Ogrody w pustelniach zakonów kamedułów, kartuzów i karmelitów bosych w XVII i XVIII wieku (część 1)

• Autorzy: Brykowska Maria

Identyfikatory

DOI

https://doi.org/10.17388.WUT.2023.0004.ARCH

Warianty tytułu

EN

Gardens in the hermitages of the Camaldolese, Carthusian and Discalced Carmelite orders in the 17th and 18th Centuries (part 1)

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Opracowanie badań nad ogrodami w pustelniach zakonów kontemplacyjnych w XVII–XVIII wieku ukaże się w druku w dwóch częściach. Obecnie drukowana część 1, odnosi się do założeń architektoniczno-przestrzennych Kongregacji Kamedułów Pustelników Góry Koronnej, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki ogrodów, dotąd pomijanych w literaturze o dziejach zakonu. Artykuł został oparty na własnych, wieloletnich badaniach autorki i publikowanych źródłach, pracach na temat duchowości kamedułów i dziejów poszczególnych pustelni. Wprowadzenie obejmuje tematykę wspólnych źródeł powstania zakonów kontemplacyjnych w Europie – czerpaną z praktyki pustelników na Wschodzie w pierwszych wiekach chrześcijaństwa i skrót badań nad ogrodami tych zakonów. W artykule przedstawiono w układzie chronologicznym, w 4 częściach, eremy kamedułów realizowane w XVII–XVIII wieku łącznie w całej kongregacji – we Włoszech, w Rzeczypospolitej i na terenie Austro-Węgier. Uwzględniono rolę kamedułów w procesie realizacji fundacji, lokalizacji pustelni, kościoła i ogrodów oraz program, kompozycję i architekturę zależną od zakonu, jak i od fundatora. Podsumowanie wykazało zarówno wspólne cechy, jak i różnice w założeniach przestrzennych i w architekturze pustelni kamedułów. Wnioski z badań ogrodów – ich rodzaj, formy i treści, jako dzieła sztuki o głębokiej symbolice religijnej oraz sacrum krajobrazu, będą przedstawione, łącznie z założeniami architektoniczno-przestrzennymi kartuzji i pustelni zakonu karmelitów bosych, w części 2.

EN

This study of the research on hermitage gardens of monks belonging to contemplative orders in the 17th and 18th centuries will appear in print in two parts. Part 1, presently being printed, makes reference to the architectural–spatial complexes of the Camaldolese Hermits of Monte Corona (Er. Cam.), with special consideration for questions relating to the gardens omitted to date in the literature on the history of the order. The article is based on the author’s own, multiyear research as well as published sources, works on the mysticism of the Camaldoles and the histories of the individual hermitages. The introduction encompasses the topic of the common sources behind the emergence of contemplative orders in Europe as drawn from the practices of hermits in the East in the first centuries of Christianity, and a brief study into the gardens of those monks. The article presents the Camaldolese hermitages of the entire congregation erected in the 17th and 18th centuries—in Italy, the Polish–Lithuanian Commonwealth, and in Austro–Hungary—in chronological order in four parts. The role of the Camaldolese in the process of implementing the foundation, locating of hermitage, church, and gardens as well as the program, composition, and architecture, dependent on the order and the founder are all taken into account. A summary indicated both common features and differences in the spatial layout and architecture of the Camaldolese hermitages. Conclusions stemming from research into the gardens—their types, forms, and contents as works of art with far–reaching religious symbolism and the sacrum of the landscape—are presented, together with the Carthusian architectural–spatial complexes and the hermitages of the Discalced Carmelite orders in Part 2.

Słowa kluczowe

PL

kameduli; ogrody; architektura sakralna; XVII–XVIII wiek; Włochy; Rzeczpospolita; Austro-Węgry

EN

camaldolese; gardens; sacral architecture; 17th and 18th centuries; Italy; Polish–Lithuanian Commonwealth; Austro–Hungary

• Wydawca: Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce
• Rocznik: 2023
• Tom: nr 6
• Strony: 5--112
• Opis fizyczny: Bibliogr. 115 poz., rys.

Twórcy

autor

Brykowska Maria

• Wydział Architektury, Politechnika Warszawska

• https://orcid.org/https%3A//orcid.org/0000-0002-5877-2017

Bibliografia

• [1] 24 widoków miasta Krakowa i jego okolic zdjętych z natury przez J. N. Głowackiego wraz z opisem historycznym oraz plan miasta i Okręgu, litografia Egelman, nr 18, wyd. Paris, 1836.
• [2] Acampora Vincenzo, I Camaldoli di Nola. Breve descrizione Storico-Artistica…, Napoli 1904.
• [3] Album, [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 602– 623.
• [4] Ambroziewicz Maciej, Uwagi do rekonstrukcji zespołu pokamedulskiego w Wigrach, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego”, 1999, nr 5, s. 183 –194.5] Architektura w służbie duchowości pustyni, 2014, https://pustyniakarmelu.blogspot.com/search/label/Duchowo%C5%9B%C4%87%20pustyni [dostęp: 14.09.2023].
• [5] Atlas. Perła baroku w regionie, red. ks. W. Kowalewski, T. Moskal, Rytwiany 2022.
• [6] Bania Zbigniew, Tęczyńscy i inni wielcy fundatorzy w Rytwianach, [w:] Silva Aurea w Rytwianach 1917– 2017. Studia z dziejów kościoła i eremu, red. ks. T. Moskal, wyd. Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2021, s. 153 – 162.
• [7] Bartczakowa Aldona, Jakub Fontana architekt warszawski XVIII wieku, PWN, Warszawa 1970.
• [8] Baumgartner Thomas, Die Gärten der Kartause, [w:] Kartause Maurerbuch, „Österreichische Zeitschrift für Kunst und Denkmalpflege”, 1999, z. 2/3/4, s. 555 – 570.
• [9] Biskup Karol, ks., Istotne elementy duchowości pustelniczej w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, „Łódzkie Studia Teologiczne”, 2018, nr 27 (3), s. 211– 231.
• [10] Borromeo Carlo, Arte Sacra /de Fabrica Ecclesie/, Milano 1952.
• [11] Bossi Paolo, Ceratti Alessandro, Eremi Camaldolesi in Italia. Luoghi, Architettura, Spiritualitá, ed. Vita e Pensiero, Milano 1993.
• [12] Bruździński Andrzej, ks., Bielany – ulubione miejsce Krakowa. Związki bielańskich kamedułów z Krakowem w okresie staropolskim, „Folia Historica Cracoviensia”, 2011, vol. XVII, s. 31 – 78.
• [13] Brykowska Maria, Pustelnia Złotego Lasu, [w:] Sztuka około 1600, red. T. Hrankowska, PWN, Warszawa 1974, s. 225 – 246.
• [14] Brykowska Maria, Pustelnia w Czernej, „Biuletyn Historii Sztuki” 1981, XVIII, nr 2, s. 156 –162.
• [15] Brykowska Maria, Kościół kamedułów na Bielanach, seria: „Zabytki Warszawy”, Warszawa 1982.
• [16] Brykowska Maria, Zespół architektoniczny pustelni kamedulskiej na warszawskich Bielanach, [w:] Las Bielański, rezerwat przyrodniczy w Warszawie, red. T. Baum, P. Trojan, Warszawa 1982, s. 42 – 64.
• [17] Brykowska Maria, Architektura Karmelitów Bosych w XVII – XVIII wieku, „Studia i Materiały do Teorii i Historii Architektury i Urbanistyki PAN” – Komitet Architektury i Urbanistyki, XVIII, Warszawa 1991.
• [18] Brykowska Maria, Wartości architektoniczno-przestrzenne zespołu pokamedulskiego – Eremus Silvae Aurea w Rytwianach, [w:] Idźcie do Źródła, Materiały z sympozjum, Rytwiany 2001 (2021), s. 47– 68.
• [19] Brykowska Maria, Metody pomiarów i badań zabytków architektury, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2003.
• [20] Brykowska Maria, Powrót do Lasu – miejsca ciszy, kontemplacji i refleksji, dawniej i dziś , [w:] II Międzynarodowa konferencja PR UIA „Miejsca duchowe”. Współczesne podróże duchowe. Fenomen turystyki religijnej XXI wieku a sacrum przestrzeni i obiektów pielgrzymkowych, red. E. Kuryłowicz, Warszawa 2004, s. 183 –192.
• [21] Brykowska Maria, Pustelnie i architektura zakonu kamedułów w 1. połowie XVII wieku w świetle nowych badań, [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 75 – 97.
• [22] Brykowska Maria, Pustelnia Złotego Lasu w Rytwianach – jako Pomnik Historii/The Hermitage of the Golden Forest in Rytwiany – as Monument of History, „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego”/„Protection of Cultural Heritage”, 2019, nr 7, s. 25 – 41.
• [23] Brykowska Maria, Kościół w Rytwianach – w świetle praktyki i przepisów kongregacji kamedułów pustelników Monte Corona, [w:] Silva Aurea w Rytwianach 1917–2017. Studia z dziejów kościoła i eremu, red. ks. T. Moskal, wyd. Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2021, s. 198 – 235.
• [24] Brykowska Maria, Twórczość architekta Gerarda Ciołka w okresie pracy w Zakładzie Architektury Polskiej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej oraz jego metoda badań zabytkowych ogrodów , „Studia do dziejów architektury i urbanistyki”, t. 4, red. M. Rozbicka, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2022, s. 62 –119.
• [25] Brykowski Ryszard, Kahlenberg i jego zabytki, „Spotkania z Zabytkami”, 1989, I, s. 59 – 61.
• [26] Ciołek Gerard, Ogrody polskie, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1954.
• [27] Ciołek Gerard, Ogrody polskie. Wznowienie przygotował i uzupełniające materiały napisał J. Bogdanowski, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1978.
• [28] Conigiello Lucilla, L’opera di Venanziol’eremita in Italia/Dzieło Wenantego Eremity (O. Wenantego z Subiaco) we Włoszech, [w:] Silva Aurea w Rytwianach 1991– 2017. Studia z dziejów kościoła i eremu, red. ks. T. Moskal, wyd. Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2021, s. 236 – 264.
• [29] Crocco Augusto, L’eremo di Camaldoli (breve guida storico-artistica), Tiresia, Napoli 1984.
• [30] Croce Giuseppe M., Monasticon Coronense I. La Congragazione Camaldolese di Monte Corona e i suoi eremi in Italia, „Analecta Cartusiana”, 311, red. J. Hogg, S. Excoffon, A. Girard, D. Le Blévec, Salzburg 2015.
• [31] Croce Giuseppe M., Mulitzer Matthias, Eremo Camaldolese di Monte Rua, „Analecta Cartusiana”, 274, ed. J. Hogg, A. Girard, D. Le Blevec, Salzburg 2011.
• [32] Curyłło Katarzyna, red., Rytwiańska pustelnia wśród Pomników Historii regionu Świetokrzyskiego. Przewodnik, opracowanie zbiorowe, Sandomierz 2021, s. 30 – 94.
• [33] Czekaj-Słowikowski Maciej, Ochrona krajobrazu kulturowego założeń kamedulskich i pokamedulskich w Polsce. Przegląd zagadnień i zagrożeń, [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 451– 464.
• [34] Czyż Anna Sylwia, Treści ideowe wystroju kościoła i klasztoru w Pożajściu, [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 305 – 336.
• [35] Delumeau Jean, Historia raju. Ogród rozkoszy, przekł. E. Bąkowska, Warszawa 1992.
• [36] Florkowscy, Marzena i Marek, Przewodnik po eremie kamedułów na Bielanach w Krakowie, Wydawnictwo M, Kraków 2009.
• [37] Frigerio Salvatore, Cartoni Ubaldo, Ferrari Matteo, Camaldoli. Note storiche spirituali artistiche, ed. Camaldoli, 2013.
• [38] Górecki Tomasz, Archeological Research in the Hermitage in Tomb 1152 in Sheikh Abd el-Gurna (West Thebes), [w:] Polish Archeology in the Mediterraneam, Vol. 20, 2008, s. 225 – 236.
• [39] Guerquin Bohdan, Zamki w Polsce, Arkady, Warszawa 1974.
• [40] Guttmejer Karol, Siedemnastowieczne fundacje dla kamedułów w Polsce, „Studia nad sztuką renesansu i baroku”, t. 8, Fundator i dzieło w sztuce nowożytnej, cz. 3, red. J. Lileyko, I. Rolska-Boruch, Lublin 2007, s. 55 –79; tenże, tamże: The Seventeenth-Century Fudations for the Camaldolese order in Poland (Sum.), s. 80 –106.
• [41] Guttmejer Karol, „Wieczny pomnik zwycięstwa”: erem kamedulski na Bielanach pod Warszawa, wotum króla Władysława IV, [w:] Kameduli w Warszawie 1641–2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 113 –136.
• [42] Guttmejer Karol, Aneksy , [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 465 – 564.
• [43] Herman Josef Roth, Klostergärten aus Sicht von Botanik und Kulturgeschichte, „Jahrbuch Nassanischen Verein Naturkunde”, 142, Wiesbaden 2021, s. 29 – 55.
• [44] Jamski Piotr, Rysunki dokumentacyjne małej architektury i detalu rzeźbiarskiego w kościele w Wigrach w roku 1921, [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 361– 376.
• [45] Kanior Marian, OSB, Erem San Giorgio di Garda, „Folia Historica Cracoviensia”, 2002, vol. 8, s. 107–111.
• [46] Karpowicz Mariusz, Artyści włoscy w Pożajściu. Pietro Puttini i Giovanni Merli, „Rocznik Historii Sztuki”, 1995, nr 20, s. 317– 334.
• [47] Karpowicz Mariusz, Isidoro Affaita (1622 –1684) Architetto valsoldese in Polonia, Comune di Valsolda, 2009.
• [48] Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. III, województwo kieleckie, red. J.Z. Łoziński, B. Wolff, z. 11, Powiat sandomierski, opr. J.Z. Łoziński, T. Przypkowski, Instytut Sztuki PAN (IS PAN), Warszawa 1962, s. 41– 47 [rys. planu pustelni w Rytwianach – M. Brykowska].
• [49] Kłoczowski Jerzy, Zakony męskie w Polsce w XVI – XVIII wieku, [w:] Kościół w Polsce, t. 2, Wieki XVI – XVIII, red. J. Kłoczowski, Kraków 1969.
• [50] Kłoczowski Jerzy, Od pustelni do wspólnoty, Czytelnik, Warszawa 1987.
• [51] Kochanowski Wacław, Architektura zespołu pokamedulskiego w Wigrach, [w:] „Studia i Materiały do dziejów Suwalszczyzny”, red. J. Antoniewicz, Białystok 1965, s. 139 –174.
• [52] Koralewski Janusz W., Pustelnia Złotego Lasu, Rytwiany 2012.
• [53] Kret Wojciech, Problematyka artystyczna kościoła OO. Kamedułów na Bielanach pod Krakowem, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1967, t. XII, z. 3 – 4, s. 23 – 55.
• [54] Królikowski Jeremi, Sakralne widzenie krajobrazu/Sacral Vision Landscape, „Sacrum w krajobrazie”, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 17, Komisja Krajobrazu Kulturowego, Sosnowiec 2012, s. 41 – 46.
• [55] Lugano Placido L., La Congregazione Camaldolese degli Eremiti di Monte Corona, Roma-Frascati 1908.
• [56] Lubomirski Stanisław Herakliusz, Rozmowy Artaksesa i Ewandra, wyd. J. Dabrowska-Kojko, Warszawa 2006 („Biblioteka Pisarzy Polskich”, 32).
• [57] Łoza Stanisław, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.
• [58] Ługowski Piotr, Fontana i Dominik Merlini a rokokowa faza budowy kościoła na Bielanach w Warszawie, [w:] Kameduli w Warszawie 1641 – 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 137– 151.
• [59] Łyczak Monika, Książyńska Agnieszka, Kamedulski erem „Pustelnia Złotego Lasu” w Rytwianach w świetle badań archeologicznych, [w:] Silva Aurea w Rytwianach 1517– 2017. Studia z dziejów kościoła i eremu, red. ks. T. Moskal, Muzeum Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2021, s. 153 –197.
• [60] Majdecki Longin, Historia ogrodów, t. I, Od Starożytności do Baroku (wyd. I, 1978), Zmiany i uzupełnienia A. Majdecka-Strzeżek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
• [61] Małkiewicz Adam, Zespół architektoniczny na Bielanach pod Krakowem, Prace z Historii Sztuki, „Zeszyty Naukowe UJ”, Kraków 1962, nr 43, s. 143 –186.
• [62] Małkiewicz Adam, Z historycznej i artystycznej problematyki kościoła kamedułów na Bielanach pod Krakowem, Prace z Historii Sztuki, „Zeszyty Naukowe UJ”, Kraków 1972, nr 10, s. 83 –108. Meškauskas Statys, Pažaislis, „Mintis”, Vilnius 1983.
• [63] Milecka Małgorzata, Średniowieczne dziedzictwo sztuki ogrodowej klasztorów europejskich, „Hereditas Monasteriorum”, 2012, nr 1, s. 31– 56, https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Hereditas_Monasteriorum/Hereditas_Monasteriorum-r 2012-t1/ Hereditas_Monasteriorum-s31-56.pdf [dostęp: 6.10.2019].
• [64] Milecka Małgorzata, Malawski Seweryn, Ogrody klasztorne w krajobrazie historycznym Lublina, Lublin 2022, s. 2 – 62.
• [65] Miłobędzki Adam, Architektura Polska XVII wieku, [w:] Dzieje Sztuki Polskiej, t.4, Sztuka polska XVII wieku, cz. 1, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1980.
• [66] Mittarelli Johannes Benedicto, Costadoni Anselmo, Annales Camaldulenses Ordinis Sancti Benedicti… , vol. 8, Venetiis 1764, t. VIII, IX, XXVI.
• [67] Mitkowska Anna, Rozważania o wartościowaniu ogrodów, [w:] Wartościowanie w ochronie i konserwacji zabytków, red. B. Szmygin, Lublin 2012, s. 121 – 134.
• [68] Mojżyn Norbert, Rajski ogród jako topos szczęścia w chrześcijaństwie komunikacji kulturowej/ A Paradise Garden as the Top of Happiness, in Christian Cultural Communication, „Kultura-media-teologia”, 2018, nr 34, s. 28 – 61, https://kmt.uksw.edu.pl/media/pdf/kmt_34_02_moj-zyn.pdf [dostęp: 5.09.2022].
• [69] Mulitzer Matthias, Eremitischer Klosterbau im Vergleich, [w:] The Mystical Tradition and the Cartusians, „Analecta Cartusiana”, red. J. Hogg, vol. 13, Salzburg 1997 [b.s.].
• [70] Mulitzer Matthias, Die Architektur der Kameldulenser Eremiten von Monte Corona in Europa (Monasticon Coronese II), „Analecta Cartusiana”, 311, Salzburg –Wien 2014.
• [71] Mulitzer Matthias, Einhelt und Vielfalt in der Klosterarchitektur der Kameldulenser von Monte Corona/Jedność i różnorodność architektury klasztornej kamedułów kongregacji Monte Corona, [w:] Kameduli w Warszawie 1641–2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 27– 74.
• [72] Mulitzer Matthias, Zur Atchitektur von zwei Klisternebauten in Osterreich und Venezuela 1986 – 2017 (O architekturze dwóch nowych budynków klasztornych w Austrii i Wenezueli), [w:] Silva Aurea a Rytwianach 1617– 2017. Studia z dziejów kościoła i eremu, red. ks. T. Moskal, Sando mierz 2021, s. 336 – 359.
• [73] Myczkowski Zbigniew [nt. ogrodów na Bielanach krakowskich i w Rytwianach], [w:] 400 lat Pustelni Złotego Lasu w Rytwianach, 1617– 2017, red. ks. W. Kowalewski, K. Curyło, B. Jelonek, Rytwiany 2017, s. 76 –78.
• [74] Myczkowski Zbigniew, Krajobraz kulturowy – fenomen integracji dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, „Wiadomości Konserwatorskie”, 2018, nr 56, Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, red. K. Kuśnierz, Warszawa – Kraków, s. 70 – 87.
• [75] Myszka-Stąpór Izabela, Elementy ogrodowe. Ich forma, funkcja i znaczenie. Monografia, red. J. Rylke, B.J. Gawryszewska, Wydawnictwo Sztuka Ogrodu. Sztuka Krajobrazu, 3, 2014, s. 166 – 175, https:/www.sztukakrajobrazu.pl/nr32014.pdf [dostęp: 4.08.2021].
• [76] Niewalda Waldemar, Badania architektoniczne w zespole klasztoru OO. Kamedułów na Bielanach w Krakowie, „Krakowska Teka Konserwatorska”, 2010, t. 8, s. 31– 65.
• [77] Paknys Mindaugas, Nowe źródła o artystach w Pożajściu w kręgu mecenatu Krzysztofa Zygmunta Paca, „Biuletyn Historii Sztuki”, 2000, nr 62 (1– 2), s. 153 – 159.
• [78] Paknys Mindaugas, Pažaislio vienuolyno statybos ir dekoravino istorija, Mokslinė monografija, Lietuvos kultūros tyrimu institutas, Vilnius, 2013 (streszczenie: https://www.lituanistika.lt/content/95121.pdf [dostęp: 20.11.2022]).
• [79] Paczuska Anna, Zielnik klasztorny. Sekrety Bożej apteki, www.zielnik-klasztorny-anna-paczuska.pdf [dostęp: 10.09.2019].
• [80] Paknys Mindaugas, Pažaislio kamaldulio sodai, „Acta Academiae Artium Vilnensis”, 2018, t. 88 – 89, s. 69 –75, https://www.lkti.lt/uploads/Leidiniai/2020/Pazaislio%20eremas%20 kamalduliu%20vienuolyno%20istorija%20(ivadas).pdf [dostęp: 10.01.2023].
• [81] Pałęcki Waldemar Jan, MSF, Służba Boża kamedułów polskich …, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2012.
• [82] Pustelnia Złotego Lasu w Rytwianach, 1617– 2017, red. ks. W. Kowalewski, K. Curyło, B. Jelonek, Rytwiany 2017.
• [83] Reguła św. Benedykta i Konstytucje Zgromadzenia Kamedułów Pustelników Góry Koronne. Przejrzane i uzupełnione przez Ojca Św. Klemensa IX, Kraków 1912.
• [84] La Riserta naturale biogenetica di camaldoli 1012 – 2012. Mille anni de rapporto uomo – foresta, red. A. Bottecci, Camaldoli, Millenario.
• [85] Rojkowska-Tasak Halina, Wyszyńska Elżbieta, Bielany w Krakowie od razu zbudowano. Wyniki badań archeologiczno-konserwatorskich w klasztorze oo. kamedułów z lat 2005 –2011, [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 257– 283.
• [86] Rotter Lucyna, Architektura i wystrój eremów kamedulskich w świetle prawodawstwa zakonnego, „Foliae Historiae Cracoviensis” 2005, nr 11, s. 73 – 86.
• [87] Rusek Franciszek, Eremus Marchionals, czyli pustelnia kamedułów w Szańcu 1722 – 1819, https://www.bsck.busko.pl/turystyka/historia/342-eremus-marchionalis.html [dostęp: 2.03.2022].
• [88] Schüllner Simone, Die Gartenkultur der Kartäuser unter besonderer Berücksichtigung der Kartausen im Rheinland, „Analecta Cartusiana”, 303, red. S. Excollen, A. Girard, De Le Blavec, Salzburg 2014.
• [89] Siewniak Marek, Mitkowska Anna, Tezaurus sztuki ogrodowej, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 1998.
• [90] Sito Jakub, Rokokowe stiuki w kościele kamedułów na Bielanach w Warszawie, [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 143 – 164.
• [92] Skawiński Kazimierz, ks., Ideał życia pustelniczego w zakonie kamedułów, [w:] Idźcie do Źródła. 2001, Materiały z sympozjum, red. W. Kowalewski, ks., II wyd., Rytwiany 2021, s. 14 – 46.
• [93] Szafrańska Małgorzata, Człowiek w renesansowym ogrodzie, Wydawnictwo Miniatura, Kraków 2011.
• [94] Szołdrski Władysław, Historia Kościoła i Cudownego Obrazu Najświętszej Marii Panny w Tuchowie, Cieszyn 1920.
• [95] Šinkūnaitė Laima, Baroko pilnatis Pažaislio vienuolyno ansamblyje, „Darbai ir dienos”, 2001, t. 26, s. 7– 28.
• [96] Śliwińska Dorota, Zespół zabudowy eremitorium oo. kamedułów na Bielanach – stan zachowania oryginału, [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 193 – 248.
• [97] Śliwińska Dorota, Kalendarium, [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 565 – 578.
• [98] Świdrak Marek, Uwagi na temat fundacji kościelnych w Kłobucku i Krzepicach, [w:] Sztuka Polski Środkowej. Studia VI. Sztuka nowożytna, red. A. Barczyk, Gryglewski, Łódź 2016, s. 110 – 111.
• [99] Tomkowicz Stanisław, Bielany, („Biblioteka krakowska”, 26), Kraków 1904.
• [100] Tomkowicz Stanisław, Bielany, „Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, 1906, nr 2, III, Powiat krakowski, s. 6 – 52.
• [101] Wanat Benignus Józef, Paralelizm wartości ideowych, artystycznych i przestrzennych eremu oo. Kamedułów na Bielanach w Krakowie z pustelnią karmelitów bosych w Czernej do końca XVIII wieku, „Folia Historia Cracoviensis”, 2015, vol. 11, s. 91–116.
• [102] Witkowski Rafał, Wizyta kościoła i eremu Pożajskiego WW. Ichmościów księży kamedułów w roku 1797 miesiąca augusta 3-ciego dnia. 2014, [Witkowski Rafał, Pažalislio kamaldulty vienuolyno ir bažnyčios 1797 mety rugpjūčio 3 dienos vizitacija, „Bažnyčios istorijos studijos”, 2014, t. 7, Vilnius, s. 193 –290].
• [103] Witkowski Rafał, Duchowość kamedułów kongregacji Monte Corona. Wprowadzenie do problematyki, [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 11– 18.
• [104] Zachariasz Agata, Piękno i użyteczność – o sztuce uprawy roślin użytkowych, „Czasopismo Techniczne”, 2012, z. 30, „Architektura”, 2012, z. 8.A, s. 27– 39.
• [105] Zachariasz Agata, Sacrum i ogród – wzniosłość i genius loci, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 2013, nr 22, Sosnowiec, s. 113 –127.
• [106] Zarewicz Ludwik, Zakon Kamedułów. Jego fundacje i dziejowe wspomnienia w Polsce i na Litwie […], Kraków 1871, http://www.wbc.poznan.pl/libra [dostęp: 2019 – 2023].
• [107] Żmudziński Jerzy, Sala z widokami klasztorów kamedulskich i portretami fundatorów w budynku tzw. foresterii (lub Domu Królewskiego, później zwanego Schindlerówką) w klasztorze Kamedułów na Bielanach w Krakowie (połowa XVIII w.), „Biuletyn Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa”, 2009/2010, nr 59, s. 167 – 172.
• [108] Żmudziński Jerzy, Rezydencjonalne aspekty początkowych dziejów budowy klasztoru kamedułów na Bielanach w Krakowie, [w:] Kameduli w Warszawie 1641– 2016. 375 lat eremu na Bielanach, red. K. Guttmejer, A.S. Czyż, Miasto stołeczne Warszawa, Warszawa 2016, s. 249 – 255.
• [109] Brykowska Maria, Nowożytne zespoły sakralne 1. połowy wieku XVII w Polsce, rozprawa doktorska na Wydziale Architektury PW pod kierunkiem doc. dr A. Miłobędzkiego, Warszawa 1966.
• [110] Brykowska Maria, Erem w Pożajściu. Barokowy, architektoniczny zespół sakralny w ogrodach, mps [w druku: „Barok” – UW], Warszawa 2023.
• [111] Brykowska Maria, Brykowski Ryszard, Studium naukowo-historyczne do prac konserwatorskich przy tzw. Eremie Tęczyńskiego, w klasztorze pokamedulskim w RYTWIANACH, mps PKZ, o/Warszawa, w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach, Warszawa 1959.
• [112] Brykowska Maria, Oborska Irena, Urbanowicz Bohdan, Zalecenia i wytyczne konserwatorskie do Zespołu Pokamedulskiego w Wigrach, mps w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku, 1986.
• [113] Ciołek Gerard, Założenia klasztorów ogrodów w Polsce od X do XIX wieku, materiały zgromadzone zostały w latach 1938 –1966 r., „Teki Ciołka” rkps/mps, w archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa.
• [114] Opus P.P. Placidi Perusini… da vita insignorum eremitatum et historiae eremorum Camaldulensium … [przed 1652], rkps, w archiwum Biblioteki Książąt Czartoryskich w Krakowie, sygn. 3146; mf BN.
• [115] Potocka Halina, Ukształtowanie przestrzenne i zabytki Bielan, mps, w archiwum Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, nr 170, Warszawa 1952.

Uwagi

PL

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa nr SONP/SP/546092/2022 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2024).