Chloroeten : dokumentacja proponowanych dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego

• Autorzy: Pakulska D. , Czerczak S.

Identyfikatory

DOI

10.5604/01.3001.0012.4766

Warianty tytułu

EN

Chloroethene : documentation of proposed values of occupational exposure limits (OELs)

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Chloroeten (chlorek winylu, CW) jest związkiem wielkotonażowym. Nie występuje naturalnie w przyrodzie. Otrzymuje się go wyłącznie na drodze syntezy chemicznej. W normalnych warunkach ciśnienia i temperatury jest gazem. Chloroeten łatwo skrapla się pod ciśnieniem i w tej postaci w temperaturze 40÷70 C polimeryzuje, tworząc polichlorek winylu (PVC). Światowa produkcja przekracza 40 mln ton rocznie. Około 98% całej produkcji chloroetenu jest stosowane do wytwarzania polichlorku winylu (PWC) i kopolimerów. Pozostałą część produkcji chloroetenu wykorzystuje się do syntezy 1,1,1-trichloroetanu (metylochloroformu). Narażenie zawodowe na chloroeten występuje podczas syntezy i polimeryzacji, a także podczas plastyfikacji oraz przetwórstwa polimerów i kopolimerów. Przetwórstwo chlorku winylu ma miejsce w wielu branżach przemysłu: tworzyw sztucznych, obuwniczego, gumowego, farmaceutycznego i in. Główną drogą narażenia zawodowego jest narażenie inhalacyjne. Wchłanianie chloroetenu przez drogi oddechowe jest bardzo szybkie, jednak zaraz po opuszczeniu strefy narażenia jego poziom we krwi gwałtownie maleje. Dzieje się tak wskutek szybkiego metabolizmu i wydalania chloroetenu. Najwięcej wchłoniętego chloroetenu gromadzi się w wątrobie, gdzie zachodzi jego biotransformacja. Najbardziej reaktywnymi produktami przemiany tego związku są tlenek chloroetylenu i aldehyd chlorooctowy. Proces detoksykacji zachodzi w wątrobie i polega na sprzęganiu wymienionych produktów z glutationem. W wyniku dalszych przemian metabolicznych powstają metabolity wydalane głównie z moczem. W małych stężeniach jest to główna droga wydalania. Wraz ze wzrostem stężenia ekspozycyjnego wzrasta ilość chloroetenu wydalana przez płuca w postaci niezmienionej. Chloroeten wykazuje bardzo małą toksyczność ostrą zarówno w badaniach na ochotnikach, jak i na zwierzętach. U ludzi w wyniku ostrego narażenia inhalacyjnego obserwowano głównie zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne. W badaniach na zwierzętach obserwowano działanie depresyjne na ośrodkowy układ nerwowy, a w badaniu histopatologicznym ustalono uszkodzenia: wątroby, płuc, nerek, serca oraz zaburzenia krzepliwości krwi. U pracowników przewlekle narażonych na duże stężenia chloroetenu stwierdzono objawy chorobowe zwane zespołem lub chorobą chlorku winylu, w tym: ból i zawroty głowy, niewyraźne widzenie, zmęczenie, brak apetytu, duszności, objawy zespołu Raynauda (ból, drętwienie i mrowienie w kończynach górnych i dolnych, uczucie zimna w kończynach), utrata masy ciały. W badaniach klinicznych stwierdza się: zmiany twardzinopodobne skóry (pseudosklerodermia), akroosteolizę, alergiczne zapalenie skóry, polineuropatie obwodowe, zaburzenia neurologiczne, a także skutki hepatotoksyczne. W badaniach toksyczności przewlekłej przy narażeniu inhalacyjnym najlepiej jest udokumentowane działanie hepatotoksyczne związku, które zostało stwierdzone już w małym stężeniu 26 mg/m3 (10 ppm). Ponadto, istnieją dowody działania chloroetenu na układ naczyniowy i układ oddechowy. Działanie związku na: kości, nerki, śledzionę, krew i skórę zwierząt jest słabiej udokumentowane. Chloroeten posiada właściwości mutagenne/genotoksyczne, które stwierdzono w testach wykonanych w warunkach in vitro zarówno bez, jak i z aktywacją metaboliczną, a także w testach w warunkach in vivo. W testach przeprowadzonych w warunkach in vitro aktywność chloroetenu była znacznie silniejsza (z udziałem egzogennego układu metabolizującego). W badaniach epidemiologicznych wykazano zwiększoną częstość: aberracji chromosomowych, wymian chromatyd siostrzanych, występowania mikrojąder i uszkodzeń DNA w limfocytach krwi obwodowej pracowników narażanych na związek. Najczęściej skutki genotoksyczne obserwowano wśród operatorów reaktorów polimeryzacyjnych, którzy byli okresowo narażeni na bardzo duże stężenia chloroetenu. Chloroeten został sklasyfikowany jako kancerogen przez Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem (IARC), (grupa 1.) i Unię Europejską (kategoria zagrożenia 1.A). Uznano, że istnieją wystarczające dowody działania rakotwórczego chloroetenu na ludzi oraz na zwierzęta doświadczalne. Działanie rakotwórcze chloroetenu ma podłoże genotoksyczne i wynika z powstawania reaktywnych metabolitów, głównie tlenku chloroetylenu i aldehydu chlorooctowego. Reagując z DNA, działają one mutagennie na komórki somatyczne, głównie komórki śródbłonka. W ten sposób odgrywają znaczącą rolę w etiologii naczyniakomięsaka oraz innych nowotworów zarówno niezłośliwych, jak i złośliwych. Na podstawie wyników badań epidemiologicznych wykazano istotny związek przyczynowo-skutkowy między narażeniem na chloroeten a zapadalnością na takie nowotwory wątroby, jak naczyniakomięsak (ASL, ang. Angiosarcoma of the liver) czy rak wątrobowokomórkowy (HCC, ang.hepatocellular carcinoma). Występuje silna korelacja między liczbą zgonów z powodu nowotworów wątroby, a czasem trwania i wielkością narażenia oraz długością okresu latencji, który w przypadku naczyniakomięsaka wątroby wynosi od 10 do > 30 lat. Działanie rakotwórcze chloroetenu na: płuca, mózg, układ limfatyczny i krwionośny, skórę i układ pokarmowy (nowotwory inne niż nowotwory wątroby) jest słabiej udokumentowane i niejednoznaczne. Istnieją doniesienia o działaniu związku na funkcje rozrodcze kobiet i mężczyn oraz wadach wrodzonych ich potomstwa. Istniejące dane są obarczone błędami metodycznymi i nie stanowią jednoznacznych dowodów na działanie teratogenne i wpływ chloroetenu na rozrodczość u osób zawodowo narażonych na ten związek. W badanich na zwierzętach chloroeten wpływał na funkcje rozrodcze i rozwój prenatalny szczurów przy dużych stężeniach, przy czym wartość NOAEL ustalono na poziomie 2 860 mg/m3 (1 100 ppm). Na podstawie wyników przeprowadzonych badań stwierdzono, że narządem docelowym działania toksycznego chloroetenu w narażeniu przewlekłym u ludzi jest wątroba, a skutkiem krytycznym – rozwój nowotworów wątroby. W badaniach epidemiologicznych najlepiej udokumentowany jest wpływ zawodowego skumulowanego narażenia (CED, ang. cumulative exposure dose) na rozwój naczyniakomięsaka wątroby (ASL). Komitet Naukowy SCOEL oszacował ryzyko wystąpienia ASL na poziomie 3 10-4 w wyniku 40-letniego narażenia zawodowego na chloroeten o stężeniu 2,6 mg/m3(1 ppm). Uwzględniając powyższe wyliczenia, jak i akceptowany poziom ryzyka zawodowego dla czynników rakotwórczych zawarty w granicach od 10-4 do 10-3, zaproponowano wartość NDS chloroetenu na poziomie 2,6 mg/m3 (1 ppm). Oznacza to możliwość przyrostu liczby przypadków wystąpienia trzech nowotworów wątroby (ASL) na 10 000 osób. Nie ma podstaw do ustalenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) oraz wartości dopuszczalnej w materiale biologicznym (DSB). Proponuje się oznakowanie chloroetenu „Carc. 1A”, informujące, że jest to substancja rakotwórcza kategorii zagrożenia 1.A. Proponowana wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia jest zgodna z wartością przyjętą przez ACGIH i w Kanadzie oraz proponowaną przez SCOEL wartością wiążącą dla tego związku, jak również wartością wiążącą umieszczoną w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/2398 z dnia 12 grudnia 2017 r. zmieniającą dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy.

EN

Chloroethene (vinyl chloride) does not occur in nature. It is obtained exclusively in chemical synthesis. Under normal pressure and temperature conditions it is a gas. At 40–70 °C, it polymerizes to form polyvinyl chloride (PVC). It is a large-volume compound. Its annual global production exceeds 40 million t/year. About 98% of the total production is used to produce polyvinyl chloride (PVC) and copolymers. Chloroethene is also used in the synthesis of 1,1,1-trichloroethane (methyl chloroform) Exposure to chloroethene occurs during its synthesis and polymerization and during plastification and processing of polymers and copolymers that take place in many industries, including plastics, footwear, rubber and pharmaceutical industries. The main route of occupational exposure to chloroethene is inhalation. After cessation of exposure, the levels of chloroethene in blood fall sharply. Absorption of the compound through the respiratory tract is very rapid. Deposition of chloroethene in the body is limited due to its rapid metabolism and excretion. The largest amount of absorbed chloroethene accumulates in liver, where it undergoes biotransformation. The intermediate products of chloroethene metabolism, chloroethylene oxide and 2-chloroacetaldehyde, are the most reactive metabolites of this compound. The detoxification process takes place in the liver and relies on their conjugation with glutathione. As a result of further metabolism, final metabolites are formed which are excreted mainly with urine. In low concentrations, this is the main route of excretion. With the increase in the exposure concentration, the amount of chloroethene excreted by the lungs in the unchanged form increases. Chloroethene has a very low acute toxicity, which has been found in both volunteer and animal studies. In volunteers as a result of acute inhalation exposure to high concentrations, neurological and psychiatric disorders only were observed. In animal studies, depressive effects on the central nervous system were observed, and histopathological examination revealed damage of liver, lung, kidney, heart and blood clotting disorders. In workers chronically exposed to high concentrations of chloroethene, a syndrome of vinyl chloride disease was found, which includes symptoms of Raynaud's syndrome (pain, numbness and tingling in the upper and lower limbs, cold feeling in the limbs), pseudoscleroderma, acroosteolysis, allergic dermatitis, peripheral polyneuropathy, neurological disorders, and hepatotoxic effects. In animal studies chronically exposed by inhalation to chloroethene, the hepatotoxic effect of the compound is well documented. This effect has been found at a relatively low concentration of 26 mg/m3 (10 ppm). In addition, there is evidence that chloroethene affects the vascular and respiratory system. The effects of the compound on bones, kidneys, spleen, blood and animal skin are less documented. Chloroethene has mutagenic/genotoxic properties, as observed in in vitro tests both with and without metabolic activation, and in in vivo tests. In in vitro tests on bacterial strains, the activity of chloroethene was much stronger with the participation of an exogenous metabolic system. Epidemiological studies in workers exposed to chloroethene showed an increased incidence of chromosomal aberrations, sister chromatid exchanges, micronuclei in lymphocytes and DNA damage in peripheral blood lymphocytes. The highest frequency of genotoxic effects was observed among operators of polymerization reactors subject to periodic exposure to very high concentrations of chloroethene. Chloroetene has been classified as a carcinogen by the International Agency for Research on Cancer, IARC (Group 1) and the European Union (Category 1A). It was concluded that there was sufficient evidence of a carcinogenic effect of chloroethene in humans and sufficient evidence of carcinogenicity in experimental animals. Carcinogenic effect of chloroethene has a genotoxic basis and results from the formation of reactive metabolites, mainly chloroethylene oxide and 2-chloroacetaldehyde, which in reaction with DNA act mutagenically on somatic cells, mainly endothelial cells and thus play a significant role in the etiology of angiosarcoma. Epidemiological studies have demonstrated a significant causal link between exposure to chloroethene and the incidence of hepatic cancers: angiosarcoma of the liver (ASL) and hepatocellular carcinoma (HCC). Epidemiological studies have shown a correlation between the number of deaths from liver tumors and the duration and magnitude of exposure and the length of latency, which in the case of ASL ranges from 10 to >30 years. Carcinogenic effects of chloroethene on the lungs, brain, lymphatic and circulatory systems, skin and digestive system (cancers other than liver cancer) are less documented and ambiguous. There are reports of the effect of chloroethene on the reproductive functions of women and men and the defects of their offspring. Existing data do not provide unambiguous evidence of teratogenicity and reproductive effects in the case of occupational exposure. In animal studies, chloroethene affected fertility and prenatal development of rats at high concentrations, with a NOAEL of 2860 mg/m3 (1100 ppm). Available data indicate that the target organ of chloroethene toxicity in chronic exposure in humans is the liver, and the critical effect of exposure is the development of liver tumors. In epidemiological studies, the effect of occupational cumulative exposure dose (CED) on the development of angiosarcoma of the liver (ASL) is best documented. The SCOEL Scientific Committee using PBPK models estimated the risk of ASLs at 3 10-4 as a result of 40 years of occupational exposure to chloroethene in a concentration of 2.6 mg/m3 (1 ppm). Taking into account the above calculations, and the accepted level of occupational risk for carcinogens in the range from 10-4 to 10-3, the TWA of chloroethene at the level of 2.6 mg/m3 (1 ppm) has been proposed. This means an increase in the incidence of 3 liver cancers (ASL) per 10,000 people. There is no substantive basis to determine a short-term exposure limit (STEL) and acceptable concentration in biological material (DSB). It is proposed to label the compound as "Carc. 1A " – carcinogen category 1A. The proposed value is in line with the value adopted by ACGIH and in Canada and the binding value proposed by SCOEL for this compound, and the binding value included in Directive of the European Parliament and of the Council (EU) 2017/2398 of 12 December 2017 amending Directive 2004/37/EC on the protection of workers from the risks related to exposure to carcinogens or mutagens at work.

Słowa kluczowe

PL

chloroeten; chlorek winylu; narażenie zawodowe; NDS; substancja rakotwórcza

EN

chloroethene; vinyl chloride; occupational exposure; OEL; carcinogenic substances

• Wydawca: Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy
• Czasopismo: Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy
• Rocznik: 2018
• Tom: Nr 3 (97)
• Strony: 19--76
• Opis fizyczny: Bibliogr. 257 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Pakulska D.

• Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. med. Jerzego Nofera 91-348 Łódź ul. św. Teresy od Dzieciątka Jezus 8

autor

Czerczak S.

• Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. med. Jerzego Nofera 91-348 Łódź ul. św. Teresy od Dzieciątka Jezus 8

Bibliografia

• 1. ACGIH (2001). Documentation of the threshold limit values and biological exposures indices. American Conference of Governmental Industrial Hygienists. Cincinnati, OH.
• 2. ACGIH (2015). Threshold limit values for chemical substances and physical agents and biological exposure indices. American Conference of Governmental Industrial Hygienists. Cincinnati, OH.
• 3. AEGL (2012). Acute Exposure Guideline Levels for Selected Airborne Chemicals. Vol. 11. The National Academies Press. Washington D.C.
• 4. Anders L.C., Lang A.L., Anwar-Mohamed A., Douglas A.N., Bushau A.M., Falkner K.C., Hill B.G., Warner N.L., Arteel G.E., Cave M., McClain C.J., Beier J.I. (2016). Vinyl chloride metabolites potentiate inflammatory liver injury caused by LPS in mice. Toxicological Sciences 151(2), 312–323.
• 5. Anderson D. (1999). Factors contributing to biomarker responses in exposed workers. Mutat. Res. 428, 197–202.
• 6. Anderson D., Richardson C.R. (1981). Issues relevant to the assessment of chemically induced chromosome damage in vivo and their relationship to chemical mutagenesis. Mutat. Res. 90, 261–272.
• 7. Anderson D., Hodge M.C.E., Purchase I.F.H. (1976). Vinyl chloride: Dominant lethal studies in male CD-1 mice. Mutat. Res. 40, 359–370.
• 8. Anderson D., Richardson C.R., Purchase I.F.H. i in. (1981). Chromosomal analysis in vinyl chloride exposed workers: Comparison of the standard technique with the sister chromatid exchange technique. Mutat. Res. 83, 137–144.
• 9. Anderson D., Richardson C.R., Weight T.M. i in. (1980). Chromosomal analysis in vinyl chloride exposed workers: Results from analysis 18 and 42 months after an initial sampling. Mutat. Res. 79, 151–162.
• 10. Andrews A.W., Zawistowski E.S., Valentine C.R. (1976). A comparison of the mutagenic properties of vinyl chloride and methyl chloride. Mutat. Res. 40, 273–275.
• 11. ATSDR (2006). Agency for Toxic Substances and Disease Registry. Toxicological profile for vinyl chloride. U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Agency for Toxic Substances and Disease Registry, Atlanta (GA) [dostęp: 9.07.2017; https://www. atsdr.cdc.gov/toxprofiles/tp.asp?id=282&tid=51].
• 12. Awara W.M., El-Nabi S.H., El-Gohary M. (1998). Assessment of vinyl chloride-induced DNA damage in lymphocytes of plastic industry workers using a single-cell gel electrophoresis technique. Toxicology 128, 9–16.
• 13. Bao Y. S., Jiang H., Liu J. (1988). The effects of vinyl chloride on pregnancy, parturition, and fetal development among female workers. Zhenghua Yufang Vixue Zazhi 22(6), 343–346.
• 14. Bartsch H., Malaveille C., Montesano R. (1975) Human, rat and mouse liver-mediated mutagenicity of vinyl chloride in S. typhimurium strains. Int. J. Cancer 15, 429–437.
• 15. Bartsch H., Malaveille C., Montesano R. (1976). The predictive value of tissue-mediated mutagenicity assays to assess the carcinogenic risk of chemicals. IARC Sci. Publ. 12, 467–491.
• 16. Bartsch H., Malaveille C., Barbin A., Planche G. (1979). Mutagenic and alkylating metabolites of halo-ethylenes, chlorobutadienes and dichlorobutenes produced by rodent or human liver tissues. Arch. Toxicol. 41, 249–277.
• 17. Basler A., Röhrborn G. (1980). Vinyl chloride: an example for evaluating mutagenic effects in mammals in vivo after exposure to inhalation. Arch. Toxicol. 45, 1–7.
• 18. Becker R., Nikolova T., Wolff I. i in. (2001). Frequency of HPRT mutants in humans exposed to vinyl chloride via an environmental accident. Mutat. Res. 494, 87–96.
• 19. Bi W., Wang Y., Huang M. i in. (1985). Effect of vinyl chloride on testis in rats. Ecotoxicol. Environ. Safety 10, 281–289.
• 20. Błędzki A.K., Nowaczek W. (1995). Poli(chlorek winylu) – materiał niezbędny także w przyszłości, czy stanowiący potencjalne zagrożenie dla środowiska. Polimery 40(1), 1–15.
• 21. Block J. B. (1974). Angiosarcoma of the liver following vinyl chloride exposure. J. Am. Med. Assoc. 229, 53–54.
• 22. Bogdanikowa B., Zawilska J. (1984). Kompleksy immunologiczne w surowicy osób narażonych zawodowo na chlorek winylu. Przegląd Lekarski 41(3), 253–257.
• 23. Bolt H.M., Filser J.G. (1983). Quantitative Aspekte der Kanzerogenität von Vinylbromid. Verh Dtsch Ges Arbeitsmedizin (Gentner, Stuttgart) 23, 433–437.
• 24. Bolt H.M., Laib R.J., Peter H. i in. (1986). DNA adducts of halogenated hydrocarbons. J. Cancer Res. Clin. Oncol. 112, 92–96.
• 25. Brady J., Liberatore F., Harpe P., Greenwald P.,Burnett W., Davies J. N. P., Bishop M., Polan A., Vianna N. (1977). Angiosarcoma of the liver: an epidemiologic survey. J. Natl. Cancer Inst., 59, 1383–1385.
• 26. Brinker K., Lumia M., Markiewicz K.V. i in. (2015). Assessment of emergency responders after a vinyl chloride release from a train derailment — New Jersey, 2012. Morbidity and Mortality Weekly Report 63(53), 1233–1237.
• 27. BUA (1992). Vinyl chloride: (chloroethene). BUA Report 35. March 1989. GDCh AdvisoryCommittee on Existing Chemicals of Environmental Relevance, Weinheim. New York, Basel, Cambridge, VCH.
• 28. Buchter A., Bolt H.M., Filser J. (1978). Pharmakokinetik und Karzinogenese von Vinylchlorid. Arbeits-medizinische Risikobeurteilung. Verh Dtsch Ges Arbeitsmed (Gentner, Stuttgart) 18, 111–124.
• 29. Buffler P. i in. (1979). Mortality experience of workers in a vinyl chloride monomer production plant. JOM 21, 195–203.
• 30. Cave M., Falkner K.C., Ray M., Joshi-Barve S. i in. (2010). Toxicant-Associated steatohepatitis in vinyl chloride workers. Hepatology 51(2), 474–481.
• 31. Centralny Rejestr Chorób Zawodowych (2017). Łódź, IMP [materiały niepublikowane, przygotowane dla Zespołu Ekspertów ds. Czynników Chemicznych Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN].
• 32. Centralny Rejestr Danych o Narażeniu na Substancje Chemiczne, ich Mieszaniny, Czynniki lub Procesy Technologiczne o Działaniu Rakotwórczym lub Mutagennym (2017). Łódź, IMP [materiały niepublikowane, przygotowane dla Zespołu Ekspertów ds. Czynników Chemicznych Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN].
• 33. Cheng T.J., Huang M.L., You N.C., Du C.L., Chau T.T. (1999). Abnormal liver function in workers exposed to low levels of ethylene dichloride and vinyl chloride monomer. J. Occup. Environ. Med. 41(12), 1128–1133.
• 34. Chiazze L., Nichols W.E., Wong O. (1977). Mortality among employes of PVC fabricators. JOM 19, 623–628.
• 35. Chyba A. (1981a). Badanie toksyczności mieszaniny chlorku winylu i fenolu w powietrzu. Roczn. PZN, T. XXXII, nr 4.
• 36. Chyba A. (1981b). Toksyczność mieszaniny chlorku winylu i formaldehydu w powietrzu. Roczn. PZN, T. XXXII, nr 4.
• 37. Ciroussel F., Barbin A., Eberle G. i in. (1990). Investigations on the relationship between DNA ethenobase adduct levels in several organs of vinyl chloride-exposed rats and cancer susceptibility. Biochem. Pharmacol. 39, 1109– 1113.
• 38. Clewell H.J., Gentry J.M., Gearhart B.C., i in. (1995). Considering pharmacokinetic and mechanistic information in cancer risk assessments for environmental contaminants. Examples with vinyl chloride and trichloroethylene. Chemosphere 31, 1, 2561–2578.
• 39. Creech J., Johnson M.N. (1974). Angiosarcoma of liver in the manufacture of polivinyl chloride. JOM 16, 150–151.
• 40. Czerczak S. (2004). Zasady ustalania wartości najwyż- szych dopuszczalnych stężeń chemicznych czynników szkodliwych w środowisku pracy. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 4(42), 5–18.
• 41. DFG (1995). Deutsche Forschungsgemeinschaft (German Research Foundation). The MAK Collection for Occupational Health and Safety. Vinyl chloride. Biological Exposure Values for Occupational Toxicants and Carcinogens. Vol. 2 [dostęp: 9.07.2017; http://onlinelibrary.wiley.com/ doi/10.1002/3527600418.bb7501e0002/pdf].
• 42. DFG (2016). Deutsche Forschungsgemeinschaft. List of MAK and BAT values 2017. Maximum concentrations and biological tolerance values at the workplace. Commission for the Investigation of Health Hazards of Chemical Compounds in the Work Area. Raport Nr 53. Wiley Online Library, Bonn 2013 [dostęp: 9.07.2017; http://onlinelibrary.wiley.com/book/10.1002/978352781 2110].
• 43. Di Lorenzo L., Corfiati M., Catacchio T. (2012). Liver angiosarcoma from past exposure to vinyl chloride. A Case Report. Med. Lav. 103(6), 459–465.
• 44. Doll R. (1988). Effects of exposure to vinyl chloride. An assessment of the evidence. Scand. J. Work Environ. Health 14, 61–78.
• 45. Doss M., Lange C.E., Veltman G. (1984). Vinyl chlorideinduced hepatic coproporphyrinuria with transition to chronic hepatic porphyria. Klin. Wochenschr.62(4), 175–178.
• 46. Dragani T.A., Carlo Zocchetti C. (2008). Occupational exposure to vinyl chloride and risk of hepatocellular carcinoma. Cancer Causes Control 19, 1193–1200.
• 47. Drevon C., Kuroki T. (1979). Mutagenicity of vinyl chloride, vinylidene chloride and chloroprene in V79 Chinese hamster cells. Mutat. Res. 67, 173–182.
• 48. Du C.L., Wang J.D. (1998). Increased morbidity odds ratio of primary liver cancer and cirrhosis of the liver among vinyl chloride monomer workers. Occup. Environ. Med. 55, 528–532.
• 49. Du C.L., Kuo M.L., Chang H.L. i in. (1995). Changes in lymphocyte single strand breakage and liver function of workers exposed to vinyl chloride monomer. Toxicol. Lett. 77, 379–385.
• 50. Ducatman A., Hirschhorn K., Selikoff I.J. (1975). Vinyl chloride exposure and human chromosome aberrations. Mutat. Res. 31, 163–168.
• 51. duPont (1992a). Initial submission: in vitro microbial mutagenicity studies of chloroethylene with cover letter dated 05/08/92 and attachments. Submitted to the U.S. Environmental Protection Agency under Section 8EHQ. OTS0539817 [cyt. za: ATSDR 2006].
• 52. duPont (1992b). Initial submission: mutagenicity activity of chloroethylene in the Salmonella/microsome assay with cover letter dated 05/08/92 and attachments. Submitted to the U.S. Environmental Protection Agency under TSCA Section 8EHQ. OTS0539547 [cyt. za: ATSDR 2006].
• 53. duPont (1992c). Initial submission: chloroethylene. Chinese hamster ovary assay for mutagenicity with cover letter dated 05/08/92 and attachments. Submitted to the U.S. Environmental Protection Agency under TSCA Section 8EHQ. OTS0539535 [cyt. za: ATSDR 2006).
• 54. Dura K., Starek A., Wędrychowicz A. i wsp. (1979). Wpływ chlorku winylu na funkcję i strukturę wątroby szczurów. Przegląd Lekarski 36(9), 673–677.
• 55. Dyrektywa 2004/37/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29.04.2004 r. (DzU nr 217 z 2002 r. poz. 1833 ze zm.) w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy (szósta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy Rady 89/391/EWG) (wersja skodyfikowana) (Tekst mający znaczenie dla EOG), Dz.U. L 158 z 30.4.2004, s. 50. 56. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/2398 z dnia 12.12.2017 r. zmieniająca dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy. Dz Urz. UE L 345 z dnia 27.12.2017 r.
• 57. Easter M., Von Burg R. (1994). Vinyl chloride. Journal of Applied Toxicology 14, 301–307.
• 58. Eberle G., Barbin A., Laib R.J. i in. (1989). 1,N-6-etheno- 2'-deoxyadenosine and 3,N-4-etheno-2'-deoxy cytidine detected by monoclonal antibodies in lung and liver DNA of rats exposed to vinyl chloride. Carcinogenesis 10, 209–212.
• 59. EC (2016). COMMISSION STAFF WORKING DOCUMENT IMPACT ASSESSMENT. Accompanying the document Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council amending Directive 2004/37/EC on the protection of workers from the risks related to exposure to carcinogens or mutagens at work. Brussels, 13.05.2016 SWD (2016), 152 final.
• 60. Edmonds L.D., Anderson C.E., Flynt J.W. (1978). Congenital central nervous system malformations and vinyl chloride monomer exposure. A community study. Teratology 17, 137–142.
• 61. Elmore J.D., Wong J.L., Laumbach A.D. i in. (1976). Vinyl chloride mutagenicity via the metabolites chlorooxirane and chloroacetaldehyde monomer hydrate. Biochem. Biophys. Acta 442, 405–419.
• 62. EPA (2000). U.S. Environmental Protection Agency. Toxicological Review of Vinyl Chloride. In Support of Summary Information on the Integrated Risk Information System (IRIS). Washington, DC.
• 63. Fedtke N., Boucheron J.A., Walker V.E. i in. (1990). Vinyl chloride-induced DNA adducts. II: Formation and persistence of 7-(2-oxoethyl)guanine and N-2,3-ethenoguanine in rat tissue DNA. Carcinogenesis 11(8), 1287–1292.
• 64. Feng N., Zheng G., Hao Y. i in. (2017). Mutations in Apoptotic Genes and Micronucleus Occurrence in Vinyl Chloride-Exposed Workers in China. Environmental and Molecular Mutagenesis 58, 39–45.
• 65. Feron V.J., Hendriksen C.F.M., Speek A.J. (1981). Lifespan oral toxicity study of vinyl chloride in rats. Food Cosm. Toxicol. 19, 317–333.
• 66. Feron V.J., Kroes R. (1979). One-year time sequence inhalation toxicity study of vinyl chloride in rats. II. Morphological changes in the respiratory tract, ceruminous gland, brain, kidneys, heart and spleen. Toxicology 13, 131–141.
• 67. Feron V.J., Kruysse A., Til H.P. (1979). One-year timesequence inhalation toxicity study of vinyl chloride in rats. I. Growth, mortality, haematology, clinical chemistry, and organ weights. Toxicology 13, 25–35.
• 68. Fontana L., Marion M. J., Ughetto S., Catilina P. (2006). Glutathione S-transferase M1 and GST T1 genetic polymorphisms and Raynaud’s phenomenon in French vinyl chloride monomer-exposed workers. J. Hum. Genet.51, 879–886.
• 69. Fox A.J., Collier P.F. (1977). Mortality experience of workers exposed to vinyl chloride monomer in the manufacture of polyvinyl chloride in Great Britain. Br. J. Ind. Med. 34, 1–10. 70. Franco V. (2010). Vinyl chloride monomer production expected to grow 2.7% annually through 2020. MarketResearch.com [dostęp: 9.07.2017; http://www.marketwired.com/press-release/vinyl-chloride-monomer-production-expected-to-grow-27-annually-through-2020- 1364433.htm].
• 71. Freudiger H., Bounameaux H., Garcia J. (1988). Acroosteolysis and raynaud's phenomenon after vinyl chloride exposure. Vasa 17, 216–218.
• 72. Frullanti E., La Vecchia C., Boffetta P., Zocchetti C. (2012). Vinyl chloride exposure and cirrhosis. A systematic review and meta-analysis. Dig. Liver. Dis. 44(9), 775– 779.
• 73. Fučić A. (1998). Could cytogenetics and stereochemistry provide a new classification of chemical mutagens? Period. Biol. 100(3), 277–280.
• 74. Fučić A., Garaj-Vrhovac V. (1997). Micronucleus assay and mitotic activity. The methods for determination of recent vinyl chloride monomer exposure. Environ. Mol. Mutagen. 29(28), 16.
• 75. Fučić A., Barkovic D., Garaj-Vrhovac V. i in. (1996a). An eight-year follow-up study of a population occupationally exposed to vinyl chloride monomer. Mutat. Res. 360, 237– 238.
• 76. Fučić A., Barkovic D., Garaj-Vrhovac V. i in. (1996b). A nine-year follow-up study of a population occupationally exposed to vinyl chloride monomer. Mutat. Res. 361, 49–53.
• 77. Fučić A., Garaj-Vrhovac V., Dimitrovic B. i in. (1992). The persistence of sister-chromatid exchange frequencies in men occupationally exposed to vinyl chloride monomer. Mutat. Res. 281(2), 129–132.
• 78. Fučić A., Hitrec V., Garaj-Vrhovac V. i in. (1995). Relationship between locations of chromosome breaks induced by vinyl chloride monomer and lymphocytosis. Am. J. Ind. Med. 27(4), 565–571.
• 79. Fučić A., Horvat D., Dimitrovic B. (1990). Localization of breaks induced by vinyl chloride in the human chromosomes of lymphocytes. Mutat. Res. 243, 95–99.
• 80. Funes-Cravioto F., Lambert B., Lindsten J. i in. (1975). Chromosome aberrations in workers exposed to vinyl chloride. Lancet 1(22), 459.
• 81. Garaj-Vrhovac V., Fučić A., Horvat D. (1990). Comparison of chromosome aberration and micronucleus induction in human-lymphocytes after occupational exposure to vinyl chloride monomer and microwave radiation. Periodicum Biologorum 92(4), 41–416.
• 82. Gedigke P., Muller R., Bechtelsheimer H. (1975). Morphology of liver damage among polyvinyl chloride production workes. A report on 51 cases. Ann. NY Acad. Sci. 246, 278–285.
• 83. Gehring P.J., Watanabe P.G., Park C.N. (1978). Resolution of dose-response toxicity data for chemicals requiring metabolic activation. Example-vinyl chloride. Toxicol. Appl. Pharmacol. 44, 581–591.
• 84. Gehring P.J., Watanabe P.G., Park C.N.(1979). Risk of angiosarcoma in workers exposed to vinyl chloride as predicted from studies in rats. Toxicol. Appl. Pharmacol. 49, 15–21.
• 85. Gennaro V., Ceppi M., Crosignani P., Montanaro F. (2008). Reanalysis of updated mortality among vinyl and polyvinyl chloride workers: confirmation of historical evidence and new findings. BMC Public Health 8(1), 21.
• 86. Gennaro V., Ceppi M, Montanaro F. (2003). Reanalysis of mortality in a petrochemical plant producing vinyl chloride and polyvinyl chloride. Epidemiol. Prev. 27, 221–225.
• 87. GESTIS (2017). IFA, International limit values [dostęp: 9.07.2017; http://limitvalue.ifa.dguv.de].
• 88. GIS (2016). Zestawienie zbiorcze danych dotyczących ekspozycji pracowników na wybrane substancje chemiczne w latach 2015-2016. Dane Głównego Inspektoratu Sanitarnego dla Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN. Warszawa [materiały niepublikowane, przygotowane dla Zespołu Ekspertów ds. Czynników Chemicznych Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN].
• 89. Głuszcz M. (1982). Przewlekłe zatrucie chlorkiem winylu pracowników zatrudnionych przy produkcji polichlorku winylu metodą suspensyjną w latach 1967-1977. Studia i Materiały Monograficzne 3(11).
• 90. Grainger R.G., Walker A.E., Ward A.M. (1980). Vinyl chloride monomer-induced disease: clinical, radiological, and immunological aspects. [W:] Induced Disease. Drug Irradiation. Occupation. Preger L., ed. Grune and Startton, New York, 191–214.
• 91. Green T., Hathway D.E. (1978). Interactions of vinyl chloride with rat-liver DNA in vivo. Chem. Biol. Interact. 22, 211–
• 92. Gromiec J.P., Dobecki M. (1989). Narażenie na chlorek winylu w polskim przemyśle. Med. Pr. 40(6), 369–375.
• 93. Guido M., Sarcognato S., Pelletti G., Fassan M., Murer B., Snenghi R. (2016). Case study. Sequential development of hepatocellular carcinoma and liver angiosarcoma in a vinyl chloride–exposed worker. Human Pathology 57, 193–196.
• 94. Gwinner L.M., Laib R.J., Filser J.G. i in. (1983). Evidence of chloroethylene oxide being the reactive metabolite of vinyl chloride towards DNA. Comparative studies with 2,2'-dichlorodiethyl ether. Carcinogenesis 4, 1483–1486.
• 95. Hamilton and Hardy's Industrial Toxicology (2015). R.D. Harbison, M.M. Bourgeois, G.T. Johnson [Red.]. 6th ed. John Wiley & Sons, 777.
• 96. Hansteen I.L., Hillestad L., Thiis-Evensen E. i in. (1978). Effects of vinyl chloride in man. A cytogenetic follow-up study. Mutat. Res. 51, 271–278.
• 97. Heger M., Muller G., Norpoth K. (1982). Int. Arch. Occup. Environ. Health 50, 187–196. 98. Hehir R.M., McNamara B.P., McLaughlin J. (1981). Cancer induction following single and multiple exposure to a constant amount of vinyl chloride monomer. Environ. Health Perspect. 41, 63–72.
• 99. Heldaas S. i in. (1984). Incidence of cancer among vinyl chloride and polyvinyl chloride workers. Br. J. Ind. Med. 41, 25–30.
• 100. Ho S.F., Phoon W.H., Gan S.L. i in. (1991). Persistent liver dysfunction among workers at a vinyl chloride monomer polymerization plant. J. Soc. Occup. Med. 41(1), 10–16.
• 101. Hozo I., Miric D., Bojic L., i in. (2000). Liver angiosarcoma and hemangiopericytoma after occupational exposure to vinyl chloride monomer. Environmental Health Perspectives 108, 793.
• 102. Hrivnak L., Rozinova Z, Korony S. i in. (1990). Cytogenetic analysis of peripheral blood lymphocytes in workers exposed to vinyl chloride. Mutat. Res. 240, 83–85.
• 103. HSDB (2017). Vinyl chloride. Hazardous Substance Data Bank [dostęp: 9.07.2017; https://toxnet.nlm.nih.gov/cgibin/sis/search/a?dbs+hsdb:@term+@DOCNO+169].
• 104. Hsieh H.I., Chen P.C., Wong R.H., Du C.L., Chang Y.Y., Wang J.D., Cheng T.J. (2011). Mortality from liver cancer and leukaemia among polyvinyl chloride workers in Taiwan: an updated study. Occup. Environ. Med. 68, 120–125.
• 105. Huberman E., Bartsch H, Sachs I. (1975). Mutation induction in Chinese hamster V79 cells by two vinyl chloride metabolites, chloroethylene oxide and 2-chloroacetaldehyde. Int. J. Cancer 16, 639–644.
• 106. Hüttner E., Nikolova T. (1998). Cytogenetic analysis of peripheral lymphocytes in a population exposed to vinyl chloride through an accidental release into the environment. Toxicol. Lett. 96–97, 143–148.
• 107. Hüttner E., Nikolova T., Foth H. (1998). Genotoxic effects in humans after an accidental vinyl chloride exposure. Naunyn Schmiedebergs Arch. Pharmakol. 357(4), 141.
• 108. Hüttner E., Gotze A., Nikolova T. (1999). Chromosomal aberrations in humans as genetic endpoints to assess the impact of pollution. Mutat. Res. 45, 251–257. I
• 109. ARC (1974). Some anti-thyroid and related substances, nitrofurans and industrial chemical. IARC Monogr. Eval. Carcinog. Risk Chem. Man. 7, 1–326.
• 110. IARC (1979). Some monomers, plastics and synthetic elastomers, and acrolein. IARC Monogr. Eval. Carcinog. Risk Chem. Hum. 19, 1–513.
• 111. IARC (1987). Overall evaluations of carcinogenicity: an updating of IARC Monographs volumes 1 to 42. IARC Monogr. Eval. Carcinog. Risks Hum. Suppl. 7, 1–440.
• 112. IARC (2008). 1,3-Butadiene, ethylene oxide and vinyl halides (vinyl fluoride, vinyl chloride and vinylbromide). IARC Monogr. Eval. Carcinog Risks Hum. 97, 1–510.
• 113. IARC (2012). IARC Monographs on the evaluation of carcinogenic risks to humans, 100F: 451-478. Lyon, International Agency for Research on Cancer. [dostęp: 9.07.2017; http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol100F/ mono100F-31.pdf].
• 114. ICSC (2000). ICSC database: International Chemical Safety Cards – ILO [dostęp: 9.07.2017; http://www.ilo. org/safework/info/publications/WCMS_324863/langen/index.htm] 115. Infante P.F. (1976). Oncogenic and mutagenic risks in communities with polyvinyl chloride production facilities. Ann. N. Y. Acad. Sci. 271, 49–57.
• 116. Infante P.F., Wagoner J.K., Waxweiler R.J. (1976a). Carcinogenic, mutagenic, and teratogenic risks associated with vinyl chloride. Mutat. Res. 41, 131–142.
• 117. Infante P.F., Wagoner J.K., McMichael A.J. i in. (1976b). Genetic risks of vinyl chloride. Lancet 3, 734-735.
• 118. IOM, Institue of Occupational Medicine (2011). Research Project: P937/19.
• 119. Jacobsen J.S., Perkins C.P., Callahan J.T., Sambamurti K., Humayun M.Z. (1989). Mechanisms of mutagenesis by chloroacetaldehyde. Genetics 121, 213–222.
• 120. Jaeger R.J., Reynolds E.S., Conolly E.B. (1974). Acute hepatic injury by vinyl chloride in rats pretreated with phenobarbital. Nature 252, 724–726.
• 121. Jakubiak Z. (2006). Wytwarzanie polimerów 311[31]. Z4.08 Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy. Radom. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
• 122. Jayson M.I.V., Bailey A.J., Black C. (1976). Clinical aspects of vinyl chloride disease: Collagen studies in acroosteolysis. Proc. R. Soc. Med. 69, 295–297.
• 123. Jędrychowski R., Chmielnicka J. (1985). Ocena toksyczności chlorku winylu na podstawie jego metabolizmu. Med. Pr. 36(1), 31–41.
• 124. John J.A., Smith F.A., Schwetz B.A. (1981). Vinyl chloride: inhalation teratology study in mice, rats and rabbits.Environ. Health Perspect. 41, 171–177.
• 125. John J.A., Smith F.A., Leong B.K.J. (1977). The effects of maternally inhaled vinyl chloride on embryonal and fetal development in mice, rats, and rabbits. Toxicol. Appl. Pharmacol. 39, 497–513.
• 126. Jones R.D. i in. (1988). A mortality study of vinyl chloride monomer workers employed in the United Kingdom in 1940-1974. Scand. J. Work Environ. Health, 153–160.
• 127. Kandala J.C., Mrema J.E.K., Deangelo A. i in. (1990). 2-Chloroacetaldehyde and 2-chloroacetal are potent inhibitors of DNA synthesis in animal cells. Biochem. Biophys. Res. Commun. 167, 457–463.
• 128. KE, Komisja Europejska (2016). Zestawienie informacji. Bruksela 13 maja 2016. [dostęp: 9.07.2017; http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-16-1655_pl.htm].
• 129. Kielhorn J., Melber C., Wahnschaffe U., Aitio A., Mangelsdorf I. (2000). Vinyl chloride: still a cause for concern. Environ. Health. Perspect. 108, 579–588.
• 130. Koischwitz D., Marsteller H.J., Lackner K., Brecht G., Brecht T. (1980). Changes in the arteries in the hand and fingers due to vinyl chloride exposure. Rofo. 132(1), 62–68.
• 131. Krajewska B., Lutz W., Kiereś H. (1984). Testy czynno- ściowe wątroby i niektóre parametry biochemiczne w surowicy krwi u pracowników przewlekle narażonych na chlorek winylu. Med. Pr. 35, 343–349.
• 132. Krajewski J., Dobecki M., Gromiec J.P. (1980). Retention of vinyl chloride in the human lung. Br. J. Ind. Med. 37, 373–374.
• 133. Krowisz B. (2010). Udział bakteryjnych dioksygenaz z rodziny AlkB w naprawie egzocyklicznych uszkodzeń DNA. The role of bacterial AlkB dioxygenases in repair of exocylic DNA adducts. Praca magisterska na kierunku Biologia Praca wykonana pod kierunkiem dr Agnieszki Maciejewskiej, Zakład Biologii Molekularnej IBB PAN. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
• 134. Kucerova M., Polivkova Z., Batora J. (1979). Comparative evaluation of the frequency of chromosomal aberrations and the SCE numbers in peripheral lymphocytes of workers occupationally exposed to vinyl chloride monomers. Mutat. Res. 67, 97–100.
• 135. Kudo Y.Y., Yamada S., Nakamura I. (1990). On the changes in peripheral red cells in mice exposed to vinyl chloride monomer. Pol. J. Occup. Med. 3(3), 301–310.
• 136. Laib R.J., Bolt H.M. (1977). Alkylation of RNA by vinyl chloride metabolites in vitro and in vivo. Formation of 1- N-6-ethenoadenosine. Toxicology 8, 185–195.
• 137. Laib R.J., Bolt H.M., Cartier R. i in. (1989). Increased alkylation of liver DNA and cell turnover in young versus old rats exposed to vinyl chloride correlates with cancer susceptibility. Toxicol. Lett. 45, 231–239.
• 138. Langauer-Lewowicka H., Kurzbauer H., Byczkowska Z. (1983). Vinyl chloride disease-neurological disturbances. Int. Arch. Occup. Environ. Health 52, 151–157.
• 139. Lange C.E., Jüne S., Stein G. i in. (1974). Vinyl chloride disease – a systemic sclerosis due to occupational exposure? Int. Arch. Arbeitsmed. 32, 1–32.
• 140. Laplanche A., Clavel-Chapelon F., Contassot J.C., Lanouzière C. (1992). The French chloroeten Group Exposure to vinyl chloride monomer: results of a cohort study after a seven year follow up. Br. J. Ind. Med. 49,134–137.
• 141. Laplanche A., Clavel F., Contassot J.C. i in. (1987). Exposure to vinyl chloride monomer. Report on cohort study. Br. J. Ind. Med. 44, 711–715.
• 142. Lester D., Greenberg L.A., Adams W.R. (1963). Effects of single and repeated exposure of humans and rats to vinyl chloride. Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 24, 265–275.
• 143. Lewis R., Rempala G. (2003). A case-cohort study of angiosarcoma of the liver and brain cancer at a polymer production plant. J. Occup. Environ. Med. 45, 538–545.
• 144. Lewis R., Rempala G., Dell L.D., Mundt K.A. (2003). Vinyl chloride and liver and brain cancer at a polymer production plant in Louisville, Kentucky. J. Occup. Environ. Med. 45, 533–537.
• 145. Li Y., Marion M-J., Asherova M. i in. (1998). Mutant p21 ras in vinyl chloride-exposed workers. Biomarkers 3(6), 433–439.
• 146. Lilis R., Anderson H., Nicholson W.J. (1975). Prevalence of disease among vinyl chloride and polyvinyl chloride workers. Ann. NY Acad. Sci. 246, 22–41.
• 147. Liss G.M., Greenberg R.A., Tamburro C.H. (1985). Use of serum bile acids in the identification of vinyl chloride hepatotoxicity. Am. J. Med. 78, 68–76.
• 148. Lopez, V., Chamoux A., Tempier M., Thiel H., Ughetto S., Trousselard M., Naughton G., Dutheil F. (2013). The long-term effects of occupational exposure to vinyl chloride monomer on microcirculation: a cross-sectional study 15 years after retirement. BMJ Open 3:e002785. doi:10.1136/bmjopen-2013-002785 [dostęp: 9.07.2017; http://bmjopen.bmj.com/content/bmjopen/3/6/e002785.fu ll.pdf].
• 149. Loprieno N., Barale R., Baroncelli S. i in. (1977). Induction of gene mutations and gene conversions by vinyl chloride metabolites in yeast. Cancer Res. 46, 253–257.
• 150. Lotti, M. (2017). Do occupational exposures to vinyl chloride cause hepatocellular carcinoma and cirrhosis? Liver Int. 37, 630–633.
• 151. Lundberg I. i in. (1993). Mortality and cancer incidence among PVC – processing workers in Sweden. Am. J. Ind. Med. 23, 313–319.
• 152. Magnusson J., Ramel C. (1978). Mutagenic effects of vinyl chloride on Drosophila melanogaster with and without pretreatment with sodium phenobarbiturate. Mutat. Res. 57, 307–312.
• 153. Makarov I.A. (1984). Sexual disorders in male workers occupationally exposed to methylmethacrylate and vinyl chloride. Gig. Tr. Prof. Zabol. 6, 19–23.
• 154. Makarov I.A, Solovyeva M.S, Gnelitsky G.I. (1984). Sexual disorders in women chronically exposed to methylmethacrylate and vinyl chloride. Gig. Tr. Prof. Zabol. 3, 22–27. 155. Malaveille C., Bartsch H., Barbin A. i in. (1975). Mutagenicity of vinyl chloride, chloroethyleneoxide, chloroacetaldehyde and chloroethanol. Biochem. Biophys. Res. Commun. 63, 363–370.
• 156. Maltoni C., Lefmine G., Ciliberti A. Cotti G., Carretti D. (1981). Carcinogenicity bioassays of vinyl chloride monomer: A model of risk assessment on an experimental basis. Environ. Health Perspect. 41, 3–29.
• 157. Marsteller H.J., Lelbach W.K., Muller R. (1975). Unusual splenomegalic liver disease as evidenced by peritoneoscopy and guided liver biopsy among polyvinyl chloride production workers. Ann. NY Acad. Sci., 95–134.
• 158. Mastromatteo E,. Fisher A.M., Christie H. (1960). Acute inhalation toxicity of vinyl chloride to laboratory animals. Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 394–398.
• 159. Mastrangelo G., Martines D., Fedeli U. (2010). Vinyl chloride and the liver: Misrepresentation of epidemiological evidence. Journal of Hepatology 52(5), 776–777.
• 160. Mastrangelo G., Fedeli U., Fadda E., Milan G., Turato A., Pavanello S. (2003). Lung cancer risk in workers exposed to poly(vinyl chloride) dust: a nested case-referent study. Occup. Environ. Med. 60, 423–428.
• 161. Mastrangelo G., Fedeli U., Fadda E. i in. (2004). Increased risk of hepatocellular carcinoma and liver cirrhosis in vinyl chloride workers: synergistic effect of occupational exposure with alcohol intake. Environ. Health Perspect. 112, 1188–1192.
• 162. McCann J., Simmon V., Streitwieser D., Ames B.N. (1975). Mutagenicity of chloroacetaldehyde, a possible metabolic product of 1,2-dichloroethane (ethylene dichloride), chloroethanol (ethylene chlorohydrin), vinyl chloride and cyclophosphamide. Proc. Nat. Acad. Sci. 72, 3190–3193.
• 163. Meester C., Duverger-van Bogaert M., LambotteVandepaer M. i in. (1980). Mutagenicity of winyl chloride in the Ames test. Possible artifacts related to experimental conditions. Mutat. Res. 77, 175–179.
• 164. Monson R.R., Peters J.M., Johnson M.N. (1975). Proportional mortality among vinyl chloride workers. Environ. Health Perspect. 11, 75–77.
• 165. Morinello E.J., Ham A.-J.L., Ranasinghe A. i in. (2002a). Molecular dosimetry and repair of N-2,3-ethenoguanine in rats exposed to vinyl chloride. Cancer. Res. 62, 5189– 5195. 166. Morinello E.J., Koe H., Ranasinghe A. i in. (2002b). Differential induction of N-2,3-ethenoguanine in rat brain and liver after exposure to vinyl chloride. Cancer. Res. 62, 5183–5188.
• 167. Mroczkowska-Słupska M., Kuśmierek J.T. (1994). Molekularne podstawy mutagennego działania chlorku winylu. Postępy Biochemii 40(1), 31–39.
• 168. Mundt K.A., Dell L.D., Austin R.P. i in. (2000). Historical cohort study of 10 109 men in the North American vinyl chloride industry, 1942–72: update of cancer mortality to 31 December 1995. Occup. Environ. Med. 57, 774–781.
• 169. Mundt K.A., Dell L.D., Crawford L. i in. (2017). Quantitative estimated exposure to vinyl chloride and risk of angiosarcoma of the liver and hepatocellular cancer in the US industry-wide vinyl chloride cohort: mortality update through 2013. Occup. Environ. Med. 0, 1–8.
• 170. Mur J.M., Mandereau L., Deplan F., Paris A., Richard A., Hemon D. (1992). Spontaneous abortion and exposure to vinyl chloride. Lancet 339, 127–128.
• 171. NIOSH (2010). NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards. Department of Health & Human Services, Centers for Disease Control & Prevention. National Institute for Occupational Safety & Health. DHHS (NIOSH) Publication No. 2010-168 [http://www.cdc.gov/niosh/npg].
• 172. Obłój-Muzaj M., Stankiewicz S., Poturalski R., Werner K. (1996). Problem emisji chlorku winylu na przykładzie wytwórni PVC w Zakładach Azotowych "Włocławek S.A.". Polimery 41(11–12), 687–689.
• 173. OECD (2001). SIDS initial assessment report for SIAM 13. Vinyl chloride. Organisation for Economic Co-operation and Development. Bern, Switzerland: UNEP Publications. [dostęp: 9.07.2017; http://www.chem.unep.ch/ irptc/sids/OECDSIDS/sidspub.html].
• 174. Osterman-Golkar S., Jultmark D., Segerback D. i in. (1977). Alkylation of DNA and proteins in mice exposed to vinyl chloride. Biochem. Biophys. Res. Commun. 76, 259–266. 175. Ostlere L.S., Harris D., Buckley C. i in. (1992). Atypical systemic-sclerosis following exposure to vinyl chloride monomer - a case report and review of the cutaneous aspects of vinyl chloride disease. Clin. Exp. Dermatol. 17(3), 208–210.
• 176. Patty F.A., Yapt W.P., Waite C.P. (1930). Acute response of guinea pigs to vapors to some new commercial organic compounds. V. Vinyl chloride. Public. Health Rep., 45, 1963–1971.
• 177. Perticoni G.F., Abbritti G., Catisani T.A. i in. (1986). Polineuropathy in workers with long exposure to vinyl chloride. Electro-physiological study. Electromyogr. Clin. Neurophysiol. 26, 41–47.
• 178. Pirastu R., Baccini M., Biggeri A., Comba P. (2003). Epidemiologic study of workers exposed to vinyl chloride in Porto Marghera: mortality update. Epidemiol. Prev. 27, 161–172. 179. Podoll K., Berg-Dammer E., Noth J. (1990). Neurologic and psychiatric disorders in vinyl chloride disease. Fortschr. Neurol. Psychiatr. 58(11), 439–443.
• 180. Poncelet F., de Meester C., Duverger-van Bogaert M. i in. (1980). Influence of experimental factors on the mutagenicity of vinylic monomers. Arch. Toxicol. Suppl. 4, 63– 66.
• 181. Popper H., Maltoni C., Selikoff I.J. (1981). Vinyl chlorideinduced hepatic lesions in man and rodents: A comparison. Liver 1, 7–20.
• 182. Pott W.A., Benjamin S.A., Yang R.S. (1998). Antagonistic interactions of an arsenic-containing mixture in a multiple organ carcinogenicity bioassay. Cancer Lett. 133(2), 185–90. 183. Prodan L., Suciu I., Pislaru V. i in. (1975). Experimental chronic poisoning with vinyl chloride (monochloroethene). Ann. NY Acad. Sci. 246, 159-–163.
• 184. Purchase I.F.H., Richardson C.R., Anderson D. (1975). Chromosomal and dominant lethal effects of vinyl chloride. Lancet, 410–411.
• 185. Purchase I.F.H., Richardson C.R., Anderson D. (1976). Clinical aspects of vinyl chloride disease. Chromosomal effects in peripheral lymphocytes. Proc. R. Soc. Med. 69, 290–292. 186. Purchase I.F.H., Richardson C.R., Anderson D. i in. (1978). Chromosomal analysis in vinyl chloride exposed workers. Mutat. Res. 57, 325–334.
• 187. Purchase I.F.H., Stafford J., Paddle G.M. (1987). Vinyl chloride. An assessment of the risk of occupational exposure. Food Chem. Toxicol. 25, 187–202.
• 188. Qiu Y.L., Wang W., Wang T., i in. (2008). Genetic polymorphisms, messenger RNA expression of p53, p21, and CCND1, and possible links with chromosomal aberrations in Chinese vinyl chloride exposed workers. Cancer Epidemiology Biomarkers & Prevention 17, 2578–2584.
• 189. Quan H. i in. (2014). Vinyl chloride monomer (CHLOREK WINYLU) induces high occurrence of neural tube defects in embryonic mouse brain during neurulation. Cellular and Molecular Neurobiology34(4), 619– 630.
• 190. Radike M.J., Stemmer K., Bingham E. (1981). Effect of ethanol on vinyl chloride carcinogenesis. Environ. Health Perspect. 41, 59–62.
• 191. Rannug U., Gothe R., Wachtmeister C.A. (1976). The mutagenicity of chloroethylene oxide, chloroacetaldehyde, 2- chloroethanol and chloroacetic acid, conceivable metabolites of vinyl chloride. Chem. Biol. Interact. 12, 251–263.
• 192. Rannug U., Johansson A., Ramel C. i in. (1974). The mutagenicity of vinyl chloride after metabolic activation. Ambio 3, 194–197.
• 193. Reitz R.H., Gargas M.L., Andersen M.E., Provan W.M., Green T.L. (1996). Predicting cancer risk from vinyl chloride exposure with a physiologically based pharmacokinetic model. Toxicol. Appl. Pharmacol. 137, 253–267.
• 194. Richardson C.R., Styles J.A., Bennet I.P. (1983). Activity of vinyl chloride monomer in the mouse micronucleus assay. Mutat. Res. 122, 139–142.
• 195. Rinsky R.A. i in. (1988). Study of mortality among chemical workers in the Kanawha Valley at West Virginia. Am. J. Ind. Med. 13, 429–438.
• 196. Rosenman K.D., Rizzo J.E., Conomos M.G. i in. (1989). Central nervous system malformation in relation to two polyvinyl chloride production facilities. Arch. Environ. Health 44(5), 279–282.
• 197. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29.11.2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych w środowisku pracy. DzU nr 217 z 2002 r., poz. 1833 ze zm.
• 198. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6.06.2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń substancji szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU 2014, poz. 817 z późn. zm.
• 199. Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16.12.2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającego i uchylającego dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 1907/2006. Dz. Urz. UE L 353 z dnia 31.12. 2008 r.
• 200. RTECS (2017) [komputerowa baza danych].
• 201. Salnikova L.S., Kotosovskaya I.A. (1980). Effect of vinyl chloride on embryogenesis of rats. Gig. Tr. Prof. Zabol., 46–47.
• 202. Schaffner F. (1978). Effect of long-term vinyl chloride exposure in mouse liver structure. Falk Symposium 25, 189– 199.
• 203. Schindler J., Li Y., Marion M.J., Paroly A., Brandt-Rauf P.W. (2007). The effect of genetic polymorphisms in the vinyl chloride metabolic pathway on mutagenic risk. J. Hum. Genet. 52(5), 448–55.
• 204. SCOEL (2004). Recommendation from the Scientific Committee on Occupational Exposure Limits: Risk Assessment for Vinyl Chloride, SCOEL/SUM/109 final.
• 205. Selenskas S. (1995). Pancreatic cancer among workers processing synthetic resins. Am. J. Ind. Med. 28, 385–398.
• 206. Sherman M. (2009). Vinyl chloride and the liver. J. Hepatol. 51, 1074–1081.
• 207. Short R.D., Minor J.L., Winston J.M. i in. (1977). A dominant lethal study in male rats after repeated exposures to vinyl chloride or vinylidene chloride. J. Toxicol. Environ. Health 3, 965–968.
• 208. Simmon V.F., Kauhanen K., Tardiff R.G. (1977). Mutagenic activity of chemicals identified in drinking water. Proc. Second. Int. Conf. Environ. Mutagens, Edinburgh. Progress in Genetic Toxicology. Amsterdam. Elsevier/North Holland Biomedical Press., 249–258.
• 209. Simonato L., L’Abbe K.A., Andersen A. i in. (1991). A collaborative study of cancer incidence and mortality among vinyl chloride workers. Scan. J. Work Environ. Health 17(3), 159–169.
• 210. Sińczuk-Walczak H., Głuszcz M. (1982). Niektóre aspekty obrazu kliniczno-elektroencefalograficznego u pracowników narażonych na przewlekłe działanie chlorku winylu. Medycyna Pracy 33(5-6), 349–354.
• 211. Singer B., Spengler S.J., Chavez F. i in. (1987). The vinyl chloride-derived nucleoside, N-2,3-ethenoguanosine, is a highly efficient mutagen in transcription. Carcinogenesis 8, 745–747.
• 212. Sinues B., Sanz A., Bernal M.L. i in. (1991). Sister chromatid exchanges, proliferating rate index, and micronuclei in biomonitoring of internal exposure to vinyl chloride monomer in plastic industry workers. Toxicol. Appl. Pharmacol. 108(1), 37–45.
• 213. Skowroń J., Czerczak S. (2013). Zasady ustalania dopuszczalnych poziomów narażenia dla czynników rakotwórczych w środowisku pracy w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. Medycyna Pracy 64(4), 541–563.
• 214. Smith S.J., Li Y., Whitley R. i in. (1998). Molecular epidemiology of p53 protein mutations in workers exposed to vinyl chloride. Am. J. Epidemiol. 147(3), 302–308.
• 215. Smulevich V.B., Fedotova I.V., Filatova V.S. (1988). Increasing evidence of the rise of cancer in workers exposed to vinylchloride. Br. J. Ind. Med. 45, 93–97.
• 216. Sokal J.A., Barański B., Majka J. i in. (1980). Experimental studies on the chronic toxic effects of vinylchloride in rats. J. Hyg. Epidemiol. Microbiol. Immunol. 24, 285– 294.
• 217. Sokal J.A., Barański B., Czajkowska T., Majka J. i in. (1981). Sprawozdanie z pracy MZ-IX.1.13. Łódź, IMP.
• 218. Sokal J.A., Czajkowska T., Górny R. i in. (1983). Sprawozdanie z pracy MZ-IX.1.47. Łódź, IMP.
• 219. Suciu I., Prodan L., Ilea E. i in. (1975). Clinical manifestations in vinyl chloride poisoning. Ann. NY Acad. Sci. 246, 53–69.
• 220. Suzuki Y. (1980). Nonneoplastic effects of vinyl chloride in mouse lung. Environ. Res. 21, 235–253.
• 221. Suzuki Y. (1981). Neoplastic and nonneoplastic effects of vinyl chloride in mouse lung. Environ. Health Perspect. 41, 31–52.
• 222. Swenberg J.A., Fedtke N., Ciroussel F. i in. (1992). Etheno adducts formed in DNA of vinyl chlorideexposed rats are highly persistent in liver. Carcinogenesis 13(4), 727–729.
• 223. Szerszenowicz A., Kiereś H., Głuszcz M. i in. (1984). Zachowanie się stężeń heptoglobiny w surowicy pracowników narażonych przewlekle na działanie chlorku winylu. Przegląd Lekarski 41, 489–492.
• 224. Tamburro C.H., Makk L., Popper H. (1984). Early hepatic histologic alterations among chemical (vinyl monomer) workers. Hepatology 4, 413–418.
• 225. Thériault G., Allard P. (1981). Cancer mortality of a group of Canadian workers exposed to vinyl chloride monomer. J. Occup. Med. 23, 671–676.
• 226. Thériault G., Iturra H., Gingras S. (1983). Evaluation of the association between birth defects and exposure to ambient vinyl chloride. Teratology 27(3), 359–70.
• 227. Thornton S.R. i in. (2002). Embryo-Fetal Developmental and Reproductive Toxicology of Vinyl Chloride in Rats. Toxicol. Sci. 68(1), 207–219.
• 228. Torkelson T.R., Oyen F., Rowe V.K. (1961). The toxicity of vinyl chloride as determined by repeated exposure of laboratory animals. Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 22, 354–361. 229. Vaglenov A., Lalchev S., Nosko M. i in. (1999). Chromosome aberrations and micronuclei in plastic industry workers exposed to vinyl chloride monomer. Cytogenet. Cell Genet. 85(1-2), 103.
• 230. Veltman G., Lange C.E., Juhe S. i in. (1975). Clinical manifestations and course of vinyl chloride disease. Ann NY Acad. Sci. 246, 6–17.
• 231. Verburgt F.G., Vogel E. (1977). Vinyl chloride mutagenesis in Drosophila melanogaster. Mutat. Res. 48, 327–336.
• 232. Vianna N.J. (1981). Tumorsin patients with angiosarcoma of the liver Ann. Intern. Med. 95, 185–186.
• 233. Vianna N.J., Brady J., Harper P. (1981). Angiosarcoma of the Liver: A Signal Lesion of Vinyl Chloride Exposure Environ. Health Perspect. 41, 207–240.
• 234. Victorin K., Stahlberg M. (1988). A method for studying the mutagenicity of some gaseous compounds in Salmonella typhimurium. Environ. Mol. Mutagen 11, 65–77.
• 235. Viola P.L. (1970). Pathology of vinyl chloride. Med. Lav. 61(3), 174–180.
• 236. Viola P.L., Bigotti A., Caputo A. (1971). Oncogenic response of rat skin, lungs, and bones to vinyl chloride. Cancer Res. 31, 516–522.
• 237. Walker A.E. (1976). Clinical aspects of vinyl chloride disease. Skin. Proc. R. Soc. Med. 69, 286–289.
• 238. Walles S.A.S., Holmberg B., Svensson K. i in. (1988). Induction of single-strand breaks in liver DNA of mice after inhalation of vinyl chloride. IARC Sci. Publ. 89, 227–231.
• 239. Wang Q., Ji F., Sun Y. i in. (2010). Genetic polymorphisms of Xrcc1, Hogg1 and Mgmt and micronucleus occurrence in Chinese vinyl chloride-exposed workers. Carcinogenesis 31, 1068–1073.
• 240. Wang W. i in. (2011). Genotoxicity in Vinyl Chloride-Exposed Workers and Its Implication for Occupational Exposure Limit. American Journal Of Industrial Medicine 54, 800–810.
• 241. Ward A.H. (1976). Clinical aspects of vinyl chloride disease: Evidence of an immune complex disorder in vinyl chloride workers. Proc. R. Soc. Med. 69, 289–290.
• 242. Ward E., Boffetta P., Andersen A. i in. (2001). Update of the follow-up of mortality and cancer incidence among European workers employed in the vinyl chloride industry. Epidemiology 12, 710–718.
• 243. Watanabe P.G., Gehring P.J. (1976). Dose-dependent fate of vinyl chloride and its possible relationship to oncogenicity in rats. Environ. Health Perspect. 17, 145–152.
• 244. Watanabe P.G., McGowan G.R., Madrid E.O. i in. (1976). Fate of [14C] vinyl chloride following inhalation exposure in rats. Toxicol. Appl. Pharmacol. 37, 49–59.
• 245. Watanabe P.G., Zempel J.A., Gehring P.J. (1978a). Comparison of the fate of vinyl chloride following single and repeated exposure in rats. Toxicol. Appl. Pharmacol. 44, 391–399.
• 246. Watanabe P.G., Zempel J.A., Pegg D.G. i in. (1978b). Hepatic macromolecular binding following exposure to vinyl chloride. Toxicol. Appl. Pharmacol. 44, 571–579.
• 247. Waxweiler R.J. i in. (1976). Neoplastic risk among workers exposed to vinyl chloride. Ann. NY Acad. Sci. 271, 40–48.
• 248. WHO (1999). Vinyl Chloride, Environmental Health Criteria 215. International Programme on Chemical Safety, World Health Organisation, Geneva.
• 249. Wiśniewska-Knypl J.M., Klimczak J., Kołakowski J. (1980). Monooxygenase activity and ultrastructural changes of liver in the course of chronic exposure or fats to vinyl chloride. Int. Arch. Occup. Environ. Health 46, 241–249.
• 250. Wniosek dotyczący Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającej dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy (2016). Bruksela, dnia 13.5.2016 r. COM(2016) 248 final 2016/0130 (COD).
• 251. Wong O., Whorton M.D., Foliart D.E. (1991). An industry-wide epidemiologic study of vinyl chloride workers 1942-1982. Am. J. Ind Med. 20(3), 317–334.
• 252. Wong R.H., Chen P.C., Wang J.D. i in. (2003). Interaction of vinyl chloride monomer exposure and hepatitis B viral infection on liver cancer. J. Occup. Environ. Med. 45, 379.
• 253. Wong R.H., Chen P.C., Du C.L. i in. (2002). An increased standardised mortality ratio for liver cancer among polyvinyl chloride workers in Taiwan. Occup. Environ. Med. 59, 405– 409.
• 254. Zhao M.Y., Ying C.J., Shao N. (1994). The study of health effects of vinyl chloride air pollution on population. Biomed. Environ. Sci. 7, 136–143.
• 255. Zhu S.M., Ren X.F., Wan J.X., Xia Z.L. (2005). Evaluation in vinyl chloride monomer (CHLOREK WINYLU)- exposed workers and the relationship between liver lesions and gene polymorphisms of metabolic enzymes. World J. Gastroenterol 11(37), 5821–5827.
• 256. Żłobińska U. (2006). Wytwarzanie chlorku winylu i rozpuszczalników chloroorganicznych 311[31].Z4.06. Radom, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
• 257. Zocchetti C., Osculati A., Colosio C. (2010). Acroosteolysis in PVC autoclave cleaners: history of an occupational disease. La Medicina del Lavoro 101(2), 91–109.

Uwagi

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2018).