Kaplica Św. Antoniego w Kopalni Soli „Wieliczka” przykładem ratowania kulturowego i naturalnego dziedzictwa

• Autorzy: Wolańska Agnieszka , Przybyło Jerzy

Warianty tytułu

EN

The Chapel of St. Anthony in the “Wieliczka” Salt Mine – an example of saving cultural and natural heritage

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Tematem niniejszego artykułu jest kaplica Św. Antoniego, znajdująca się na I poziomie (ok 64 metrów głębokości; nr inwentarzowy I/17) w Kopalni Soli „Wieliczka”. Jest ona jednym z najcenniejszych obiektów wśród dziesiątków innych udostępnianych turystom. Jej wyjątkowość polega na tym, że została od początku zaprojektowana jako miejsce kultu, wydrążone w jednej bryle soli zielonej. Pierwotny wystrój wnętrza powstał w latach 1690-1710 i nosi cechy stylu barokowego. Niefortunne położenie kaplicy w pobliżu szybu Daniłowicza oraz sytuacja hydrogeologiczna rejonu komory Włodkowice sprawiło, że solny wystrój kaplicy od początku był skazany na niszczącą działalność wody. Z uwagi na swoją zabytkowość i unikatowość kaplica jest miejscem szczególnie ważnym w aspekcie jej zabezpieczenia i przekazania następnym pokoleniom górniczego dziedzictwa. Niniejszy artykuł przestawia uwarunkowania przyrodnicze, historię jej powstania i zabezpieczania. Opierając się na dostępnych materiałach (publikowanych i niepublikowanych) przywołuje najbardziej spektakularne prace, które zostały w niej wykonane. Autorom szczególnie zależało na skupieniu uwagi na współczesnych pracach zabezpieczających, które zostały przeprowadzone w XX i pierwszych 18 latach XXI wieku. Naszym celem było udokumentowanie i zebranie wszystkich dostępnych przekazów (projektów, koncepcji, opracowań) mając nadzieję, że pomoże to w prowadzeniu dalszej ochrony tego miejsca.

EN

The topic of this article is the Chapel of St. Anthony located on the Level I (approximately 64 m underground, inventory number I/17) in the “Wieliczka” Salt Mine. It is one of the most valuable and outstanding sites available to tourist. Its uniqueness derives from the fact that this chamber was designed to be a place of religious workship cut out of one lump of green rock salt. The original interior design was created between 1690 and 1710 and carries the features of the Baroque style. The unfortunate location of the chapel near the Daniłowicz Schaft and the hydrogeological situation of the Włodkowice Chamber meant that, from the very beginning, the chapel’s salt décor was exposed to the destroying force of water. Due to its historical value and uniqueness, the chapel is a particularly important place especially in the aspect of its protection and maintenance for generations to come. This article presents the natural conditions, the history of its creation and preservation. Based on the available materials (published and unpublished), it recalls the most spectacular works that have been created in the chapel. The authors were particularly interested in focusing on contemporary security works that were executed in the twentieth and first 18 years of the twenty first century. Our goal was to document and collect all available information (projects, concepts, bibliographies) hoping that this will help to further protect this place.

Słowa kluczowe

PL

Kopalnia Soli „Wieliczka”; kaplica Św. Antoniego; dziedzictwo

EN

Wieliczka Salt Mine; St. Anthony’s chape; heritage

• Wydawca: Polskie Stowarzyszenie Górnictwa Solnego
• Czasopismo: Przegląd Solny
• Rocznik: 2019/2020
• Tom: T. 15
• Strony: 89--106
• Opis fizyczny: Bibliogr. 83 poz., rys.

Twórcy

autor

Wolańska Agnieszka

• Kopalnia Soli „Wieliczka” Trasa Turystyczna sp. z o.o. Park Kingi 10, 32-020 Wieliczka

autor

Przybyło Jerzy

• Kopalnia Soli „Wieliczka” S.A., Park Kingi 1, 32-020 Wieliczka

Bibliografia

• BATKO A., 1966. O rozwoju ruchu turystycznego w kopalni Wieliczka, w: Górnicze Surowce Chemiczne Nr 2, Katowice, s. 49-51.
• BATKO A., 1970. Rozwój turystycznej, zabytkowej części kopalni soli Wieliczka., w: Górnicze Surowce Chemiczne, R. 9, Nr 4 (29). s. 38, 42
• BOBILEWICZ J., 1924. Kraków i jego okolice - przewodnik z planem miasta i ilustracjami przedstawiającymi najcennejsze jego zabytki pamiątki. Warszawa, s. 120.
• BOCZKOWSKI F., 1843. O Wieliczce pod względem historyi naturalnej i kąpieli, Bochnia s. 11-12.
• CAŁA M. CIEŚLIK J. FLISIAK J., 2011. Analiza geomechaniczna wraz z ustaleniem sposobów zabezpieczenia dla komór kaplica św. Antoniego, Nowa, Włodkowice, Janowice, podszybie Daniłowicza poz. I i wyrobisk nadległych w tym rejonie. Fundacja „Nauka i Tradycje Górnicze” przy Wydziale Górnictwa i Geoinżynierii Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.
• CHARKOT J., 2003. Problematyka zabezpieczania i konserwacji zabytkowych wyrobisk kopalni wielickiej, Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce, t. XXIII, s. 9-36.
• CHARKOT J., KRZYSZTOFEK D., 2014. Dzieje szybu Daniłowicza. Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce, t. XXIX, s. 7-32. Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka.
• CZERNECKI J., 1907. Otchłanie Wielickie. Kraków.
• CZESŁAW [Feliks Piestrak], 1903. W podziemiach Wieliczki. Ilustracje [Fot.] Jana Czarneckiego. Wieliczka, s. 18-21.
• DŁUGOSZ A., 1958. Wieliczka Magnum Sal jako zabytek kultury materialnej. Warszawa.
• DŁUGOSZ A., 1966. Zabytki wielickie - Przewodnik. Wyd. IV poszerzone, Kraków, s. 8-9.
• GRABOWSKI A., 1822. Historyczny opis miasta Krakowa i jego okolic (z rycinami). Drukiem Józefa Mateckiego. s. 238-239
• DYBA O., 1995. Prace przy zabytkach nieruchomych prowadzone na terenie Krakowa i województwa krakowskiego w latach 1993-1994. Wiadomości konserwatorskie województwa krakowskiego. Z. 3/1995. s. 138.
• DYBA O., 1996. Prace przy zabytkach nieruchomych prowadzone na terenie województwa krakowskiego w 1995 r. Wiadomości konserwatorskie województwa krakowskiego. Z. 4/1996. s. 219.
• HANIK M., 1988. Wieliczka – siedem wieków polskiej soli. Warszawa.
• HOFFMANOWA z TAŃSKICH K., 1876. Dzieła. Opisy niektórych okolic Polski – Opis czwarty. Przejażdżka w krakowskie (w r. 1827). Wydanie nowe pod redakcją Narcyzy Żmichowskiej, T. V. Warszawa. s. 194, 200-201. Hof- und Staats - Handbuch der Östereichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1856, 1889-1916. Wien.
• JANICKA-KRZYWDA U., 1999. Górnicy wielickiej kopalni, Kraków.
• KALWAJTYS E., 1996. Kaplica Św. Antoniego w kopalni soli w Wieliczce, Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce, t. XIX, Wieliczka, s. 47-110.
• KALWAJTYS E., 1995. Święty Antoni, poratuj swoją kaplicę! w: Panorama Wieliczki. Rok 2, Nr 12. s 10.
• KALWAJTYS E., 1983. Sakralne zabytki w kopalni soli w Wieliczce, w: Spotkania z Zabytkami, Z. 2 (12). R. VII, s. 25-30. Fot. nr 3 i 4.
• KALWAJTYS E., 1989. Stan zachowania i problemy konserwatorskie zabytków sztuki górniczej w kopalni wielickiej. SMDŻ. T. XV:1989 r. Wieliczka, s. 180-182.
• KALWAJTYS E., 2013. Z wiary i tradycji górniczej. Kaplice w Kopalni Soli w Wieliczce, w: Skarb/Treasure. Kopalnia Soli „Wieliczka” The Wieliczka Salt Mine, red. A. Nowakowski, Kraków, s. 152.
• KAMIŃSKI Z., 1919. Przewodnik dla zwiedzających kopalnie wielicką. Szkic opisowy z rycinami w tekście. Kraków
• KECKOWA A., 1963. Instrukcje górnicze dla żup krakowskich z XVI-XVIII wieku. Źródła do dziejów Nauki i Techniki. Tom IV. Zakład Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk. Wrocław – Warszawa – Kraków, 1963 r. s. 117-119, 139-142.
• KNAPIK S., 1986. Technologia odtwarzania niszczejących zabytków solnych oparta o materiał solopodobny oraz metodę adherentnych form powłokowych, w: Sesja problemowa: Zasady postępowania konserwatorskiego przy konserwacji zabytkowej kopalni soli w Wieliczce. Wieliczka, 1986 r. Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków – Oddz. w Krakowie oraz Wydział Ochrony Zabytków Urzędu Miasta Krakowa przy współudziale Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce. s. 83-89.
• KONWERSKA B., 2016. Kaplica św. Antoniego w kopalni soli w Wieliczce, Wieliczka.
• KORNECKI W., 1879. Przewodnik z katalogiem salin w Wieliczce. Kraków, s. 10.
• JODŁOWSKI A., 2000. Żupa Solna w Wieliczce, s. 139- 140.
• LEONHARDT E. R., 1886. Die studien-reise des Oesterreichischen ingenieur- und architekten-vereines im september 1885 nach Mähren, Schlesien, Galizien und Ungarn [Podróż naukowa austriackiego stowarzyszenia inżynierów i architektów we wrześniu 1885 r. przez Morawy, Śląsk, Galicję i Węgry]. Wien, s. 42, 49.
• ŁUSZCZKIEWICZ W., 1875. Przewodnik po Krakowie i jego okolicach z dodaniem wszelkich wiadomości i objaśnień potrzebnych dla podróżnych. Kraków, s. 146-147.
• MARKOWSKI I., 1978. Zarys rozwoju przestrzennego kopalni wielickiej. Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce, t. VII, s. 7-28. Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka.
• MĄCZYŃSKI J., 1845. Pamiątka z Krakowa. Opis tego miasta i jego okolic, z rycinami i planami. Część III. Nakładem i drukiem Józefa Czecha. Kraków, s. 310-311.
• Oesterreichischen Zeitschrift für Berg-und Hüttenwesen. Wien, Roczniki 1856, 1871–1889, 1892, 1897.
• ORŁOWICZ M., 1914. Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiżu, Orawie i Śląsku Cieszyńskim. Lwów, reprint 1998, Krosno, s. 315.
• PALUCH-STASZKIEL K., 1981. Kaplica bł. Kingi w Kopalni Soli w Wieliczce. SMDŻ. T. 10, Wieliczka, s. 104,-105, 111-112, 126-128.
• PAWLIK J., 2000. Kaplica św. Antoniego – Czy można wygrać z naturą? w: Panorama Powiatu Wielickiego. R. VI, Nr 4 (90). s. 24.
• PIESTRAK F., 1903. Kilka słów o Wieliczce i jej kopalniach. Nakł. autorów z ilustracjami Jana Czarneckiego. Kraków. 1903 r. Także: Reprint z 1990 r.
• PIESTRAK F., 1912. Przewodnik po Wieliczce i jej kopalniach. Wieliczka, Wydanie II, s. 76-78.Przewodnik dla zwiedzających żupy solne w Wieliczce, 1860, Kraków.
• ROLLE M., ok. 1898. Wieliczka. w: Galicja w słowie i obrazach. Kraków, s. 16.
• SŁOWIK J., 1927. Wieliczka - Nowy, ilustrowany opis salin wielickich ze szczególnym uwzględnieniem części turystycznej kopalni. Wieliczka. Lwów, s. 47.
• SOSNOWSKI K., 1948. Ziemia krakowska - Szczegółowy przewodnik wycieczkowy. T. 2. - Pogórze karpackie. Kraków, s. 82.
• STANISZEWSKI W., 1912. Wieliczka. Wędrowiec. R. 2, Nr 8. s. 167.
• TURSKI J. K., 1868. Przewodnik dla zwiedzających kopalnie Wieliczki, Kraków, s. 26-27.
• WALCZY Ł., (oprac.) 2003. Postrzeżenia nad kopalniami soli w Wieliczce P. Berniarda z 1775 roku. SMDŻ, T XXIII, s.203-223.
• Wieliczka - Zabytkowa Kopalnia Soli - Muzeum Żup Krakowskich.
• Przewodnik. 1981, Teksty: Jerzy Grzesiowski, Antoni Jodłowski, Elżbieta Kalwajtys, Roman Kędra, Krystyna Paluch-Staszkiel, Józef Piotrowicz, Janusz Wiewiórka. Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, s. 19-20.
• Wieliczka - Zabytkowa Kopalnia Soli - Muzeum Żup Krakowskich. Przewodnik. 2006. Teksty: Józef Charkot, Antoni Jodłowski,
• Wojciech Gawroński, Elżbieta Kalwajtys, Witold Kuc, Małgorzata Międzobrodzka. Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, s. 12-14.
• Wieliczka - Zabytkowa Kopalnia Soli - Muzeum Żup Krakowskich. Przewodnik. 2015. Teksty: Józef Charkot, Antoni Jodłowski, Elżbieta Kalwajtys, Witold Kuc, Małgorzata Międzobrodzka, Klementyna Ochniak-Dudek, Marek Skubisz, Barbara Konwerska. Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, s. 14-18.
• WINDAKIEWICZ E., 1938. Kaplice w kopalni wielickiej, w: Życie Techniczne T. 14, s. 188-189.
• WINDAKIEWICZ E., 1897. Wieliczka – Monographie, w: Bergund Hüttenmänisches Jahrbuchder k. k. Bergakademie zu Leoben und Pribram und der Königlich- Ungarischen Bergakademie zu Schemnitz. MANZ‘sche k.u.k. Hof-Verlags- und Uniwersitäts-Buchhandlung in Wien. T. 45, Z. 1, 2. s. 129.
• WOLAŃSKA A., 2007. Wieliczka. Zabytkowa Kopalnia Soli. Przewodnik, Kraków, s.8.
• WOLAŃSKA A, SKUBISZ M., 2016. Krzyż i sól dziedzictwo wiary wielickich górników, Wieliczka.
• WOLAŃSKA A, 2018. Wiara i patriotyzm w rzeźbach wielickich górników, Kraków.
• WOLAŃSKA A., 2018. Rzeźbiarstwo w soli/Sculpture in salt. W: Przegląd solny/Salt Review, 14, s. 132-144.
• ZEJSZNER L., 1843. Krótki rys historyczny, geologiczny i górniczy Wieliczki, s. 23, 82-83, 120.
• BRUDNIK K., BARMUTA P.,1987. Budowa geologiczna komory Włodkowice, Wieliczka, marzec 1987 r. Archiwum Działu Mierniczo-Geologicznego Kopalni Soli „Wieliczka” S.A.
• CEHAK L., Inwentarz Archiwum Salinarnego za lata 1772 – 1867, Exh. Nr 136/1856, 60/1857, 3195/1858, kserokopia rękopisu z lat 1921–1938, MŻKW.
• GURBIEL Z., ŁASUT M., KLICH St., 1995. Analiza stanu górotworu w rejonie Komory Kaplica Św. Antoniego wraz z określeniem koniecznych robót górniczych zabezpieczających, część I, III, IV, msp.
• KNAPIK S., 1986. Technologia odtwarzania niszczejących zabytków solnych oparta o materiał solopodobny oraz metodę adherentnych form powłokowych. w: Sesja problemowa: Zasady postępowania konserwatorskiego przy konserwacji zabytkowej kopalni soli w Wieliczce. Wieliczka, 1986 r. Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków – Oddz. w Krakowie oraz Wydział Ochrony Zabytków Urzędu Miasta Krakowa przy współudziale Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce. s. 83-89.
• KOT M., 2019. Roboty górniczo-remontowe wykonane w Kaplicy św. Antoniego na poziomie I w latach 2006-2018, zestawienie, msp.
• TAJDUŚ A. z zespołem, 1995. Określenie stanu naprężeń w rejonie komory Kaplica Św. Antoniego w Kopalni Soli „Wieliczka” w: Analiza stanu górotworu w rejonie Komory Kaplica Św. Antoniego wraz z określeniem koniecznych robót górniczych zabezpieczających, część II, msp.
• TAJDUŚ A., październik 1997. Ekspertyza: Określenie stanu nprężenia w rejonie komory Kaplica św. Antoniego w Kopalni Soli „Wieliczka”. Wykonał Zespół Katedry Geomechaniki w składzie: prof. dr hab. inż. Antoni Tajduś, mgr Andrzej Barnat, mgr Stanisław Machaj, konsultant: mgr inż. Jerzy Klich, Kraków, s. 15. Rys. 20 + 4 nlb.
• MARKOWSKI W., 2016. Szkic do rekonstrukcji posągu Augusta II Mocnego z kaplicy św. Antoniego w wielickiej kopalni soli, Wieliczka, maszynopis.
• MATYSIK A., z zespołem, 1983, Koncepcja zabezpieczenia komory Kaplica Św. Antoniego w Kopalni Soli Wieliczka, msp.
• PARCHANOWICZ J., DĘBKOWSKI R., lipiec 2001. Projekt Techniczny Zabezpieczenia Górniczego Komory Kaplica św. Antoniego w KS Wieliczka. Wrocław, Centrum Badawczo Projektowe Miedzi „Cuprum” sp. z o.o.
• PŁUSKA I., PACIOREK M., KOZIEŁ K., z zespołem, 1994. Program prac badawczych i konserwatorskich zabytkowego wystroju solnego Kaplicy Św. Antoniego w Kopalni Soli w Wieliczce, mps.
• PŁUSKA I., PACIOREK M., KOZIEŁ K., ROGÓŻ M., maj 2000.Program prac konserwatorskich zabytkowego solnego wystroju rzeźbiarskiego kaplicy św. Antoniego (1698 r.) w Kopalni soli w Wieliczce. (Program realizacyjny). Opracował Zespół Pracowni Konserwacji Dzieł Sztuki „SIMA ART.”, Kraków, s. 30. Rys. 1.
• PŁUSKA I., PACIOREK M., KOZIEŁ K., ROGÓŻ M., czerwiec-grudzień 1995. Badania własności strukturalno-morfologicznych i budowy wewnętrznej zielonych soli wielickich jako podstawa do opracowania materiałów i metod konserwatorskich dekoracji rzeźbiarskich wystroju wnętrza kaplicy św. Antoniego (1698 r.) w kopalni soli w Wieliczce. Opracował zespół Pracowni Konserwacji Dzieł Sztuki „SIMAART”. Opracowaniewyników chemicznych: mgr chemii Maria Rogóż. Opracowanie metod konserwatorskich: prof. Marian Paciorek prof., Ireneusz Płuska, mgr Krystyn Kozieł. s. 79, Fot. 21. Rys. 34. Tab. 3.
• Program prac badawczych nad sposobem likwidacji wycieków kopalnianych w rejonie trasy turystycznej w Kopalni Soli w Wieliczce, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Górnictwa Surowców Chemicznych, luty 1976. Kraków, mpis, archiwum KSW.
• PRZYBYŁO J., 1997. Budowa geologiczna najbliższego otoczenia kaplicy św. Antoniego. Wieliczka, czerwiec 1997. Archiwum Działu Mierniczo-Geologicznego Kopalni Soli „Wieliczka” S.A.
• PRZYBYŁO J., STECKA J., 2001. Budowa geologiczna i zjawiska hydrogeologiczne kaplicy św. Antoniego. Wieliczka, kwiecień 2001 r. Archiwum Działu Mierniczo-Geologicznego Kopalni Soli „Wieliczka” S.A.
• RAZOWSKI M., z zespołem, 1984. Opracowanie wyników badań radarowych przeprowadzonych w systemie SIR w komorze Św. Antoniego, msp.
• SARAMA St., PATEREK Z., NALEPA A., sierpień 1962. Projekt techniczny odwodnienia Trasy Turystycznej. Biuro Projektów Kopalnictwa Surowców Chemicznych BIPROKOP w Chorzowie. Kraków.
• SKUBISZ M (rys.), 2015. Kaplica Św. Antoniego – inwentaryzacja elewacji murów i portali. Skala 1:10 (5 arkuszy).
• Sprawozdanie z badań nad dwuroztworowymi tworzywami chemicznymi dla iniekcji górotworu w Kopalni Soli w Wieliczce, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Górnictwa Surowców Chemicznych, grudzień 1976. Kraków, mpis, archiwum KSW.
• Sprawozdanie z prac badawczych nad sposobem likwidacji wycieków kopalnianych w rejonie trasy turystycznej Kopalni Soli w Wieliczce, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Górnictwa Surowców Chemicznych, grudzień 1976. Kraków, mpis, archiwum KSW.
• STACHURA D., 2006. Projekt techniczny tymczasowego zabezpieczenia kaplicy św. Antoniego, na poziomie I., mszp.
• SZEWCZYK J. z zespołem, 2016. Badanie deformacji powierzchni i górotworu w rejonie centralnym kopalni w aspekcie ochrony powierzchni i wyrobisk, prowadzenia podsadzania wyrobisk oraz zagrożeń wodnych. Wieliczka.
• TRZÓSŁO G., 2018/2019. Koncepcja zabezpieczenia zabytkowych wyrobisk na przykładzie Kopalni Soli „Wieliczka”, praca inżynierska, AGH, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii, mps.
• TRZÓSŁO A., 2014. Koncepcja renowacji muru solnego zamykającego chodnik przed kaplicą św. Antoniego od strony komory Janowice, mszp.
• WÓJCIK J., 1957–1987. notatki, archiwum własne autora.
• WÓJCIK J., 1998–2002. Kwerenda dokumentów Archiwum Kopalni Soli Wieliczka