Antropogeniczne formy krajobrazowe powstałe w pradziejach i wczesnym średniowieczu w dorzeczu środkowej Wieprzy

• Autorzy: Rączkowski W.

Warianty tytułu

EN

Prehistoric and Early Middle Age anthropogenic forms within the landscape of the middle Wieprza river catchment

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W dolinie Wieprzy znajduje się stosunkowo niewiele form antropogenicznych o genezie pradziejowej lub wczesnośredniowiecznej widocznych obecnie w krajobrazie. Są to głównie kurhany oraz grodziska. Kurhany pochodzą z okresów od epoki brązu po wczesne średniowiecze, natomiast grodziska reprezentują wyłącznie okres wczesnego średniowiecza. Tradycyjnie funkcja kurhanów sprowadzana jest do miejsca pochówku zmarłego, a grodziska miały pełnić głównie rolę związaną z obronnością. Coraz częściej pojawiają się interpretacje wskazujące, że kurhany mogły również odgrywać rolę legitymizowania praw do danego terytorium, wyznaczać granice terytorialne poszczególnych grup społecznych. Unikatowy wczesnośredniowieczny zespół osadniczy z okolic Wrześnicy pozwala na jego interpretację (w tym krajobrazowych form antropogenicznych) jako złożoną strukturę społeczno-kulturową, w której wszystkie elementy były ze sobą powiązane znaczeniowo.

EN

Anthropogenic forms within the landscape of the central catchment of the Wieprza river are only a small part of the traces of primeval and medieval cultural activity. Likewise, the range of these remains is very narrow. So far only two types of such remains have been identified. They are barrows (earth or stone-earth mounds connected with burials) and the ramparts of medieval strongholds. The burial mounds currently identified in the landscape date from different periods – from the Bronze Age (approx. 1000 BC.) to the early Middle Ages. They not only occur in clusters numbering from several to hundreds, but also in isolation. It is hard to define any clear cultural patterns connected with the location and construction of the mounds in any specific period. In the regions of Janiewice and Żukowo the burial mounds were built on elevated ground, on small morainic hills. It has not been ruled out that such locations were chosen consciously, so that the form of the mound would not only dominate the past landscape but also serve as a point of reference for the local community (as well as any travellers). The second category of archaeological sites whose form in the landscape has survived are strongholds. In the catchment of the central Wieprza river all the strongholds date from the early Middle Ages. Three are situated in the Wieprza valley: Wrześnica (site 7) and Sławsko (site 5) on the flood plain, and Stary Kraków (site 6) on the edge of the valley. Three remaining sites are located a few kilometres east of the Wieprza valley: in Gać (site 2), Kczewo (site 2) and Dobrzęcin (site 3). Each of the six strongholds is in a specific position and of particular size and shape, therefore we can rule out any repetition of construction design. All the strongholds (except for Sławsko) date from the 8th–9th/10th centuries. The largest concentration of anthropogenic earthworks in the central Wieprza catchment can be found around Wrześnica. There is an early medieval stronghold and a complex of six burial mounds. We can also include the remains of medieval villages (all on the left bank of the Wieprza) of which there are no traces visible as landscape forms. The whole settlement complex is unique in Pomerania and the archaeological and environmental research carried out so far leads to discussion as to how the medieval landscape was shaped. I assume that for the elite living in the stronghold the range of visibility related to power, control over the living and the relation between this world and the one of the dead. But there is also another visual relation which seems to be important – the range of visibility from the burial mounds, particularly where larger mounds are concerned. The ancestors buried on the top of the burial mounds had a huge range of visibility over the micro-region and in a symbolic way they controlled the whole range of activities of the living – their settlements, fields and other places of activity. The elite living in the stronghold were also under the control of their ancestors. The whole community could be safe from enemies, inner disturbances in social relations as well as spiritual influences. The community was controlled and protected by their ancestors. Thanks to mutually inclusive relations between the inhabitants of the settlement and those of the stronghold, as well as the ancestors’ graves, a complex structure was created and social structure was authorised and strengthened. From a social aspect both the stronghold and the burial mounds became the proof of power, symbolizing the prestige of the group as well as its elite. The elite who lived in the stronghold could, thanks to the range of visibility, in a both practical and symbolic way control the area and be, in a way, intermediaries for contact between the world of the living (on the left bank of the Wieprza river) and that of the dead (on the right bank of the river). And vice versa, the ancestors could control the world of living. How the positions of the strongholds and burial mounds to be constructed were chosen was not therefore due to environmental conditions but the juncture of the whole social and cultural structure which was essential for the community.

Słowa kluczowe

PL

formy antropogeniczne; krajobraz kulturowy; wczesne średniowiecze; Pomorze; Wieprza

EN

anthropogenic forms; cultural landscape; Early Middle Ages; Pomerania; Wieprza river

• Wydawca: Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich
• Czasopismo: Landform Analysis
• Rocznik: 2008
• Tom: Vol. 7
• Strony: 143--153
• Opis fizyczny: Bibliogr. 29 poy., rys.

Twórcy

autor

Rączkowski W.

• Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Prahistorii, ul. Św. Marcin 78, 61-809 Poznań

Bibliografia

• Barford P. 2005. Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? [W:] J. Nowakowski, A. Prinke, W. Rączkowski (red.), Biskupin... i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Instytut Prahistorii UAM, Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznańskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznań, s. 379–388.
• Florek E. 1994. Rzeźba dna doliny Wieprzy w rejonie Wrześnicywświetle zdjęć lotniczych. [W:]W. Florek (red.), 2. Konferencja „Geologia i geomorfologia Pobrzeża i południowego Bałtyku”. Wydawnictwo WSP, Słupsk, s. 94–97.
• Florek E., Florek W., Kaczmarzyk J. 1998. Studia nad paleohydrologicznymi zmianami koryta Wieprzy i jej rowni zalewowej w okresie subatlantyckim w kontekście funkcjonowania wczesnośredniowiecznego grodziska we Wrześnicy. [W:] M. Dworaczyk, P. Krajewski, E. Wilgocki (red.), Acta Archaeologica Pomoranica, vol. I: XII Konferencja Pomorzoznawcza. SNAP, Szczecin, s. 185–194.
• Florek W. 1991. Postglacjalny rozwoj dolin rzek środkowej części połnocnego skłonu Pomorza. Wydawnictwo WSP, Słupsk.
• Florek W. 2002. Geomorfologiczne walory doliny Wieprzy w rejonie Sławska i Staniewic. [W:] W. Rączkowski, J. Sroka (red.), De rebus futuris memento: przyszłość przeszłego krajobrazu kulturowego Ziemi Sławieńskiej. Fundacja „Dziedzictwo”, Sławno, s. 151–165.
• Johansen B. 1996. The Transformative Dragon. The Construction of Social Identity and the Use ofMetaphors during the Nordic Iron Age. Current Swedish Archaeology, 4: 83–102.
• Kirschenstein J., Kaczmarzyk J. 1994. Ewolucja warunkow hydrologicznych paleokoryta Wieprzy otaczającego grodzisko Wrześnica. [W:] W. Florek (red.), 2. Konferencja „Geologia i geomorfologia Pobrzeża i południowego Bałtyku”. Wydawnictwo WSP, Słupsk, s. 97–101.
• Kobyliński Z. (red.) 1999. Krajobraz archeologiczny. Ochrona zabytkow archeologicznych jako form krajobrazu kulturowego. Res Publica Multitechnica, Warszawa.
• Latałowa M., Rączkowski W. 1999. Szczątki lnu (Linum usitatissimum L.) z wczesnośredniowiecznego stanowiska we Wrześnicy (Polska Połnocna) w interpretacji botanicznej i archeologicznej. Polish Botanical Studies, Guidebook Series, 23: 263–278.
• Layton R. 1999. The Alawa totemic landscape: ecology, religion and politics. [W:] P.J. Ucko, R. Layton (red.), The archaeology and anthropology of landscape: shaping your landscape. Routledge, London, s. 219–239.
• Lock G., Harris T.M. 1996. Danebury revisited: an English Iron Age Hillfort in a digital landscape. [W:] M. Aldenderfer, H.D.G. Maschner (red.), Anthropology, Space and Geographic Information Systems. Oxford University Press, New York, s. 214–240.
• Łosiński W., Olczak J., Siuchniński K. 1971. Źrodła archeologiczne do studiow nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie wojewodztwa koszalińskiego. T. 4. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
• Niesyty M. 1999. Zagospodarowanie i użytkowanie przestrzeni wokoł wczesnośredniowiecznego grodu we Wrześnicy (stan. 7, powiat sławieński, woj. zachodniopomorskie) w świetle źrodeł archeologicznych i przyrodniczych. Instytut Prahistorii UAM, Poznań. Maszynopis pracy magisterskiej.
• Niesyty M., Hoppel P. 1998. Konstrukcje obronne wczesnośredniowiecznego grodziska we Wrześnicy, stan. 7, gm. Sławno, woj. słupskie. [W:] M. Dworaczyk, P. Krajewski, E. Wilgocki (red.), Acta Archaeologica Pomoranica, vol. I: XII Konferencja Pomorzoznawcza. SNAP, Szczecin, s. 185–194.
• Pieścikowski K. 1994. Przemiany cech środowiska paleomeandra Wrześnica w świetle wynikow analizy okrzemkowej. [W:] W. Florek (red.), 2. Konferencja „Geologia i geomorfologia Pobrzeża i południowego Bałtyku”. Wydawnictwo WSP, Słupsk, s. 101–103.
• Rączkowski W. 1993. Lokalizacja Sławna jako efekt przekształceń organizacji rodowej i terytorialnej społeczności środkowego dorzecza Wieprzy w I tysiącleciu n.e. (zarys problematyki). Dorzecze, 2: 5–13.
• Rączkowski W. 1994. Rozwoj osadnictwa i gospodarczej działalności człowieka prahistorycznego i wczesnośredniowiecznego w rejonie Wrześnicy. [W:] W. Florek (red.), 2. Konferencja ‘Geologia i geomorfologia Pobrzeża i Południowego Bałtyku’. Wydawnictwo WSP, Słupsk, s. 103–106.
• Rączkowski W. 1998. Między programem a przypadkiem: badania osadnictwa w dorzeczu środkowej Wieprzy. [W:] M. Dworaczyk, P. Krajewski, E. Wilgocki (red.), Acta Archaeologica Pomoranica, vol. I: XII Konferencja Pomorzoznawcza. SNAP, Szczecin, s. 157–165.
• Rączkowski W. 1999. Osadnictwo a proces urbanizacji wczesnosredniowiecznych spolecznosci PomorzaŚrodkowego. [W:] L. von Zitzewitz (red.), Zeszyty Kulickie, t. 1: Początki miasta Słupsk. Nowe wyniki badawcze z Niemiec i Polski. Akademia Europejska Kulice–Kuliz, Kulice, s. 63–88.
• Rączkowski W. 2003. Wobec mitu naukowego: grod wczesnośredniowieczny w interpretacji archeologicznej. Biuletyn Historyczny, 23 (grudzień): 173–188.
• Rączkowski W., Sikorski A. 1996. Datowanie grodziska wczesnośredniowiecznego we Wrześnicy, gm. Sławno, stan. 7. Geochronometria, 14: 169–181.
• Renfrew C., Bahn P. 2002. Archeologia. Teorie. Metody. Praktyka. Proszyński i S-ka, Warszawa.
• Schmettau F.W.C. 1780. Schmettausche Karten von Pommern. [W:] H. Hinkel (red.), Historischer Atlas von Pommern. Bohlau, Koln–Wien.
• Tilley C. 1994., A Phenomenology of Landscape. Places, Paths and Monuments. Berg, Oxford.
• Tschan A., Rączkowski W., Latałowa M. 2000. Perception and viewsheds: are they mutually inclusive? [W:] G. Lock (red.), Beyond the Map. Archaeology and Spatial Technologies. IOS Press, Amsterdam, s. 28–48.
• Wheatley D. 1995. Cumulative viewshed analysis: a GIS-based method for investigating intervisibility, and its archaeological application. [W:] G. Lock, Z. Staneie (red.), Archaeology and Geographical Information Systems: A European Perspective. Taylor & Francis Ltd, London, s. 171–185.
• Wierzbicki J. 1999. Łupawski mikroregion osadniczy ludności kultury pucharow lejkowatych. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
• Zapłata R. 2003. Przestrzeń wytwarzana w kulturze wczesnośredniowiecznej Pomorza. Biuletyn Historyczny, 23: 189–200.
• Zapłata R., Tschan A. 2001. An „Integrated Space” Approach for the Interpretation of a Medieval Stronghold in Middle Pomerania, Poland. [W:] Z. Stancic, T. Veljanovski (red.), Computing Archaeology for Understanding the Past. CAA 2000.Computer Applications and Quantitative Methods in Archaeology. Proceedings of the 28th Conference, Ljubljana, April 2000. Archeopress, Oxford, s. 197–203.