Metoda projektowania zamków konwentualnych na ziemi chełmińskiej. Przyczynek do badań nad zastosowaniem kwadratury w krzyżackim budownictwie zamkowym

• Autorzy: Wasik B.

Warianty tytułu

EN

The design methods of the Chełmno Land’s conventual castles. A contribution to the study of the use of quadrangulation in the teutonic castle building

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

W okresie średniowiecza nie powstały żadne traktaty precyzujące i prezentujące ówczesną teorię architektury. Żywa była jeszcze pamięć o zasadach architektury antycznej, ale z biegiem czasu stawały się one odległym ideałem, z którego czerpano dość dowolnie. Mimo to posługiwano się geometrią w projektowaniu już w okresie romańskim. Co najmniej od XIII wieku stosowano także triangulację i kwadraturę. Metody te zaczerpnięto z pracy Witruwiusza, a ich prostota sprzyjała stosowaniu przez budowniczych, wymagały bowiem jedynie znajomości najprostszych zabiegów geometrycznych i podstawowych narzędzi. Z terenu krzyżackich Prus nie zachowały się żadne pisma ani rysunki projektowe, ale pośrednie przesłanki źródłowe świadczą o istnieniu tych drugich. Metodą najbardziej odpowiednią do projektowania regularnych zamków konwentualnych wydaje się być technika kwadratury – oparta na kwadratach. Metoda ta polegała na rysowaniu kolejnych rzeczonych figur. Rozpoczynając od największego, każdy kolejny kwadrat był wpisany w poprzedni i wyznaczany od środków jego boków. W ten sposób co druga figura była obrócona pod kątem 45 stopni w stosunku do poprzedniej. Kolejne miały też powierzchnię dwukrotnie mniejszą od poprzedniego. Kwadraty te można było w razie potrzeby obracać, a pozyskane z nich wymiary służyły w konstruowaniu rzutu poziomego i wysokości poszczególnych elementów budowli. Analizie pod względem wykorzystania powyższej metody przez średniowiecznych pruskich budowniczych poddano cztery zamki z terenu ziemi chełmińskiej: w Papowie Biskupim, Golubiu-Dobrzyniu, Radzyniu Chełmińskim, Brodnicy. W pierwszej kolejności ustalono, że w dwóch mniejszych stosowano starą stopę, a w dwóch pozostałych – nową stopę chełmińską, co odpowiada odrębnej ich chronologii. W przypadku zamków wzniesionych na planie kwadratu z narożnymi wieżyczkami ryzalitowymi ustalono, że pierwszy kwadrat opierał się na wierzchołkach tychże wież. Figury II i III służyły do wykreślenia ścian obiegających dziedziniec. Zasięg krużganka wyznaczał w Papowie kwadrat V, a Radzyniu i Brodnicy – IV. Mniejsze figury służyły także do wyznaczania wysokości i proporcji krużganka (Papowo – kwadrat V) i elewacji (Papowo – kwadrat V, Radzyń – kwadrat V, VII i IX). W domu konwentu w Golubiu, który ma prostokątny obrys, zastosowano najprawdopodobniej dwie przesunięte kwadratury. Jak wynika z powyższych analiz metoda kwadratury stosowana była do wyznaczania podstawowych proporcji budowli. Elementy mniejsze, takie jak wieże i okna były wyznaczane za pomocą miary stóp i prętów. Stwierdzono ponadto, że kwadraturę (przynajmniej w takiej postaci) stosowano przede wszystkim na ziemi chełmińskiej. Niewykluczone, że poza jej obszarem posłużono się nią w projektowaniu, starszych od chełmińskich, zamków znad Zalewu Wiślanego. W późniejszych zamkach, poza ziemią chełmińską, kwadratury raczej nie stosowano. Wyjątkiem jest zamek w Świeciu. Popularność tej metody na ziemi chełmińskiej w pierwszej połowie XIII wieku świadczy o funkcjonowaniu tu grupy budowniczych, miedzy którymi następowała wymiana myśli i tradycji architektonicznych.

EN

In the Middle Ages there were no treaties detailing and presenting the contemporary theory of architecture. The principles of ancient architecture were still in use, but over time they became just a distant ideal and their rules were used quite randomly. Nonetheless, geometry was used in architecture already in the Romanesque period. Triangulation and quadrangulation were known at least from the start of the 13th century. These methods were taken from the work of Vitruvius, and their simplicity (requiring knowledge of simple geometric operations and basic tools) was good for use in building. No manuscripts or drawings of this kind have preserved in the former Teutonic Prussia to our times, yet indirect evidence proves that the latter must have been in use. Quadrangulation method – based on squares – seems to be most appropriate for the design of regular Conventual castles. This method is based on adding subsequent figures into the first one. Each next square’s corners are based in the middles of the sides of the earlier one, so that it is rotated by 45º and its surface is half of the previous square. These squares could be rotated as needed, and their dimensions were used in the construction of the horizontal plan of the building and its elevations. Four Chełmno Land castles were analysed for the use of this method by medieval builders in Prussia, these are: Papowo Biskupie, Golub-Dobrzyń, Radzyń Chełmiński and Brodnica. It was first established that in the two smaller castles the old foot measure was used while in the other two the new Chełmno foot, which corresponds to different chronology of the castles chronology. In case of castles erected on the plan of a square with risalit towers the outer corners of the towers marked the corners of the square. Squares II and III were used to mark the outline of the courtyard. The range of the courtyard galleries was marked: by square V in case of Papowo and square IV in case of Radzyń and Brodnica. Smaller squares were also used in the proportions of courtyard galleries (Papowo – square V) and elevations (Papowo – square V, Radzyń – square V, VII and IX). In case of rectangular conventual house in Golub two shifted quadrangulations were used. As was shown in the article shows, quadrangulation method was used to determine the basic proportions of the building. Smaller components, such as towers and windows, were determined with the measure of feet and rods. It was also found that the quadrangulation (at least in this form) was used mainly in Chełmno Land, possibly also in case of some of the older castles of the Vistula Lagoon. In younger castles outside Chełmno Land, with the exception Świecie castle, quadrangulation was not in use. The popularity of this method in Chełmno Land in the first half of the 13th century proves that these castles were erected by a group of builders who exchanged ideas and were of the same architectural traditions.

Słowa kluczowe

PL

zamki; zamki krzyżackie; projektowanie w średniowieczu; kwadratura

EN

castles; Teutonic Order castles; design methods in the Middle Ages; quadrangulation

• Wydawca: Komitet Architektury i Urbanistyki PAN ; Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki
• Rocznik: 2013
• Tom: T. 58, z. 4
• Strony: 79--97
• Opis fizyczny: Bibliogr. 16 poz., rys.

Twórcy

autor

Wasik B.

• Instytut Archeologii Uniwersytyetu Mikołaja Kopernika

Bibliografia

• J. Akerman [rev.], M. Velte, Die Anwendung der Quadratur und Triangulator bei der Grund- und Aufrissgestaltung der gotischen Kirchen, Basel 1951, s. 91, “The Art Bulletin”, 35/1953, nr 2,s. 155-157.
• Anzeiger für Kunde der deutschen Vorzeit, Nürnberg 1881.
• M. Arszyński, Technika i organizacja budownictwa ceglanego w Prusach w końcu XIV i pierwszej połowie XV w., „Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu”, 9/1970, s. 7-139.
• M. Arszyński, Die Deutschordensburg als Wehrbau und ihre Rolle in Wehrsystem des Ordenstates Preussen, [w:] “Ordines Militares. Colliquia Torunensia Historiea” nr 6: Das Kriegswesen der Ritterorden im Mittelalter, red. Z. H. Nowak, Toruń 1991, s. 89-124.
• J. Gimpel, Jak budowano w średniowieczu, Warszawa 1968.
• K. Grążawski, Odkrycia na zamku krzyżackim w Brodnicy w świetle badań w latach 1992-1997, [w:] Pogranicze Polsko-Pruskie i Krzyżackie, red. K. Grążawski, Włocławek-Brodnica 2003, s. 351-371.
• J. Habbel, Das Dombaumeisters und Buchdruckers M. Roritzers Büchlein von d. Fialengerechtigkeit... dem Urdruck nachgebildet, Regensburg 1922.
• Ch. Herrmann, Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und -Geographie, Petersberg-Olsztyn 2007.
• M. Kutzner, Propaganda władzy w sztuce Zakonu Niemieckiego w Prusach, [w:] „Studia Borussico-Baltica Toruniensia Historiae Atrium”, t. 2, Sztuka w kręgu Zakonu Krzyżackiego w Prusach i Inflantach, red. M. Woźniak, Toruń 1995, s. 17-66.
• Leksykon zamków w Polsce, red. L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Warszawa 2001.
• M. Łodyńska-Kosińska, O niektórych zagadnieniach teorii architektury w średniowieczu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, IV/1959, s. 3-21.
• M. Łodyńska-Kosińska, Geometria architektów gotyckich, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, IX/1964, z. 2, s. 89-114.
• K. Pospieszny, Der Preussisch-Livlandische Konventshaustyp als eine Kloster- und Herrschafts idee, [w:] „Castella Maris Baltici” 6, 2004, s. 153-158.
• S. Skibiński, Jeszcze raz w kwestii genezy regularnego zamku krzyżackiego, [w:] „Studia Borussico-Baltiea Toruniensia Historiae Atrium”: Sztuka Prus XIII-XVIII wieku, red. M. Woźniak, Toruń 1994, s. 27-38.
• T. Torbus, Die Konventshurgen in Deutschordensland Preussen, München 1998.
• M. Velte, Die Anwendung der Quadratur und Triangulator bei der Grund- und Aufrissgestaltung der gotischen Kirchen, Basel 1951.