Ewolucja paleomorfologiczna i paleotektoniczna elewacji konińskiej

• Autorzy: Widera Marek

Warianty tytułu

EN

Palaeomorphological and palaeotectonical evolution of the Konin Elevation

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Elewacja konińska położona jest w środkowej części niecki mogileńsko-łódzkiej. Niemniej jednak badany obszar charakteryzuje wysokie i płytkie występowanie paleopowierzchni mezozoicznej. Strop mezozoiku budują skały późnej kredy. Należą do nich wczesnomastrychckie margle, „opoki”, gezy oraz sporadycznie wapienie i piaskowce. Paleorzeźba mezozoiku jest o wiele bardziej urozmaicona niż współczesna morfologia terenu. Deniwelacje powierzchni podkenozoicznej mieszczą się w przedziale wysokości od +116 m n.p.m. w okolicach Turku do poniżej -180 m p.p.m. w okolicach Lubstowa. Wysoka pozycja elewacji konińskiej jest łączona ze strukturami solnymi: poduszkami i diapirami, które zalegają na głębokości 5-7 km. Również geneza największych depresji w stropie mezozoiku jest wiązana głównie z aktywnością soli (halotektonika), a nawet z subrozją. W kopalniach węgla brunatnego udokumentowano liczne uskoki. W rzeźbie powierzchni podkenozoicznej zaznaczają się zręby i rowy tektoniczne. Największe obszary, wypełnione m.in. miąższymi pokładami węgla brunatnego, to rowy tektoniczne: Lubstowa, Niesłusza-Gosławic, Kleczewa, Piasków, Władysławowa i Adamowa. Na obszarach rowów pokłady węgla brunatnego osiągają miąższość do ponad 90 m. Są to jednak grubości wyjątkowe, bowiem najczęściej warstwy węglowe mieszczą się w przedziale od kilku do kilkunastu metrów. Wspomniane obszary zostały poddane bardziej wnikliwym badaniom niż tereny międzyrowowe. Morfologia spągu węgli została bardzo dobrze rozpoznana, a następnie porównana z ukształtowaniem stropu mezozoiku. Subsydencja mezozoicznego podłoża była kompensowana przez akumulację substancji organicznej. Dlatego też deformacje tektoniczne zarejestrowano w spągowych warstwach węgli brunatnych. Powierzchnia mezozoiku była przekształcana także przez procesy denudacji i erozji w paleocenie oraz częściowo między eocenem i pliocenem. W plejstocenie powierzchnię podkenozoiczną niszczyły lądolody skandynawskie i ich wody roztopowe. Współcześnie paleopowierzchnia mezozoiczna podlega zmianom w wyniku krasu oraz działalności gospodarczej człowieka w odkrywkach węgla brunatnego, a częściowo także w drobnych wyrobiskach „opok”. Główne zdarzenia tektoniczne na badanym obszarze są porównywane z fazami diastroficznymi w Karpatach i Sudetach. W fazie laramijskiej (mezozoik/kenozoik) region koniński podlegał ruchom wznoszącym. W fazie sawskiej (oligocen/miocen) elewacja konińska osiągnęła prawdopodobnie współcześnie rejestrowane rysy morfologiczne z generalnym nachyleniem w kierunku N i W. Wtedy też istniała już większość badanych rowów tektonicznych. W fazie styryjskiej (środkowy miocen) rozwój wspomnianych rowów był najintensywniejszy, co zaznaczyło się w warunkach ciepłego i wilgotnego klimatu umiarkowanego powstaniem miąższych złóż węgla brunatnego.

EN

The Konin Elevation is located in the centre part of greater geological structure called the Mogilno-Łódź Depression. The investigated area is characterized by a high position and shallow occurrence of the Mesozoic palaeosurface. The top of the Mesozoic is built of Late Cretaceous rocks. They consist of Early Maastrichtian: marls, opokas, gaizes as well as occasionally limestones and sandstones. The Mesozoic palaeorelief is much more varied than the contemporary morphology. Generally speaking, the sub-Cainozoic relief of the described elevation is developed between 116 m asl. in the Turek area and 180 m bsl. in the Lubstów area. The high position of the Konin Elevation is linked with salt structures, such as pillows and diapirs, which occur at a depth of 5000-7000 m. As well as the genesis of the greatest depressions is mainly connected with salt activity (halotectonics) and perhaps even subrosion. Halotectonic processes took place in studied area in Tertiary and during Quaternary. The Mesozoic surface was deformed also by processes of denudation and erosion in the Palaeocene, occasionally during the period between the Eocene and the Pliocene. In the Pleistocene the sub-Cainozoic substratum was damaged by the Scandinavian icecups and their waters. Nowadays, the palaeorelief under study is changed by krast and human activity in the lignite and opoka outcrops. There is the deepest depression where the Mesozoic rocks have not been reached up to 180 m bsl. in the Lubstów graben. A lot of faults, dislocations and other tectonic structures have been documented in the lignite mines. The sub-Cainozoic relief is marked by tectonic grabens and horsts. There are the most important grabens with thick lignite deposits in the areas of: Lubstów, Niesłusz-Gosławice, Kleczew, Piaski, Władysławów, Adamów. The thickest lignite deposits up to 90 m have been noticed in the mentioned grabens. These areas have been investigated much more better than other regions of the Konin Elevation. The relief of the bottom surface of the lignite has been known very well and compared with the morphology of the Mesozoic substratum. Both palaeosurfaces have been deformed by the tectonic processes. The subsidence of the Mesozoic top in the grabens has been compensated by the accumulation of organic matter. That is why the tectonic deformations have been noticed in the bottom layers of the lignite. The main tectonic events that have happened in study area are comparable to the major diastrophic phases in Carpathians and Sudetes. In the Laramie phase (Mesozoic/Cainozoic) the whole Konin region was elevated. A general inclination of the Konin Elevation towards N and W is connected with the Savian phase (Oligocene/Miocene), when a great number of tectonic grabens became existed. In the Styrian phase (Middle Miocene) the development of block- -faulting grabens was the most intensive. At that time the greatest lignite deposits were formed in particular conditions similar to the mediterranean and even subtropical climate.

Słowa kluczowe

PL

mezozoik; kenozoik; tektonika; elewacja konińska; węgiel brunatny

EN

mesozoic; cenozoic; tectonics; Konin elevation; lignite

• Wydawca: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Instytut Geologii
• Czasopismo: Geologos
• Rocznik: 1998
• Tom: Vol. 3
• Strony: 55--103
• Opis fizyczny: Bibliogr. 58 poz.

Twórcy

autor

Widera Marek

• Instytut Geologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza ul. Maków Polnych 16, 61-686 Poznań

Bibliografia

• BARTKOWSKI T., 1955: O budowie głębszego podłoża Koła nad Wartą (About structure of deep substratum of Koło on the Warta river). Prz. Geol., 6: 296-299.
• BIENIEWSKI J., 1958: Uwagi o tektonice elewacji konińskiej (Remarks on the tectonics of the Konin area). Ibid., 7: 304-308.
• BIERNAT S., 1962: Wpływ urzeźbienia i tektoniki podłoża na wykształcenie się złóż węgli brunatnych na Kujawach oraz skutki ich częściowego zniszczenia w czasie zlodowaceń (Influence of substratum relief and tectonics upon development of brown coal deposits in Kujawy area as well as results of their partial destruction during glaciations). Ibid., 7: 329-332.
• CIEŚLIŃSKI S. & JASKOWIAK M., 1973: Stratygrafia, Mezozoik. [w:] Sokołowski S. (red.): Budowa geologiczna Polski, T. 1, cz. 2. Wyd. Geol., Warszawa: 580-586 i 709-717.
• CIUK E., 1970a: Schematy litostratygraficzne trzeciorzędu Niżu Polskiego. Kwart. Geol., 14, 4: 754-771.
• CIUK E., 1970b: Występowanie utworów kenozoicznych - obszar pozakarpacki, paleogeografia i tektonika - profil litologiczno-stratygraficzny. Biul. Inst. Geol., 251: 636-688.
• CIUK E., 1974: Schematy litostratygraficzne paleogenu Polski poza Karpatami i zapadliskiem przed- karpackim. Ibid., 281: 7-45.
• CIUK E. & GRABOWSKA I., 1991: Syntetyczny profil stratygraficzny trzeciorzędu złoża węgla brunatnego Lubstów w Lubstowie, woj. konińskie. Biul. Państw. Inst. Geol., 365: 47-72.
• CIUK E. & MAŃKOWSKA A., 1981: Objaśnienia do mapy geologicznej Polski 1:200000, Ark. Konin, pod red. J. E. Mojskiego. Wyd. Geol., Warszawa.
• CISZEWSKA M., 1992: Wycieczka B, Sem. Sed., Osady i procesy sedymentacji w środowiskach i systemach depozycyjnych w zapisie współczesnym i kopalnym. Inst. Geol. UAM, Poznań: 16-36.
• CZARNIK J., 1967a: Trzeciorzędowa dolina kopalna z okolic Władysławowa koło Turka. Acta Geol. Pol., XVII, 2: 341-354.
• CZARNIK J., 1967b: Wiadomość wstępna o trzeciorzędowej dolinie kopalnej z okolic Turka. Ibid., XVII, 2: 326-337.
• CZARNIK J., 1972: Paleogeografia okolic Turka w górnym trzeciorzędzie i plejstocenie. Studia Geol. Pol., X: 7-156.
• DADLEZ R., 1997: Ogólne rysy tektoniczne bruzdy środkowopolskiej. [w:] Marek S., Pajchlowa M. (red.): Prace PIG., 1.2: 410-414.
• DADLEZ R. & MAREK S., 1974: Struktury epoki tektonicznej alpejskiej. Polska północno- zachodnia i środkowa, [w:] Pożaryski W. (red.): Budowa geologiczna Polski, T. 4, cz. 1. Inst. Geol.: 239-279.
• DECZKOWSKI Z., 1997: Noryk i retyk. Litostratygrafia. Litologia, sedymentacja i paleotektonika. [w:] Marek S., Pajchlowa M. (red.): Prace PIG., 1.2: 236-244.
• DECZKOWSKI Z. & GAJEWSKA I., 1980: Mezozoiczne i trzeciorzędowe rowy obszaru monokliny przedsudeckiej. Prz. Geol., 3: 151-156.
• DOKTOROWICZ-HREBNICKA J., 1960: Paralelizacja pokładów węgla brunatnego województwa bydgoskiego i poznańskiego. Biul. Inst. Geol., 157: 69-188.
• DOKTOROWICZ-HREBNICKA J. & MAMCZAR J., 1960: Stratygrafia środkowego miocenu Polski środkowej na podstawie analizy sporowo-pyłkowej węgla brunatnego z województwa bydgoskiego i poznańskiego. Ibid.., 157: 189-192.
• DOMAGAŁA M., 1982: Wstępna ocena palinologiczna złoża węgla brunatnego Lubstów koło Konina. Spraw, z Pos. Komis. PAN, T. 34, nr 1. Kraków.
• GŁAZEK J. & KUTEK J., 1970: The Holy Cross Mts area in the Alpine Diastrophic Cycle. Biul. Ac. Pol. Sc., Ser. Terre, 18, 4: 127-235.
• GŁAZEK J. & KUTEK J., 1971: Obszar Gór Świętokrzyskich w alpejskim cyklu diastroficznym. Prz. Geol., 10: 443-448.
• GRABOWSKA I., 1985: Wyniki badań palinologicznych osadów trzeciorzędowych z profilu Lubstów 28/42, Ark. Sompolno Kujawskie. Arch. Państw. Inst. Geol. Warszawa.
• GZOWSKI M. W., 1964: Perspiektiwy tiektonofiziki, Dieformacija porod i tiektonika. Izd. Nauka: 128-146.
• KARNKOWSKI P. H., 1980: Paleotektonika pokrywy platformowej w Wielkopolsce. Prz. Geol., 3: 151-156.
• KASIŃSKI J. R., 1983: Mechanizmy sedymentacji cyklicznej osadów trzeciorzędowych w zapadliskach przedpola Sudetów. Ibid., 4: 237-243.
• KASIŃSKI J. R., 1984: Tektonika synsedymentacyjna jako czynnik warunkujący sedymentację formacji buro- węglowej w zapadliskach tektonicznych na obszarze zachodniej Polski. Ibid., 32: 260-268.
• KLIMASZEWSKI M., 1958: Rozwój paleogeograficzny terytorium Polski w okresie przedczwartorzędowym. Prz. Geogr., XXX, 1: 3-33.
• KOZYDRA Z. & SKOMPSKI S., 1995: Unikalne stanowisko interglacjału eemskiego w Ruszkówku na Pojezierzu Kujawskim. Prz. Geol., 43, 7: 572-575.
• KREMP G., 1949: Pollenanalitische Untersuchungen des miozanen Braunkohlenlagers von Konin an der Warthe. Palaentographica, 90, 1-3, Stuttgart.
• KRYGOWSKI B., 1952: Zagadnienie czwartorzędu i podłoża środkowej części Niziny Wielkopolskiej (Quaternary and the substratum of the Central Part of the Wielkopolska Lowland). Biul. Inst. Geol., 66: 189-217.
• KRYGOWSKI B., 1961: Geografia fizyczna Niziny Wielkopolskiej. Cz. I - Geomorfologia, PWN, Poznań: 1-203.
• KUTEK J. & GŁAZEK L, 1972: The Holy Cross area, Central Poland in the Alpine Cycle. Acta Geol. Pol., 22, 4: 603-653.
• MAMCZAR J., 1960: Wzorcowy profil środkowego miocenu Polski środkowej. Biul. Inst. Geol., 157:13-68.
• MAŃKOWSKA A., 1980: Mapa geologiczna Polski 1:200 000, Mapa podstawowa 1:50 000, Ark. Golina (512). Wyd. Geol., Warszawa.
• MAREK S., 1977: Budowa geologiczna wschodniej części niecki mogileńsko-łódzkiej (strefa Gopło-Ponętów-Pabianice). Pr. Inst. Geol., LXXX: 5-165.
• MATL K., DOMAGAŁA M., ŚMIGIELSKA T. & WAGNER M., 1979: Stratygrafia utworów trzeciorzędu i bezpośredniego podłoża w złożu węgla brunatnego Lubstów na podstawie wybranych próbek, [w:] Chlebowski Z. i in.: Dokumentacja geologiczna złoża węgla brunatnego Lubstów w kategorii B+Cj. Wrocław.
• MIDURA A. & STASZAK B., 1989: Dokumentacja badań sejsmicznych metodą refleksyjną - odkrywka Lubstów. MOŚiZN, Warszawa.
• MJASNIKOW W. P., NOWIKOW W. Ł. & SAZONOW J. W., 1980: Prjamaja zadacza modielirowanija soljanych kupołow, Doki. AN SSSR, 254: 1105-1107. [w:] Dadlez R., Jaroszewski W. (red.): Tektonika, 1994. PWN Warszawa: 372.
• OLENDSKI W., 1962: O związku powstania złóż węgla brunatnego z tektoniką podłoża (On connection between the formation of brown coal deposits and the tectonics of substratum). Prz. Geol., 11: 576-579.
• PARKER T. J. & MCDOWELL A. N., 1955: Model studies of salt-dome tectonics., AAPG Bull., 39: 2384-2470. [w:] Dadlez R., Jaroszewski W. (red.): Tektonika, 1994. PWN, Warszawa: 372.
• PIWOCKI M., 1975: Trzeciorzęd okolic Rawicza i jego węglonośność. Z badań złóż węgli brunatnych w Polsce. Inst. Geol., Biul., V, 284: 73-125.
• PIWOCKI M. & TWORZYDŁO-ZIEMBIŃSKA M., 1995: Litostratygrafia i poziomy sporowo-pyłkowe neogenu na Niżu Polskim. Prz. Geol., nr 11: 916-927.
• POŻARYSKI W., 1952: Podłoże mezozoiczne Kujaw. Biul. PIG, 55: 26-31.
• POŻARYSKI W., 1970: Rowy tektoniczne kimeryjskie na tle ewolucji strukturalnej Niżu Polskiego. Kwart. Geol., 2: 270-282.
• POŻARYSKI W. & BROCHWICZ-LEWIŃSKI W., 1979: O aulakogenie środkowopolskim. Ibid., 2: 271-289. RUTKOWSKI E., 1967: Czwartorzęd wysoczyzny północnokonińskiej a jego podłoże. Prace Inst. Geol., 48: 5-20.
• STANKOWSKI W., 1992: Wycieczka B, Sem. Sed., Osady i procesy sedymentacji w środowiskach i systemach depozycyjnych w zapisie współczesnym i kopalnym. Inst. Geol. UAM, Poznań: 16-36.
• STANKOWSKI W., 1995: Paleomorfologia serii burowęglowej i serii poznańskiej okolic Konina jako wyznacznik dyslokacji nieciągłych w mezozoicznym podłożu., Stresz. referat. PTG, Oddział Poznań: 31-33.
• STANKOWSKI W., 1996: Wstęp do geologii kenozoiku. Wyd. Nauk. UAM, Poznań: 7-185.
• STANKOWSKI W., BIEDROWSKI Z., STANKOWSKA A., KOŁODZIEJ G., WIDERA M. & WILKOSZ P., 1995: Litologia i stratygrafia kenozoiku okolic Konina. Prz. Geol., 7: 559- 564.
• STANKOWSKI W. & KRZYSZKOWSKI D., 1991: Stratygrafia czwartorzędu okolic Konina, [w:] Stankowski W. (red.): Przemiany środowiska geograficznego obszaru Konin-Turek. Wyd. Nauk. UAM, Poznań: 11-31.
• VINKEN R. (ed.), 1988: The Northwest Europen Tertiary Basin, Results of the International Geological Correlation Programme, Project No. 124. Geologisches Jahrbuch Reike, A 100. Hannover: 1-512.
• WALKIEWICZ Z., 1984: Trzeciorzęd na obszarze Wielkopolski. Seria Geologia, Wyd. Nauk. UAM, nr 10: 1-103.
• WIDERA M., 1996: [w]: Stankowski W.: Wstęp do geologii kenozoiku. Wyd. Nauk. UAM, Poznań: 49.
• WIDERA M., 1997a: Wpływ struktur solnych na rozwój elewacji konińskiej, [w:] Burliga S. (red): Tektonika solna regionu kujawskiego. Wrocław: 51-60.
• WIDERA M., 1997b: Geneza paleopowierzchni mezozoiku elewacji konińskiej, Manuskrypt rozprawy doktorskiej. Arch. Inst. Geologii UAM, Poznań: 1-115.
• WOJEWODA J., 1992: Wycieczka B, Sem. Sed., Osady i procesy sedymentacji w środowiskach i systemach depozycyjnych w zapisie współczesnym i kopalnym. Inst. Geol. UAM, Poznań: 16-36.
• WYRZYKOWSKI T., 1990: Opracowanie map gradientów prędkości współczesnych pionowych ruchów powierzchni skorupy ziemskiej na obszarze Polski. Prace Inst. Geod. Kart., 37: 221-248.

Uwagi

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).