. “The Key Role of Forests in Meeting Climate Targets Requires Science for Credible Mitigation.” Nature Climate Change 2017 7:3 7 (3). Nature Publishing Group: 220-26. doi:10.1038/nclimate3227.
• [15] Grove Jean M. 2019. “Little Ice Ages: Ancient and Modern.” The Little Ice Age, January. Taylor and Francis, 1–718. doi:10.4324/9780203505205/LITTLE-ICE-AGE-JEAN-GROVE/ACCESSIBILITY-INFORMATION.
• [16] Hawkings Ed. 2020. “2019 Years | Climate Lab Book.” https://www.climate-lab-book.ac.uk/2020/2019-years/.
• [17] Helama Samuli, Phil D. Jones, and Keith R. Briffa. 2017. “Dark Ages Cold Period: A Literature Review and Directions for Future Research.” Https:// Doi.Org/10.1177/0959683617693898 27 (10). SAGE PublicationsSage UK: London, England: 1600-1606. doi:10.1177/0959683617693898.
• [18] Hu Yaoyu, Mengqiu Wu, Yutong Li, and Xiangtong Liu. 2022. “Influence of PM1 Exposure on Total and Cause-Specific Respiratory Diseases: A Systematic Review and Meta-Analysis.” Environmental Science and Pollution Research 29 (10). Springer Science and Business Media Deutschland GmbH: 15117-26. doi:10.1007/S11356-021-16536-0/FIGURES/6.
• [19] Hughes Malcolm K., and Henry F. Diaz. 1994. “Was There a ‘Medieval Warm Period’, and If so, Where and When?” Climatic Change 26 (2–3). Kluwer Academic Publishers: 109–42. doi:10.1007/BF01092410/METRICS.
• [20] IPCC. 2014. “AR5 Synthesis Report: Climate Change.” https://www.ipcc.ch/report/ar5/syr/.
• [21] IPCC. 2018. “Global Warming of 1.5 oC.” https://www.ipcc.ch/sr15/.
• [22] IPCC. 2019. “Special Report on Climate Change and Land.” https://www.ipcc.ch/srccl/.
• [23] Kluba, Maciej. 2025. “Pyły Zawieszone w Powietrzu a Normy WHO w 2025 Roku.” https://ranking-oczyszczaczy.pl/poradnik-czystegopowietrza/normy-who/.
• [24] Krawczuk Wojciech. 2014. Samuel Pufendorf and Some Stories of the Northern War 1655-1660.
• [25] Lisiecki Lorraine E., and Maureen E. Raymo. 2005. “A Pliocene Pleistocene Stack of 57 Globally Distributed Benthic δ 18 O Records.” Paleoceanography 20 (1). doi:10.1029/2004PA001071.
• [26] Matthews John A., and Keith R. Briffa. 2005. “The ‘Little Ice Age’: Re-evaluation of an Evolving Concept.” Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography 87 (1). Taylor & Francis: 17-36. doi:10.1111/ J.0435-3676.2005.00242.X.
• [27] Olonscheck Dirk, Andrew P Schurer, Lucie Lücke, and Gabriele C Hegerl. n.d. “Large-Scale Emergence of Regional Changes in Yearto- Year Temperature Variability by the End of the 21 St Century.” doi:10.1038/s41467-021-27515-x.
• [28] Pastore Melissa A., Tali D. Lee, Sarah E. Hobbie, and Peter B. Reich. 2019. “Strong Photosynthetic Acclimation and Enhanced Water-use Efficiency in Grassland Functional Groups Persist over 21 Years of CO2 Enrichment, Independent of Nitrogen Supply.” Global Change Biology 25 (9): 3031–44. doi:10.1111/gcb.14714.
• [29] Peng Wei, Junnan Yang, Xi Lu, and Denise L. Mauzerall. 2018. “Potential Co-Benefits of Electrification for Air Quality, Health, and CO2 Mitigation in 2030 China.” Applied Energy 218 (May). Elsevier: 511-19. doi:10.1016/J.APENERGY.2018.02.048.
• [30] Peterson Thomas C., William M. Connolley, and John Fleck. 2008. “THE MYTH OF THE 1970s GLOBAL COOLING SCIENTIFIC CONSENSUS.” Bulletin of the American Meteorological Society 89 (9). American Meteorological Society: 1325–38. doi:10.1175/2008BAMS2370.1.
• [31] Pleskot, Krzysztof, and Bernd Zolitschka. 2024. “Is the ‘Year Without a Summer’ Imprinted in Continental Varve Thickness Records?” Quaternary Science Reviews 346 (December). Pergamon: 109085. doi:10.1016/J.QUASCIREV.2024.109085.
• [32] Robock Alan, and Jianping Mao. 1992. “Winter Warming from Large Volcanic Eruptions.” Geophysical Research Letters 19 (24). John Wiley & Sons, Ltd: 2405–8. doi:10.1029/92GL02627.
• [33] Sasmoko Muhammad Imran, Shiraz Khan, Haroon ur Rashid Khan, Hanifah Jambari, Mohammed Borhandden Musah, and Khalid Zaman. 2023. “War Psychology: The Global Carbon Emissions Impact of the Ukraine-Russia Conflict.” Frontiers in Environmental Science 11 (February). Frontiers Media S.A.: 1065301. doi:10.3389/FENVS.2023.1065301/BIBTEX.
• [34] Sigl M., M. Winstrup, J. R. McConnell, K. C. Welten, G. Plunkett, F. Ludlow, U. Büntgen, et al. 2015. “Timing and Climate Forcing of Volcanic Eruptions for the Past 2,500 Years.” Nature 2015 523:7562 523 (7562). Nature Publishing Group: 543-49. doi:10.1038/nature14565.
• [35] Stern David I., and Robert K. Kaufmann. 2014. “Anthropogenic and Natural Causes of Climate Change.” Climatic Change 122 (1–2). Kluwer Academic Publishers: 257-69. doi:10.1007/S10584-013-1007-X/METRICS.
• [36] Tagaris Efthimios, Kasemsan Manomaiphiboon, Kuo-Jen Liao, L Ruby Leung, Jung-Hun Woo, Shan He, Praveen Amar, et al. 2007. “Impacts of Global Climate Change and Emissions on Regional Ozone and Fine Particulate Matter Concentrations over the United States.” Journal of Geophysical Research: Atmospheres 112 (D14). John Wiley & Sons, Ltd: 14312. doi:10.1029/2006JD008262.
• [37] Vlachogianni, Thomais, and Athanasios Valavanidis. 2013. “Energy and Environmental Impact on the Biosphere Energy Flow, Storage and Conversion in Human Civilization.” American Journal of Educational Research 1 (3): 68-78. doi:10.12691/education-1-3-2.
• [38] Wanner Heinz, Christian Pfister, and Raphael Neukom. 2022. “The Variable European Little Ice Age.” Quaternary Science Reviews 287 (July). Pergamon: 107531. doi:10.1016/J.QUASCIREV.2022.107531.
• [39] West J. Jason, Steven J. Smith, Raquel A. Silva, Vaishali Naik, Yuqiang Zhang, Zachariah Adelman, Meridith M. Fry, Susan Anenberg, Larry W. Horowitz, and Jean Francois Lamarque. 2013. “Co-Benefits of Mitigating Global Greenhouse Gas Emissions for Future Air Quality and Human Health.” Nature Climate Change 2013 3:10 3 (10). Nature Publishing Group: 885-89. doi:10.1038/nclimate2009.