Nierozpoznany halowy kościół farny z około 1300 roku w Byczynie na Śląsku. O architekturze domniemanej fundacji księcia Henryka III głogowskiego

• Autorzy: Adamski J.

Warianty tytułu

EN

The unknown hall church from around 1300 at Byczyna in Silesia. About the architecture of an alleged foundation of Henry the Third, Duke of Głogów

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Fara pw. św. Mikołaja w Byczynie jest niezwykle ciekawym, a w dotychczasowej literaturze zupełnie przeoczonym przykładem halowej budowli z około 1300 roku, która dowodzi poszukiwań właściwej, atrakcyjnej formy okazałego kościoła miejskiego, które nurtowały zarówno inwestorów, jak i budowniczych świątyń parafialnych na Śląsku u schyłku XIII wieku. Wszyscy dotychczasowi badacze uznali ją za jednorodne założenie z końca XIV wieku. Tymczasem ewidentna jest zasadnicza dwufazowość powstawania fary, która u schyłku XIV stulecia została przebudowana na bazylikę i wówczas dopiero uzyskała obecny kształt. Omawiany kościół jest bez wątpienia jedną z najbardziej niezwykłych kreacji architektonicznych z okresu około roku 1300 na Śląsku. Jej twórcy dowiedli znajomości najważniejszych budowli kręgu austriacko-morawskiego, przede wszystkim kończonej wówczas katedry w Ołomuńcu. Wznosząc krótki korpus halowy (względnie pseudobazylikowy) na rzucie kwadratu, wpisali się w główny nurt rozwoju miejskich kościołów parafialnych na Śląsku w drugiej połowie XIII wieku, zaś bez wątpienia na życzenie fundatora – zapewne księcia Henryka III głogowskiego postawili wyniosłą wieżę zachodnią, nawiązującą do kolegiaty w Głogowie. Zapewne również z tej budowli został zaczerpnięty wystrój kamieniarski chóru, na który złożyły się baldachimowe nisze, powiązane ze służkami sklepiennymi. Wschodnia część kościoła swymi rozmiarami i dekoracją podkreślała także archiprezbiterialną godność kościoła. Ze względu na późniejszą przebudowę, największą stratą jest przekształcenie chóru, który w świetle zachowanych reliktów i przeprowadzonej tu analizy przedstawia się jako wyjątkowe dzieło architektury przełomu XIII i XIV wieku, nierozerwalnie związane z politycznymi dziejami Śląska.

EN

The Parish Church of St Nicolaus at Byczyna in Silesia (German Pitschen) presents a most interesting, yet till now unknown example of a hall church from around 1300. It proves that the Silesian founders, as well as builders themselves, sought at the end of the 13th century for an suitable, attractive form of a representative town church. All up-to-date researchers treated the Byczyna church as an integral structure dating back to the end of the 14th century. It is most surprising, as it is more than evident that we deal here with a much older building, which was only much rebuilt to the present shape at the end of the 14th century. With no doubt, the church in question forms one of the most interesting architectural creations of around 1300 in Silesia. Its builder proved their knowledge of many important buildings in Austria and Moravia, especially of the Cathedral al Olomouc/Olmütz, which was near completion at that time. The short hall nave of the Byczyna church counts to the main trend of the parish churches in Silesia from the 2nd half of the 13th century. In turn, the single west tower was erected probably according to the wish of its alleged founder, Henry the Third, duke of Głogów/Glogau. It reminded of the west tower of the Collegiate Church at Głogów, while the unique mason decoration in the Byczyna choir, which encompassed sculpted baldachins and vaulting shafts, was an allusion to the chancel of the aforementioned church at Głogów. The size and opulent articulation of the eastern part of the analysed building stressed the function of the church as a seat of an archpriest. Unfortunately the Byczyna choir, which was a unique structure in the Silesian architecture of around 1300, was later strongly rebuilt and lost its previous shape.

Słowa kluczowe

PL

średniowiecze; architektura gotycka; kościół halowy; fara; Śląsk

EN

medieval architecture; hall church; parish church; Silesia; gothic

• Wydawca: Komitet Architektury i Urbanistyki PAN ; Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki
• Rocznik: 2015
• Tom: T. 60, z. 4
• Strony: 27--51
• Opis fizyczny: Bibliogr. 37 poz., fot., rys.

Twórcy

autor

Adamski J.

• Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Bibliografia

• Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko. M. Arszyński cz. 2, Katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995 (Dzieje sztuki polskiej, t. 2).
• M. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Śląska Opolskiego, Kraków 1974.
• Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. 16, Regesten zur schlesischen Geschichte 1301-1315, hrsg. C. Grünhagen, C. Wütke; Breslau 1892.
• B. Czechowicz, Książęcy mecenat artystyczny na Śląsku u schyłku średniowiecza. Warszawa 2005.
• G. P. Fehring, A. Ress, Die Stadt Nürnberg, 2. Aufl., München 1977 (Bayerische Kunstdenkmale, Bd. 10).
• B. Guldan-Klamecka. Statue der Herzogin Salome von Glogau, [w:] Der Naumburger Meister. Bildhauer und Architekt im Europa der Kathedralen, kat. wyst., Naumburg, 29.06.-2.11.2011, hrsg. H. Krohm, H. Kunde, G. Siebert, 2. Aufl., Petersberg 2011, Bd. 2, s. 1468-1469.
• J. Heyne, Dokumentierte Geschichte des Bistums und Hochstifts Breslau aus Urkunden, Aktenstücken, älteren Chronisten und neueren Geschichtsschreibern, Bd. 2, Denkwürdigkeiten aus der Kirchen- und Diözesan-Geschichte Schlesiens von der Mitte des 14. bis zum Anfang des 15. Jahrhunderts, im Entwicklungsgag der kirchengeschichtlichen Tatsachen urkundlich dargestellt, Breslau 1864.
• M. Hörsch, Die Meissner Skulptur des Naumburger Meisters, [w:] Der Naumburger Meister. Bildhauer und Architekt im Europa der Kathedralen, kat. wyst., Naumburg, 29.06.-2.11.2011, hrsg. H. Krohm, H. Kunde, G. Siebert, 2. Aufl., Petersberg 2011, Bd. 2, s. 1301-1312.
• J. Jarzewicz, Die Nachfolge der Naumburger Bildwerke in der polnischen Kunst des 13. Jahrhunderts, [w:] Der Naumburger Meister. Bildhauer und Architekt im Europa der Kathedralen, kat. wyst., Naumburg, 29.06-2.11.2011, hrsg. Hartmut Krohm, Holger Kunde, Guido Siebert, 2. Aufl., Petersberg 2011, Bd. 2, s. 1444-1451.
• T. Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego. Książę głogowski Henryk (1274-1309), wyd. 3, Kraków 2010.
• R. Kaczmarek, Sztuki plastyczne. Rzeźba i rzemiosło artystyczne (od ok 1280 do ok 1320), [w:] Polska około roku 1300. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. W. Falkowski, Warszawa 2003, s. 199-224
• Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa t. 7, Województwo opolskie, z. 4, Powiat kluczborski, oprac. M. Kornecki, A. Ciechanowiecki, Warszawa 1960.
• J. Kębłowski, Pomniki Piastów śląskich w dobie średniowiecza. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971.
• D. Kimpel, R. Suckale, Die gotische Architektur in Frankreich 1140-1270, München 1985.
• H. Koelling, Geschichte der Stadt Pitschen, Breslau 1892.
• E. Königer, Kunst in Oberschlesien, Breslau 1938.
• H. Kozaczewska-Golasz, H. Golasz-Szołomicka, Kościoły halowe z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
• T. Kozaczewski, Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku (miejscowości H-O), Wrocław 1994.
• T. Kozaczewski, Głogów średniowieczny do końca XIII wieku. Osadnictwo i architektura, Głogów 2006.
• P. Kurmann, Mikroarchitektur im 13. Jahrhundert Zur Frage nach Architekturmodellen zur Zeit der Hochgotik [w:] Mikroarchitektur im Mittelalter. Ein gattungsübergreifendes Phänomen zwischen Realität und Imagination, hrsg. C. Kratzke, U. Albrecht, Leipzig 2008. s. 83-97.
• J. Kuthan, Česká architektura v době poślednich Přemyslovců. Města - hrady - kláštery - kostely, Vimperk 1994.
• M. Kutzner, Społeczne uwarunkowania rozwoju śląskiej architektury w latach 1220-1330, [w:] Sztuka i ideologia XIII w., Materiały sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk. Warszawa. 5 i 6 IV 1971 r., red. P. Skubiszewski. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 205-239.
• D. Líbal, Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
• H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Bd. 3, Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg-Bezirks Liegnitz, Breslau 1891.
• E. Małachowicz, Wczesnośredniowieczna architektura kościoła Dominikanów we Wrocławiu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 20, 1975, s. 11-49.
• B. Nicolai, Der Romanische Neubau des Naumburger Doms, [w:] Der Naumburger Meister. Bildhauer und Architekt im Europa der Kathedralen, kat wyst., Naumburg, 29.06.-2.11.2011, hrsg. H. Krohm, H. Kunde, G. Siebert, 2. Aufl., Petersberg 2011, Bd. 1, s. 711-724.
• J. Pilch, Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
• D. Prix, The Parish Church of the Virgin Mary in Głubczyce and its position in relation to the development of the aisled hall-church in Czech, Moravian and Silesian architecture of the 13th century, „Biuletyn Historii Sztuki”, 64, 2002, s. 9-31.
• D. Prix, Dlouhý presbytář kostela v Žárech. K sakrální architektuře moravsko-slezského pomezí kolem roku 1300, Opava 2011.
• D. Prix, Hlava první. 796-1310. [w:] Velké dějiny zemií Koruny české. Tematicka řada. Architektura, red. P. Kratrochvíl, Litomyšl-Praha 2009; s. 7-104.
• D. Prix, Středověký městský kostel Panny Marie v Hlubčicích, „Průzkumy Památek“, 10, z. 2, 2003, s. 3-62.
• D. Prix, Związki śląsko-czeskie w architekturze średniowiecznej w okresie panowania Luksemburgów. [w:] Śląsk Perła w Koronie Czeskiej. Historia - kultura - sztuka, red. M. Kapustka et al., Praha-Legnica 2007. s. 149-172
• B. Röder. Kleinarchitekturen als Schlüssel zum Verständnis gebauter Architektur. Der Marienbaldachin des Bamberger Domes, die Baldachine am Nordquerhaus der Reimser Kathedrale und die Bamberger Westtürme, [w:] Mikroarchitektur im Mittelalter. Ein gattungsübergreifendes Phänomen zwischen Realität und Imagination, hrsg. C. Kratzke, U. Albrecht, Leipzig 2008, s. 99-118.
• B. Röder, Zwischen Tradition, Phantasie und Abbild. Die Baldachine des Naumburger Westchors und die Architektur und Kleinplastik ihrer Zeit, [w:] Der Naumburger Meister. Bildhauer und Architekt im Europa der Kathedralen, kat. wyst., Naumburg, 29.06.-2.11.2011, hrsg. H. Krohm, H. Kunde, G. Siebert, 2. Aufl., Petersberg 2011, Bd. 1, s. 91-103.
• M. Schwarz, Die Baukunst des 13. Jahrhunderts in Österreich, Wien-Köln-Weimar 2013.
• M. Thome, Kirche und Klosteranlage der Zisterzienserabtei Heiligenkreuz. Die Bauteile des 22. und 23. Jahrhunderts, Petersberg 2007.
• Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, red. S. Brzezicki, C. Nielsen, Warszawa 2006.

Uwagi

PL

Opracowanie ze środków MNiSW w ramach umowy 812/P-DUN/2016 na działalność upowszechniającą naukę.