Protection and shaping of the fortification’s greenery of the former Kraków fortress: theory, standards, practice

• Autorzy: Środulska-Wielgus Jadwiga , Wielgus Krzysztof

Identyfikatory

DOI

10.24425/tkuia.2022.144862

Warianty tytułu

PL

Ochrona i kształtowanie zieleni fortecznej dawnej twierdzy Kraków. Teoria, standardy, praktyka

• Języki publikacji: EN PL

Abstrakty

EN

At present, fortress greenery is a significant resource of urban greenery, composed for the purposes of concealing, defending, decorating and nourishing the former Kraków Fortress, based on the knowledge and experience of engineers at the turn of the 19th and 20th centuries, as well as the aesthetic principles of that era. The aim of this paper is to present conclusions formulated as part of a research project by the local municipality and university, concerning the proper interpretation of the masking greenery systems of the Kraków Fortress, and the definition of framework guidelines for the protection and shaping of green complexes. The development of the method of recording, valorizing and defining the rules of dealing with the green areas of the Kraków Fortress was based on the experience gained from searching for holistic methods of recording and valorizing the fortified landscape of the fortresses of Przemyśl, Zamość, Pula (Croatia) and Kotor (Montenegro). The development of rules for the conservation and legibility of system plantings may contribute to the effective protection of masonry and earth structures, as well as regaining landscape values and increasing the safety of visitors. In the preparation of the guidelines, general principles and detailed principles for selected, representative examples were developed (with an indication of the processes of change, development, possible use together with low-intervention zones).

PL

Zieleń forteczna stanowi współcześnie znaczący zasób zieleni miejskiej, komponowanej niegdyś dla potrzeb maskowania, obrony, zdobienia i żywienia dawnej twierdzy Kraków w oparciu o wiedzę i doświadczenie inżynierów przełomu XIX i XX wieku, a także pryncypia estetyczne ówczesnej epoki. Celem pracy jest przedstawienie wniosków sformułowanych w ramach projektów badawczych jednostki samorządu lokalnego i wyższej uczelni, dotyczących właściwej interpretacji układów zieleni maskującej twierdzy Kraków oraz określenia ramowych wytycznych dla ochrony i kształtowania zespołów zieleni (Opracowanie optymalizacji zasad i metod ochrony i rewaloryzacji zespołów zieleni fortecznej Twierdzy Kraków oraz konsultacja procesu ich wdrażania realizowanego przez Zarząd Zieleni Miejskiej w Krakowie z 2020 roku oraz Karta identyfikacji, ochrony, utrzymania i rewaloryzacji zespołu zieleni fortecznej Twierdzy Kraków - rekomendacje użytkowania z 2021 roku). W opracowaniu metody zapisu, waloryzacji i formułowania zasad postępowania z zielenią twierdzy Kraków wykorzystano doświadczenia wyniesione z poszukiwania holistycznych metod zapisu i waloryzacji krajobrazu warownego twierdz Przemyśl, Zamość, Pula (Chorwacja) i Kotor (Czarnogóra). Opracowanie zasad konserwacji i uczytelnienia systemowych nasadzeń przyczynić się może do skutecznego zabezpieczenia struktur murowych i ziemnych obiektów, a także do odzyskania walorów krajobrazowych i zwiększenia bezpieczeństwa odwiedzających. Podczas sporządzania wytycznych wypracowane zostały zasady ogólne oraz szczegółowe dla wytypowanych, reprezentatywnych przykładów (ze wskazaniem procesów przemian, rozwoju i możliwości wykorzystania oraz wyznaczeniem stref o niskiej interwencji).

Słowa kluczowe

EN

historic fortification; greenery; fortified landscape; heritage protection

PL

fortyfikacja zabytkowa; zieleń forteczna; krajobraz warowny; ochrona dziedzictwa

• Wydawca: Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie ; Politechnika Krakowska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddział PAN w Krakowie
• Rocznik: 2022
• Tom: T. 50
• Strony: 435--457
• Opis fizyczny: Bibliogr. 37 poz., mapy, rys., zdj.

Twórcy

autor

Środulska-Wielgus Jadwiga

• Cracow University of Technology, Faculty of Architecture

• https://orcid.org/0000-0001-7395-0662

autor

Wielgus Krzysztof

• Cracow University of Technology, Faculty of Architecture

• https://orcid.org/0000-0003-1663-5740

Bibliografia

• Bogdanowski, J. (1966), ‘Fortyfikacja austriacka na ziemiach polskich w latach 1850–1914’, Studia i Materiały do Historii Wojskowości, 12(1), s. 72–96.
• Bogdanowski, J. (1979), Warownie i zieleń Twierdzy Kraków, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
• Bogdanowski, J. (1993), Krajobraz warowny XIX/XX w[ieku]: dzieje i rewaloryzacja, Kraków: Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki.
• Borowiak-Sobkowiak, B. et al. (2009), ‘Degree of Dendroflora Infestation by Aphids in Cytadela Park in Poznan’, Progress in Plant Protection, 49(1), pp. 91–94.
• Brzoskwinia, W. and Czech, P. (2002), ‘Fortyfikacje stałe Twierdzy Pola - bazy austro-węgierskiej floty wojennej. Przegląd problematyki. Część I: Główne informacje o historii, charakterystyka literatury i stanu badań, zarys genezy i rozwoju bazy morskiej austriackiej marynarki wojennej’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN Oddział w Krakowie, XXXIV, pp. 153–169.
• Brzoskwinia, W. and Czech, P. (2003), ‘Fortyfikacje stałe Twierdzy Pola - bazy austro-węgierskiej floty wojennej. Przegląd problematyki. Część II’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN Oddział w Krakowie, XXXV, pp. 169–182.
• Europejska Konwencja Krajobrazowa (2000), Florence: Council of Europe. Dz.U. 2006 nr 14 poz. 98. Available at: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20060140098/O/D20060098.pdf (accessed: 08.05.2022).
• ICOMOS (1979), Karta z Burra. Karta ICOMOS Australia w sprawie miejsc o znaczeniu kulturowym, [published in:] Szmygin, B. (ed.), Vademecum Konserwatora Zabytków. Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury /edycja 2015/, Warszawa 2015: Polski Komitet Narodowy ICOMOS, pp. 69–79. Available at: http://bc.pollub.pl/Content/12727/PDF/vaddemecumpl. pdf (accessed: 04.05.2022).
• ICOMOS (1981), Karta Florencka. Międzynarodowa Karta Ogrodów IFLA - ICOMOS, [published in:] Szmygin, B. (ed.), Vademecum Konserwatora Zabytków. Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury /edycja 2015/, Warszawa 2015: Polski Komitet Narodowy ICOMOS, pp. 81–84. Available at: http://bc.pollub.pl/Content/12727/PDF/vaddemecumpl.pdf (accessed: 04.05.2022).
• Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (1972), Paris: General Conference UNESCO. Dz.U. 1976 nr 32 poz. 190. Available at: https://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_swiatowego_dziedzictwa.pdf (accessed: 16.08.2022).
• Łuczyńska-Bruzda, M. (1995), ‘Próba podsumowania dyskusji naukowej nad zapisem krajobrazu Polski’, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych, Polska Akademia Nauk. Oddział w Krakowie, 38(1), pp. 136–137.
• Łuczyńska-Bruzda, M. (ed.) (1997), Dziedzictwo natury i kultury w krajobrazie. Cz. 2: Materiały z instrukcją nt. relacji chronionych krajobrazów przyrodniczych i zabytkowych krajobrazów kulturowych Polski. Zarys problematyki, komputerowa tabelaryczna baza danych, Kraków: Instytut Architektury Krajobrazu.
• Molski, P. et al. (2021), Wytyczne Generalnego Konserwatora Zabytków dotyczące ochrony zabytkowych dzieł budownictwa obronnego - fortyfikacji wzniesionych od poł. XVIII w. do końca I wojny światowej. Available at: https://nid.pl/wp-content/uploads/2021/12/Dziela-budownictwa-obronnego-wytyczne.pdf (accessed: 08.05.2022).
• Narębski, L. (1995), ‘Zagadnienia ochrony pierścienia zewnętrznego twierdzy Toruń — architektura, przestrzeń środowisko’, Przegląd Regionalny, 1(1), pp. 93–105.
• Narodowy Instytut Dziedzictwa (2011a), Instrukcja opracowywania kart ewidencyjnych zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków. Ustalenia ogólne dotyczące opracowywania kart ewidencyjnych zabytków, Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa. Available at: https://nid.pl/wp-content/uploads/2021/12/Instrukcja-opracowywania-kart-ewidencyjnych-NIERUCHOMYCH-zabytkow-WPISANYCH-do-rejestru-zabytkow.doc (accessed: 05.05.2022).
• Narodowy Instytut Dziedzictwa (2011b), Instrukcja opracowywania kart ewidencyjnych zabytków techniki, Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa. Available at: https://www.lwkz.pl/web/userfiles/file/instrukcja_opracowywania_kart_ewidencyjnych_zabytkow_techniki.pdf (accessed: 04.05.2022).
• Pałubska, K. (2014a), ‘Rola historycznego krajobrazu fortecznego w rozwoju systemu przyrodniczego Warszawy’, [in:] Wysocki., J. (ed.), Konserwacja zapobiegawcza środowiska. 2. Krajobraz kulturowy (series Archaeologica Hereditas). Available at: https://docplayer.pl/4213619-Archaeologica-hereditas.html (accessed: 08.05.2022).
• Pałubska, K. (2014b), ‘The greenery and natural terrain obstacles from the Warsaw fortress that shaped the city’s ecological system’, Architektura Krajobrazu, 2, pp. 50–61.
• Pardela, Ł. (2018), ‘Współczesne znaczenie zieleni zabytkowych fortyfikacji z przełomu XIX/XX w. na przykładzie Wrocławia’, [in:] Narębski, L. (ed.), Dawne fortyfikacje. Dla turystyki, rekreacji i kultury, Toruń: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Oddział w Toruniu, pp. 163–174. Available at: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/207498/edition/207655/content (accessed: 18.08.2022).
• Pardela, Ł. et al. (2020), ‘Sustainable Green Roof Ecosystems: 100 Years of Functioning on Fortifications - A Case Study’, Sustainability, 12(11), 4721, https://doi.org/10.3390/su12114721. Available at: https://www.mdpi.com/2071-1050/12/11/4721 (accessed: 18.08.2022).
• Raport o stanie Miasta za rok 2016 (2017), Kraków: Urząd Miasta Krakowa. Available at: https://docplayer.pl/69484505-Raport-o-stanie-miasta-za-rok-2016.html (accessed: 08.05.2022).
• Środulska-Wielgus, J. (1998), ‘Teoretyczne i praktyczne podstawy ochrony oraz kontynuacji zabytkowych zespołów zieleni militarnej’, [in:] Molski, P. (ed.), Zespół forteczny Gdańsk-Wisłoujście. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji zorganizowanej pod auspicjami Generalnego Konserwatora Zabytków w ramach Krajowego Programu Ministerstwa Kultury i Sztuki „Ochrona i Konserwacja Architektury Obronnej”, Gdańsk: Wydział Polityki Gospodarczej Urzędu Miejskiego, pp. 119–133.
• Środulska-Wielgus, J. (2005), Zieleń Twierdzy Kraków (series Atlas Twierdzy Kraków, II, vol. 4), Kraków: Urząd Miasta Krakowa.
• Środulska-Wielgus, J. and Wielgus, K. (2019), ‘Zieleń forteczna Twierdzy Kraków. Geneza, funkcje, formy’ = ‘Fortress Greenery of Kraków Fortress. Genesis, Functions, Mold’, Wiadomości Konserwatorskie = Journal of Heritage Conservation, 60, pp. 130–139. Available at: http://www.zeriba.pl/wkjohc/wk/wk60.pdf (accessed: 18.08.2022).
• Środulska-Wielgus, J. and Wielgus, K. (2020), ‘Konserwacja założeń zieleni Twierdzy Kraków. Zarys problematyki’= ‘An Outline of Conservation of Greenery in the Cracow Fortress Area’, Wiadomości Konserwatorskie = Journal of Heritage Conservation, 62, pp. 42–54. Available at: http://www.zeriba.pl/wkjohc/wk/wk62.pdf (accessed: 18.08.2022).
• Wielgus, K., Środulska-Wielgus J., and Staniewska, A. (2019), Krajobraz warowny Polski. Procesy rewaloryzacji i percepcji. Próba syntezy, Kraków: Wydawnictwo PK.
• Wilkaniec, A. (2006), ‘Uwarunkowania ochrony zabytkowych układów zieleni towarzyszących fortyfikacjom na terenie Poznania’, [in:] Rylke, J. (ed.), Przyroda i miasto, vol. 8, Warszawa: Wydawnictwo SGGW, pp. 139–150.
• Wilkaniec, A., Pardela, Ł. and Szczepańska, M. (2018), ‘Obiekty fortyfikacyjne pruskich twierdz pierścieniowych Poznania i Wrocławia (XIX–XX w.) w aktualnych dokumentach planistycznych - funkcjonowanie, ochrona, kształtowanie krajobrazu’, Biuletyn KPZK PAN, 270, pp. 143–158.
• Wilkaniec, A. and Urbański, P. (2010), ‘Twierdza Poznań w krajobrazie na przestrzeni XIX i XX wieku - od krajobrazu rolniczego po zurbanizowany’, Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum, 9(2), pp. 147–158.
• Zalecenie UNESCO w sprawie historycznego krajobrazu miejskiego (2011). Available at: https://www.unesco.pl/kultura/rekomendacja-unesco-w-sprawie-historycznego-krajobrazu-miejskiego (accessed: 08.05.2022).
• Unpublished documents
• Mikulski, M.J. and Wielgus, K. (2008–2014), Projekt planu ochrony zespołu historyczno-krajobrazowego Twierdzy Kraków, typescript, Instytut Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej.
• Wielgus, K. et al. (2015–2016), Mała karta odnowy zabytków Twierdzy Kraków. Zarys wartości oraz kierunków i zasad rewaloryzacji zabytkowego zespołu historyczno-przyrodniczego twierdzy pierścieniowej z XIX–XX wieku oraz pola bitwy z 1914 r. Sporządzono dla członków Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa na Politechnice Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki, w Instytucie Architektury Krajobrazu, w Zakładzie Krajobrazu Otwartego i Budowli Inżynierskich, w ramach działalności statutowej Instytutu, Kraków, typescript, Katedra Architektury Krajobrazu, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej and SKOZK.
• Wielgus, K. and Oleksicki, A. (2018), Raport Komisji Architektury Militarnej PKN ICOMOS w dniach 15–17 marca 2018 r., dotyczący dziedzictwa fortyfikacyjnego Krakowa, Kraków, typescript, Urząd Miasta Krakowa. Wielgus, K. et al. (1995–1998), Studium historyczne i architektoniczne fortów Twierdzy Kraków, na zlecenie Wydziału Ochrony Zabytków w Krakowie - etapy 1–3, 1995–1998. Opracowanie i wdrożenie systemu rejestracji, waloryzacji i desygnacji konserwatorsko-adaptacyjnej dawnych dzieł obronnych fortyfikacji nowożytnej w postaci tzw. „Kart Krajobrazu Warownego”, typescript, Urząd Miasta Krakowa.
• Wielgus, K. et al. (1996–1999), Studium i program ochrony Twierdzy Przemyśl, Krajowy Program Ministra Kultury i Sztuki - etapy 1–2, 1997–1998. Opracowanie i wdrożenie systemu rejestracji, waloryzacji i aplikacji do Ogólnych Planów Miejscowych dzieł i zespołów obronnych fortyfikacji nowożytnej, typescript, Ministerstwo Kultury i Sztuki.
• Wielgus, K. et.al. (2016), Ogólne zasady kształtowania zieleni fortecznej opracowane dla Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa, typescript, SKOZK.
• Wykaz gruntów pofortecznych (…) będących pod zarządem Dyrekcji Inżynierii w Krakowie, styczeń 1919 (1919), typescript, Rembertów: Centralne Archiwum Wojskowe. Copy in: Kraków: Archiwum Oddziału Ochrony Zabytków, Wydział Architektury i Gospodarki Przestrzennej, Urząd Miasta Krakowa.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MEiN, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2022-2023)