The greenery of historic fortifications and fortified landscape from the turn of the 20th century: the need to introduce protection and shaping standards

• Autorzy: Pardela Łukasz , Środulska-Wielgus Jadwiga , Wilkaniec Agnieszka , Pałubska Katarzyna

Identyfikatory

DOI

10.24425/tkuia.2024.152208

Warianty tytułu

PL

Zieleń zabytkowych fortyfikacji i krajobraz warowny z przełomu XIX i XX wieku - o potrzebie wprowadzenia standardów ochrony i kształtowania

• Języki publikacji: EN PL

Abstrakty

EN

Fortified landscapes from the turn of the 20th century have been subject to changes as a result of changes of anthropogenic origin as well as natural processes. The greenery accompanying historic fortifications, roads and barracks is an important element of urban greenery from a historical, natural and social point of view. Therefore, planned management of fortified heritage and its natural components is crucial. Shaping of fortress greenery requires consideration of historical and contemporary values, combining restrictions regarding the protection of monuments with current social and environmental needs. Given the number of threats facing fortress greenery and the need to mitigate their consequences, standards on how to protect and shape this greenery must be developed and implemented. Such standards could assist and improve the processes of revalorisation of former fortification areas and adaptation of historic fortifications to new roles. In this work, the authors determine the contemporary value offered by fortress greenery and also indicate problems related to identifying it, along with types and sources of threats. They summarize the theoretical and practical achievements to date in terms of protecting and shaping fortress greenery in a fortified landscape. These findings help identify real values that are worth preserving for the contemporary, sustainable development of fortress greenery.

PL

Krajobraz warowny z przełomu XIX i XX wieku podlega przemianom na skutek zmian pochodzenia antropogenicznego oraz naturalnych procesów przyrodniczych. Zieleń towarzysząca zabytkowym fortyfikacjom, drogom czy zespołom koszarowym, stanowi ważny z punktu widzenia historycznego, przyrodniczego oraz społecznego element zieleni miejskiej. Dlatego niezwykle ważne jest planowe zarządzanie fortecznym dziedzictwem przyrodniczym. Kształtowanie zieleni fortecznej wymaga uwzględnienia wartości zabytkowych i współczesnych, łączenia ograniczeń wynikających z ochrony zabytków z bieżącymi potrzebami społecznymi oraz środowiskowymi. Wobec szeregu zagrożeń, którym podlega zieleń forteczna oraz konieczności łagodzenia ich skutków, niezbędne jest opracowanie i wdrożenie standardów służących ochronie i kształtowaniu tej zieleni. Standardy takie mogłoby wspomóc i usprawnić procesy rewaloryzacji terenów pofortecznych oraz adaptacji zabytkowych fortyfikacji do nowych funkcji. W niniejszej pracy autorzy podjęli próbę określenia współczesnych wartości zieleni fortecznej, wskazali również problemy związane z jej identyfikacją, a także rodzajami i źródłami zagrożeń. Podsumowali dotychczasowe dokonania w zakresie teorii oraz praktyki ochrony i kształtowania zieleni fortecznej w krajobrazie warownym. Ustalenia te pozwoliły na wskazanie rzeczywistych wartości, których utrzymanie może mieć kluczowe znaczenie we współczesnym, zrównoważonym kształtowaniu zieleni fortecznej.

Słowa kluczowe

EN

heritage protection; monument conservation; revalorisation; revitalisation; public perception; fortress greenery; public green areas; landscape planning; local identity

PL

ochrona dziedzictwa; konserwacja zabytków; rewaloryzacja; rewitalizacja; społeczna percepcja; zieleń forteczna; teren zieleni publicznej; planowanie krajobrazu; lokalna tożsamość

• Wydawca: Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie ; Politechnika Krakowska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddział PAN w Krakowie
• Rocznik: 2024
• Tom: T. 52
• Strony: 541--556
• Opis fizyczny: Bibliogr. 57 poz., zdj.

Twórcy

autor

Pardela Łukasz

• Wrocław University of Environmental and Life Sciences, Department of Landscape Architecture

• https://orcid.org/0000-0003-4635-6216

autor

Środulska-Wielgus Jadwiga

• Cracow University of Technology, Faculty of Architecture

• https://orcid.org/0000-0001-7395-0662

autor

Wilkaniec Agnieszka

• Poznań University of Life Sciences, Department of Landscape Architecture

• https://orcid.org/0000-0001-9503-8340

autor

Pałubska Katarzyna

• Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw, Faculty of Historical Sciences

• https://orcid.org/0000-0002-3628-6421

Bibliografia

• Bińkowska, I. (2011), Natura i miasto. Publiczna zieleń miejska we Wrocławiu od schyłku XVIII do początku XX wieku, Wrocław: Via Nova.
• Biskup, K., Stankiewicz, J. (1979), ‘Miasto-twierdza - przemiany obrazu architektonicznego w XIX wieku’ [in:] Sztuka XIX wieku w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Bogdanowski, J. (1975), ‘Barbakan krakowski jako dzieło „kluczowe” miasta’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie, IX, pp. 5–24.
• Bogdanowski, J. (1979), Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Bogdanowski, J. (1980), ‘Podstawy systematyki dzieł obronnych’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie, XIV, pp. 105–120.
• Bogdanowski, J. (2002), Architektura obronna w krajobrazie polski. Od Biskupina do Westerplatte, Warszawa−Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Brzoskwinia, W., Czech, P. (2002), ‘Fortyfikacje stałe twierdzy Pola - bazy austro-węgierskiej floty wojennej: przegląd problematyki: część I : główne informacje o historii: charakterystyka literatury i stanu badań: zarys genezy i rozwoju bazy morskiej austriackiej marynarki wojennej’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie, XXXIV, pp. 153–169.
• Bukal, G. (2018), ‘Rewitalizacja zespołów fortyfikacji nowożytnych - ograniczenia i możliwości’, Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, pp. 294–314. Available at: https://journals.pan.pl/dlibra/publication/129844/edition/113347/content (accessed: 30.09.2023).
• Ciszewska, A. (2019), Green Belts. Zielone Pierścienie Wielkich Miast, I., Warszawa: Wydawnictwo Akademickie SEDNO.
• Council of Europe. (2000), ‘European Landscape Convention’, Florence. Available at: https://www.coe.int/en/web/landscape/text-of-the-european-landscape-convention (accessed: 10.10.2023).
• Council of Europe. (2005), ‘Council of Europe Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society (CETS No. 199)’. Available at: https://www.coe.int/en/web/culture-and-heritage/faro-convention (accessed: 10.10.2023).
• Ebejer, J. et al. (2023), ‘Values as a base for the viable adaptive reuse of fortified heritage in urban contexts’, Muzeológia a Kultúrne Dedičstvo, vol. 11(2), pp. 41–72. Available at: https://doi.org/10.46284/mkd.2023.11.2.3 (accessed: 30.10.2023).
• Forczek-Brataniec, U. (2015), ‘Wizualny wymiar Twierdzy Zamość. Studium widokowe i jego rola w ochronie krajobrazu pofortecznego’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie, XLIII, pp. 127–134.
• Górski, M. (2009), ‘Konserwatorskie zasady adaptacji dzieł obronnych fortyfikacji nowszej w kontekście funkcji dydaktycznej zabytku’ [in]: Szmygin, B. (ed.), Adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych, Warszawa–Lublin: Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków ICOMOS, Politechnika Lubelska, pp. 29–42. Available at: https://bc.pollub.pl/Content/631/adaptacja.pdf (accessed: 30.10.2023).
• Gosztyła, M., Oleszek, R. (2008), ‘Wybrane problemy ochrony Twierdzy Przemyśl’, Wiadomości Konserwatorskie, 23, pp. 114–121.
• de Groot, R., Ramakrishnan, P.S. (2005), ‘Cultural and Amenity Services’ [in]: Millennium Ecosystem Assessment Series, vol. 1. Ecosystems and Human Well Being: Current State and Trends, pp. 455–476. Available at: https://research.wur.nl/en/publications/cultural-and-amenity-services (accessed: 30.09.2023).
• Gruszecki, A. (1997), Kartograficzne udokumentowanie zasobów budownictwa obronnego w Polsce od połowy XVIII wieku do 1945 roku, Warszawa: Zakład Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej.
• Holewiński, M. (2002), ‘Na straży północnej granicy monarchii: nieznany projekt obozu warownego wAndrychowie’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie, XXXIV, pp. 171–180.
• ICOFORT (2021), Charter on fortifications and military heritage; guidelines for protection, conservation and interpretation, ICOMOS International Scientific Committee on Fortifications and Military Heritage. Available at: https://www.icofort.org/fortificationsguidelines (accesses: 10.09.2023).
• ICOMOS Australia (1997, 2013), Charter for the Conservation of Places of Cultural Significance (The Burra Charter). Available at: http://openarchive.icomos.org/id/eprint/2145/ (accessed: 10.09.2023).
• ICOMOS (2008), Québec declaration on the preservation of the spirit of place. Available at: https://whc.unesco.org/uploads/activities/documents/activity-646-2.pdf (accessed: 10.09.2023).
• ICOMOS (2021), Charter of fortification protection - ICOMOS Poland, ICOMOS Poland. Available at: http://www.icomos-poland.org/pl/struktura-organizacyjna/komisja-architektury-militarnej/359-karta-ochrony-fortyfikacji-18-maja-2021-r.html (accessed: 10.10.2023).
• Jordan, K. (2013), ‘Die historische Bepflanzung der Festungswerke’, Fortifikation, 27, pp. 57–82.
• Kadłuczka, A. (2002), ‘Karta Krakowska 2000 - w poszukiwaniu uniwersalnych pryncypiów ochrony kulturowego dziedzictwa architektury i urbanistyki’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie, XXXIV, pp. 183–193.
• Kochel, L., Zieliński, M. (2022), ‘Tereny zieleni a potencjał rekreacyjno-wypoczynkowy na przykładzie Krakowa’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie, XLIX, pp. 47–78. Available at: https://doi.org/10.24425/tkuia.2021.138703 (accessed: 10.10.2023)
• Kowarik, I. (2021), ‘Working with wilderness: A promising direction for urban green spaces’, Landscape Architecture Frontiers, 9(1), Available at: https://doi.org/10.15302/J-LAF-1-030025 (accessed 30.09.2023).
• Małachowicz, E., Małachowicz, M. (2007), Konserwacja i rewaloryzacja architektury w środowisku kulturowym, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej.
• Ministry of Culture and National Heritage of the Republic of Poland (2021), Wytyczne Generalnego Konserwatora Zabytków dotyczące ochrony zabytkowych dzieł budownictwa obronnego - fortyfikacji wzniesionych od poł. XVIII w. do końca I wojny światowej, DOZ-KiNK.6521.10.2021. KP. Available at: https://tinyurl.com/2p9m594n (accessed 30.09.2023).
• Molski, P. (2007), Ochrona i zagospodarowanie wybranych zespołów fortyfikacji nowszej w Polsce, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej.
• Myczkowski, Z. et al. (2008), Rejestracja krajobrazów warownych jako podstawa rewitalizacji dawnych twierdz, Warszawa: Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków.
• Myczkowski, Z. (2015), ‘Krajobraz warowny Twierdzy Zamość w kontekście idei tożsamości miejsca i jej składników’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie, XLIII, pp. 113–125.
• Narębski, L., Wielgus, K. (2022), Raport Komisji Architektury Militarnej PKN ICOMOS dotyczący dziedzictwa fortyfikacyjnego Krakowa, sporządzony po posiedzeniu wyjazdowym Komisji, Kraków (unpublished).
• National Park Service, U.S. Department of the Interior (2009), Fort Stanwix National Monument Final General Management Plan And Environmental Impact Statement. Available at: https://tinyurl.com/22u32sws (accessed: 09.12.2023).
• Pałubska, K. (2008), ‘Park kulturowy Twierdza Warszawa jako element systemu rekreacyjnego miasta’, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 10, pp. 471–479. Available at: https://krajobrazkulturowy.us.edu.pl/publikacje.artykuly/zarzadzanie/palubska.pdf (accessed: 30.09.2023).
• Pałubska, K. (2014), ‘The greenery and natural terrain obstacles from the Warsaw Fortress that shaped the city’s ecological system’, Architektura Krajobrazu, 43(2), pp. 51–61.
• Pałubska, K., Melaniuk, K. (2014), ‘Preferences Regarding the Landscape and the Perception of Selected Sites of the Warsaw Fortress’, Landscape Architecture, 2, pp. 100–111 (accessed: 30.09.2023).
• Pardela, Ł. (2018), ‘Współczesne znaczenie zieleni zabytkowych fortyfikacji z przełomu XIX/XX w. na przykładzie Wrocławia’ [in:] Narębski, L. (ed.) Dawne Fortyfikacje: Dla Turystyki, Rekreacji i Kultury, Toruń: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Oddział w Toruniu, pp. 163–173.
• Pardela, Ł. et al. (2020), ‘Sustainable Green roof ecosystems: 100 years of functioning on fortifications - A case study’, Sustainability, 12(11), p. 4721. Available at: https://doi.org/10.3390/su12114721 (accessed: 30.09.2023).
• Pardela, Ł. et al. (2022), ‘The importance of seeking a winwin solution in shaping the vegetation of military heritage landscapes: The role of legibility, naturalness and user preference’, Landscape and Urban Planning, 221, p. 104377. Available at: https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2022.104377 (accessed: 30.09.2023).
• Parks Canada (2011), Fortress of Louisbourg National Historic Site of Canada management plan. Available at: https:// parks.canada.ca/lhn-nhs/ns/louisbourg/info/plan (accessed: 09.12.2023).
• Potyrała, J. (2007), ‘Krajobraz zapomnianej Twierdzy Wrocław z lat 1890–1914’, Architectus, 1–2(21–22), pp. 57–64. Available at: https://dbc.wroc.pl/dlibra/publication/60133/edition/42859/content?&ref=struct&meta-lang=pl (accessed: 30.09.2023).
• Raszeja, E., Gałecka-Drozda, A. (2015), ‘Współczesna interpretacja idei poznańskiego systemu zieleni miejskiej w kontekście strategii miasta zrównoważonego’, Studia Miejskie, 19, pp. 75–86. Available at: https://czasopisma.uni.opole.pl/index.php/sm/article/view/2507/2007 (accessed: 30.09.2023).
• Suchoń, F., Vergeiner, R. (2023), ‘Code name chameleon: austro- -hungarian trials with the camouflage painting of fortification objects’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, L, pp. 411–433. Available at: https://doi.org/10.24425/tkuia.2022.144861 (accessed: 30.09.2023).
• Szmygin, B. (2011), ‘System ochrony zabytków w Polsce - próba diagnozy’ [in:] System ochrony zabytków w Polsce : Analiza, diagnoza, propozycje, Lublin-Warszawa: Polski Komitet Narodowy ICOMOS; Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków Urzędu Miasta Stołecznego Warszawa; Politechnika Lubelska, pp. 7–15. Available at: https://bc.pollub.pl/Content/691/PDF/zabytki.pdf (accessed: 30.09.2023).
• Szmygin, B. (2021), ‘Analiza składowych wartości zabytkowego zespołu miejskiego — podstawa programów i planów konserwatorskich’, Ochrona Dziedzictwa Kulturowego, 11, pp. 171–179. Available at: https://doi.org/10.35784/odk.2868 (accessed: 30.09.2023).
• Środulska-Wielgus, J. (2005), Zieleń Twierdzy Kraków, vol. 4, Kraków: Urząd Miasta Krakowa. Wydział Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Oddział Ochrony Zabytków.
• Środulska-Wielgus, J., Wielgus, K. (2013), ‘Ku fortecznej turystyce kulturowej. Raport o teorii i praktyce realizacji’ [in:] Narębski, L. (Ed.), Fortyfikacje nowożytne w Polsce - badania, realizacje, projekty. Zagospodarowanie do współczesnych funkcji, Toruń: Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu, pp. 187–211. Available at: https://tinyurl.com/bd9a44ht (accessed: 30.09.2023).
• Środulska-Wielgus, J., Wielgus, K. (2022), ‘Protection and shaping of the fortress greenery of the former Kraków Fortress: Theory, standards, practice’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, L, pp. 435–457. Available at: https://doi.org/10.24425/tkuia.2022.144862 (accessed: 30.09.2023).
• UNESCO (2021), Recommendation on the Historic Urban Landscape. Available at: https://whc.unesco.org/en/hul/ (accessed: 10.09.2023).
• Wichrowski, M. (2013), ‘Warowne krajobrazy Krzysztofa Biskupa, czyli po co nam historia fortyfikacji?’ [in:] Narębski, L. (ed.) Fortyfikacje nowożytne w Polsce - badania, realizacje, projekty. Zagospodarowanie do współczesnych funkcji, Toruń, Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu, pp. 19–32. Available at: https://kpbc.umk.pl/Content/151467/Licencje_084_09.pdf (accessed: 30.09.2023).
• Wielgus, K. (2015), Mała karta odnowy zabytków Twierdzy Kraków. Zarys wartości oraz kierunków i zasad rewaloryzacji zabytkowego zespołu historyczno-przyrodniczego twierdzy pierścieniowej z XIX–XX wieku oraz pola bitwy z 1914 r. (unpublished).
• Wielgus, K., Oleksicki, A. (2018), Raport Komisji Architektury Militarnej PKN ICOMOS dotyczący dziedzictwa fortyfikacyjnego Krakowa., ICOMOS, Kraków (unpublished).
• Wielgus, K., Środulska-Wielgus J. (2018), ‘Unique and universal values of former fortified landscapes’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie, XLVI, pp. 431–447.
• Wielgus, K., Środulska-Wielgus, J., Staniewska, A. (2019), Krajobraz warowny Polski. Procesy rewaloryzacji i percepcji: Próba syntezy, Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.
• Wilkaniec, A. et al. (2021), ‘Biotic and abiotic factors causing the collapse of Robinia pseudoacacia L. veteran trees in urban environments’, PLOS One, 16(1). pp 1−20. Available at: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0245398 (accessed: 30.09.2023).
• Wilkaniec, A. (2004), Zieleń zewnętrznego pierścienia fortów poznańskich, PhD thesis, Poznań: Akademia Rolnicza w Poznaniu.
• Zachariasz, A. (2016), ‘Zieleń jako element tożsamości krajobrazu miasta, na przykładzie Krakowa’ [in]: Gawryluk, D., Kłopotowski, M. (eds.) Tożsamość krajobrazu, vol. 2, O dziedzictwie przeszłości w krajobrazie, Białystok: Agencja Wydawnicza EkoPress, pp. 77–96. Available at: https://pbc.biaman.pl/Content/47755/PDF/tom2.pdf (accessed: 30.09.2023).